KRYTYKA LITERACKA
Janusz Sławiński - Funkcje krytyki literackiej
Na początku artykułu był przytoczony cytat, który charakteryzuje się:
Wypowiedź nie ma jednorodnej podstawy, jest wyraźnie wielotematyczna, wskazuje na rozmaite sfery zjawisk, znaczy na tle kilku pól równocześnie. Jest zawartość układa się w czterech.
Przede wszystkim przekaz ów orzeka o konkretnym utworze literackim i jego autorze.
Po wtóre - wypowiedź ta daje świadectwo przekonaniom recenzenta na temat tego, co uważa on za wartościowe w dziedzinie literatury, przynajmniej w zakresie twórczości prozatorskiej.
Po trzecie - zawiera również odwołania do faktów życia literackiego, które stanowi socjalny kontekst całej recenzji.
Po czwarte - zawarte są zdania odnoszące się do samego procederu krytycznego.
Cztery wyodrębnione grupy informacji są w obrębie tekstu równoważnikami czterech elementów współtworzących pewną sytuację kulturalną. Sytuację, na którą składają się: określony fakt literacki (dzieło, grupa dzieł, twórczość pisarza); zespół postulatów, stanowiących jak gdyby „projekt” faktu literackiego; okoliczności życia literackiego (publiczność, instytucje organizujące życie literackie); określony zespół narzędzi, które pozostają do dyspozycji kogoś, kto swoją socjalną rolę upatruje w zdolności do produkowania i włączania w obieg społeczny informacji.
Ze względu na to, że przekaz krytyczny orzeka o faktach literackich, mówić będziemy o jego funkcji poznawczo - oceniającej. Zawartość „projektodawcza” takiego przekazu jest ekwiwalentem jego funkcji postulatywnej. Ze względu na swe odniesienia do życia literackiego przekaz ten spełnia funkcję operacyjną. Wreszcie w tym zakresie, w jakim jest wypowiedzią o własnych regułach, środkach i zadaniach, realizuje funkcje meta krytyczna.
Akt krytycznoliteracki jest wielofunkcyjny i wieloznaczny.
Mówiąc o funkcji operacyjnej krytyki, mamy na myśli jej uczestnictwo w grze społecznej, której partnerami są autor i publiczność literacka, przedmiotem zaś dzieło literackie.
Krytyk jak gdyby włącza się do układu: autor - utwór - odbiorca. Usiłuje działać na dwa fronty: wobec nadawcy i wobec adresata literackiego komunikatu.
Zarówno rozumienie i tłumaczenie, jak ocena i wartościowanie mają charakter merytoryczny, poddają się więc sprawdzianom „prawdziwości” - „fałszu”, „słuszności” - „niesłuszności”, „zasadności” - „bezzasadności” etc.
Dla autora wypowiedź krytyczna stanowi surogat repliki czytelniczej. Jest publiczną reakcją odbiorcy, która niejako socjalizuje autorski monolog skrystalizowany w dziele, przekształca go w składnik dialogu.
Wypowiedź krytyczna odgrywa wobec czytelnika rolę sita umieszczonego w kanale komunikacyjnym, łączącym go z autorem. Sita selekcjonującego i przetwarzającego informacje zawarte w tekście literackim.
Wypowiedź krytyczna stawia sobie za zadanie rozszyfrować dzieło.
Dekodowanie jak też ustosunkowanie owego komunikatu wobec języka przyzwyczajeń literackich czytelnika, a więc rekodowanie.
Z jednej strony występuje krytyka towarzysząca twórcom, pozostająca na polu ich działań, wysuwająca na plan pierwszy swoją rolę jako ich partnera. Z drugiej strony występuje krytyka pozostająca przede wszystkim na rynku odbiorców. Stawiająca sobie za cele pedagogiczne lub propagandowe.
Wszelka „operacja” krytyczna jest społecznie dwuznaczna.
Wypowiedź krytyczna może być zwrócona do jednego partnera, ale jest jednocześnie dla drugiego.
Krytyk usiłuje formować wzorce konkretyzacji określonych dzieł literackich. Jego indywidualna konkretyzacja, obejmująca rozumienie dzieła, wypełnienie miejsc niedookreślonych oraz propozycję wartościowania i oceny, ma za zadanie stać się niejako modelem dla konkretyzacji czytelnika.
Krytyk jest więc pośrednikiem zarówno pomiędzy nadawcą i odbiorcą literackiego przekazu jak również pomiędzy odbiorcami.
Spełniając rolę instytucjonalną, krytyka zajmuje pozycję w całym funkcjonalnym systemie współdziałających instytucji - już nie tylko w obrębie życia literackiego.
Akt krytycznoliteracki nigdy nie jest czysty, różne jednak mogą być stopnie jego nieautentyczności. W wypadkach skrajnych polega on wręcz na przeniesieniu całego układu: autor - dzieło - odbiorca na pola innych dziedzin społecznej komunikacji, w sfery wykreślone funkcjonowaniem innych instytucji: obyczajowych religijnych, politycznych itp.
Wypowiedź krytyczna jest przekazem słownym o innym przekazie. Zawiera informacje o informacjach, a nie stanach rzeczy. Jest komunikatem, dla którego komunikowanym stanem rzeczy pozostaje inny komunikat. Jest więc wypowiedzią metajęzykowa, ściśle zaś - metaliteracką.
W wypowiedzi krytycznoliterackiej, w tym zakresie, w jakim wskazuje ona bezpośrednio na dzieło, występują trzy rodzaje zdań. Zdania deskryptywne, zdania interpretacyjne i zdania oceniające. Dwa pierwsze typy zdań odpowiadają pewnym czynnościom poznawczym, ostatni ma za podstawę określone działania wartościujące.
Wśród tych trzech grup zdania opisowe są najmocniej zakorzenione w samym fakcie literackim, który stanowi dla nich główne odniesienie.
Opis - w swoich skrajnych intencjach - jest potwierdzeniem faktu literackiego. Rejestruje on elementy i odtwarza powiązania między nimi. Jest jak gdyby diagramem utworu. Natomiast interpretacja polega na ustaleniu opozycji wyjaśniających. Zdania interpretacyjne problematyzują fakt literacki, poddając go konfrontacji z układem, który jest od niego szerszy.
Wydaje się, że w każdej interpretacji badawczo - literackiej, zawierają się dwa podejścia poznawcze: po pierwsze polegające na sprowadzaniu nieznanego do znanego (lub prawdopodobnego do pewnego), drugie - polegające na sprowadzaniu czegoś, co jest indywidualne, do czegoś co jest ogólne.
W stosunku do zdań opisowych zdania interpretacyjne odznaczają się większą aktywnością wobec przedmiotu narracji krytycznoliterackiej. Instrumentalizują jak gdyby ów przedmiot, sytuując go w relacjach, które są do zidentyfikowania tylko wówczas, gdy przyjmie się określone kategorie interpretacyjne.
Interpretacja, włączając w obiekt badany pewne kategorie wyjaśniające, wpływa formująco na zawartość zdań opisowych, wytrąca je z bierności przez zadawanie im z góry określonych pytań.
Zdania oceniające stanowią w każdym wypadku wynik ukrytych lub jawnych zabiegów wartościujących. Ocena to tyle co stwierdzenie, czy dany przedmiot jest wartościowy, natomiast wartościowanie to tyle co orzekanie, jakie cechy owego przedmiotu stanowią o jego wartości.
Ocena faktu literackiego polega na przyrównaniu go do owego systemu. Po pierwsze - jest on odniesiony określonego systemu kryteriów, na którego tle okazuje się wartościowy lub bezwartościowy. Po wtóre zaś - zostaje odniesiony do innych obiektów, które również podlegają konfrontacji z tym właśnie systemem wartości.
W ujęciu historycznoliterackim dzieło stanowi krystalizację wartości w odniesieniu do swego macierzystego kontekstu kulturalnego, który został zrekonstruowany w interpretacji. Ocena jest tu zatem pochodną immanentnej relacji między elementami badanego układu.
Natomiast w ujęciu krytycznym dzieło jest wartością w odniesieniu do przestrzeni krytyka.
Zdania oceniające w wypowiedzi krytycznej są interwencją krytyka w strukturę faktu literackiego.
Im wyższy szczebel zabiegów krytycznych, tym bardziej intymne związki łączą zdania opisowo - interpretacyjne ze zdaniami oceniającymi.
Krytyk działa w dwóch planach. W planie faktów literackich i w planie systemu postulatów, które przeciwstawia faktom.
Z operacyjnego punktu widzenia akt krytyczny stanowi konfrontację dwóch sytuacji socjalnych - pisarza i czytelnika.
W dialogu między autorem a czytelnikiem, wypowiedź krytyczna o utworze stanowi szczególny przypadek nadmiaru informacji.
Rekonstruując w swoim opisie i interpretacji zasady kodu danego utworu, tworząc „załącznik” do przekazu literackiego, krytyk jak gdyby usztywnia ów przekaz, usiłuje go uodpornić na deformujące oddziaływanie środowiska, przeciwstawia się zanikowi informacji literackich wśród chaosu i bezwładu przypadkowych sytuacji odbioru dzieła.
Nadmiar informacji tworzony przez komunikat krytyczny odznacza się swoistą dwuznacznością. Nie tylko bowiem przeciwdziała „szumom”, ale też sam może się stać jednym z czynników zagłuszających dialog autora z publicznością.
Zarówno w działaniach operacyjnych, jak też w czynnościach poznawczo - oceniających krytyk zajmuje wobec autora stanowisko odbiorcy - szczególnego odbiorcy. Jest przewodnikiem w konsumpcji literackiej.
Postulowanie jest procederem przeciwstawnym poznaniu. Formułowanie postulatów, projektów i programów ma charakter pragmatyczny, zmierza bowiem do celowego przekształcenia istniejących sytuacji kulturalnych.
W ujęciu krytycznym zjawiska dawniejsze są przedstawione w perspektywie „docelowej”, w perspektywie współczesności krytyka. Zaś ta współczesność zostaje odniesiona do przyszłościowych ideałów.
Funkcja postulatywna zbliża wypowiedź krytyczną bądź do samej twórczości, bądź do działań polityki kulturalnej.
Z jednej strony pogląd traktujący krytykę wręcz jako jeden z rodzajów literackich, z drugiej zaś opinia - wygłaszana przede wszystkim przez samych pisarzy - o całkowicie nietwórczym czy nawet pasożytniczym statusie krytyki.
Krytyka należy do tej kategorii czynności, które mają przedmiot dany realnie. Przedmiotem tym są bowiem istniejące fakty literackie.
Akt krytyki - pisał Irzykowski - jest niejako aktem równowagi między tym, co gotowe a niegotowe, twórczość dokonana legitymuje się przed twórczością nie dokonaną. Krytyk stawia ukształtowane już dzieło w sytuacji, która przywraca jak gdyby stan jego nieukształtowania. Rozpatruje utwór w perspektywach dalszych - projektowanych przez siebie - stadiów dokonań. Przedłuża więc dramatyczne przeciwieństwa twórczości poza nią samą.
Analogia miedzy krytyką i polityką kulturalną zarysowuje się wówczas, gdy ścisłe współdziałanie funkcji postulatywnej i operacyjne spycha na dalszą - czy też utajoną - pozycję czynności poznawcze.
Wypowiedź krytyka, w której dominującą rolę odgrywa funkcja postulatywna - niezależnie od tego jaki jest jej charakter - w mniejszym stopniu jest wypowiedzią o dziele, w większym zaś - wypowiedzią z powodu dzieła. Dlatego też wywołuje ona w sposób nieuchronny zakłócenia w dialogu autora z czytelnikiem. Wypowiedź taka jest też pośrednikiem, ale nie pomiędzy tymi dwoma partnerami, lecz między nimi a sferą postulatów literackich.
Funkcja meta krytyczna prowadzi do potwierdzenia owej wypowiedzi właśnie w kategoriach krytyki. Odnosi ona przekaz krytyczny do pewnego systemu przekonań na temat zadań krytyki oraz norm i reguł procederu krytycznego.
Pomiędzy wypowiedzią krytyczną, którą cechuje manifestacyjna wyrazistość aspektu meta krytycznego, i wypowiedzią, w której jest on pozornie nieobecny, nie ma różnicy gatunkowej, jest tylko różnica porządku hierarchicznego w ramach zespołu funkcji.
Krytyka należy zatem równocześnie do kilku porządków działań kulturalnych. Cztery wymiary aktu krytycznego sytuują go w bezpośredniej bliskości rozmaitych zjawisk. Ma on charakter instytucjonalny, poznawczy, pragmatyczne, twórczy. Wchodząc na te różnorodne pola, krytyka pozostaje przecież sobą. Pozostaje odrębną dziedzina aktywności kulturalnej o sobie tylko właściwym obszarze działań i charakterystycznym dla siebie połączeniu funkcji. Właśnie owo zespolenie i „współpraca” funkcji rozstrzygają o swoistości krytyki. Każda z tych funkcji (poza meta krytyczną) traktowana w izolacji zdaje się prowadzić do utożsamiania krytyki z innymi porządkami działań.
Stosunki między poszczególnymi funkcjami mają charakter dialektyczny. Potencjalizują się one i aktualizują nawzajem. Podkreślają się wzajemnie i przytłumiają. Ich równoczesność jest dynamiczna, sprowadza się każdorazowo do specyficznego ugrupowania funkcji, do określonego uporządkowania stopni ich wyrazistości.
Krytyka jest przede wszystkim krytyką. Dopiero stwierdzenie jej tożsamości pozwala nam osadzić ją w kontekście innych form społecznego porozumienia.
1