WOJNY RELIGIJNE
Napięcia religijne, wywołane ruchem reformacji, łącząc się z napięciami wewnątrz krajów oraz konfliktami politycznymi, doprowadziły w niektórych krajach europejskich, takich jak Francja, Niderlandy, a także kraje monarchii habsburskiej, do wybuchu wojen religijno-politycznych.
MONARCHIA HABSBURSKA
Po podpisaniu pokoju w Augsburgu reformacja w Niemczech czyniła dalsze postępy. Wprawdzie cesarz Ferdynand I podjął próbę przywrócenia jedności kościelnej i zwołał do Wormacji w 1557 r. dysputę religijną, ale nie przyniosła ona rezultatów. Największe szkody dla katolicyzmu dały się zauważyć w posiadłościach kościelnych w północnych i środkowych Niemczech. Kościół katolicki utrzymał swój stan posiadania jedynie na południu i zachodzie, ale i tu niebezpieczeństwo protestantyzacji było duże.
W latach 1618-1648 Rzesz niemiecka przeżyła głęboki kryzys wojny 30-letniej, u podłoża której leżały sprzeczności polityczno-religijne w cesarstwie. Wojna ta przybrała w pewnych okresach charakter europejski i zmierzała do złamania potęgi Habsburgów. W Rzeszy powstały dwa przeciwstawne związki polityczno-religijne: protestancka Unia, założona przez elektora Palatynatu Fryderyka IV (1608), związana sojuszem z Anglią oraz katolicka Liga (1609), popierana przez Hiszpanię.
Wojna czesko-palatyńska (1618-1623)
Początkiem zatargu stał się spór między katolikami a protestantami o autentyczne tłumaczenie Listu majestatycznego cesarza Rudolfa II, przyznającego protestantom czeskim szereg ustępstw w sprawach religijnych. Ustępstwa te starał się ograniczać cesarz Maciej na korzyść katolików, nakazując zamknięcie nowo wybudowanych zborów protestanckich w Hrobie i Brunowie w posiadłościach kościelnych. Spowodowało to duży ferment wśród protestantów czeskich i doprowadziło w 23 V 1618 do wybuchu powstania. Powstańcy zdetronizowali Habsburgów, a na króla Czech powołali elektora Palatynatu Fryderyka V., wodza niemieckich kalwinów.
Nowy cesarz Ferdynand II jako król czeski przystąpił do stłumienia powstania, zapewniając sobie neutralność Unii, Francji i Anglii. Dnia 18 XI 1620 wojska cesarskie pokonały na Białej Górze powstańców i ich dowódcę. Zwycięski cesarz odwołał List majestatyczny, zakazał kultu protestanckiego i przeprowadził administracyjną rekatolizację Czech, Moraw, Łużyc i Śląska.
Wojna szwedzka (1630-1635)
Pognębienie protestantów niemieckich stało się dla Unii okazją do wezwania pomocy Francji i Szwecji. Wojska szwedzkie pod dowództwem Gustawa Adolfa wkroczyły do Niemiec. W 1631 r. wojska cesarskie zostały pokonane pod Breitenfeld. Rozstrzygająca bitwa rozegrała się jednak w 1632 r. pod Lutzen, poległ w niej król szwedzki Gustaw Adolf. Kolejne zwycięstwo wojsk cesarskich pod Nordlingen doprowadziło do zawarcia pokoju w Pradze, na mocy którego edykt restrykcyjny został wycofany, a skonfiskowane dobra przywrócono stanom protestanckim.
Wojna francuska (1635-1648)
Do wojny z Habsburgami zdecydował się przystąpić Francja kierowana przez kard. Richelieu, obawiająca się wzrostu potęgi Habsburgów. Działania wojenne spowodowały liczne zniszczenia na terenie Niemiec i osłabiły ich potęgę. Walki zakończyły się pokojem, podpisanym w Munster i Osnabruck, 24 X 1648.
1648 - pokój westfalski
Potwierdzono pokój religijny a Augsburgu (1555) i rozszerzono go na wyznawców Kościoła reformowanego (kalwinizm);
Sprawy religijne Rzeszy miały odtąd rozpatrywać sejmy Rzeszy nie większością głosów, lecz kompromisowo, przy udziale stanów katolickich i protestanckich;
Uchylenie edyktu restytucyjnego i pozostawienie protestantom wszystkich posiadłości kościelnych;
Utrzymano reservatum ecclesiasticum, zaróno dla katolików, jak i dla protestantów, ale odtąd nie posiadało ono większego znaczenia na przyszłość;
FRANCJA
Wojny religijne rozpoczęły się we Francji w kilkanaście lat po zakończeniu religijnej wojny w Niemczech (1555 r.). W 1560 r. rządy we Francji objął 9-letni król Karol IX, rządy w jego imieniu pełniła matka, Katarzyna de Medicis. W tym czasie na czele orientacji katolickiej znalazła się rodzina Gwizjuszy. Początek nasilonym konfliktom dał spisek hugenotów w Ambois, mający na celu zamordowanie przywódcy obozu katolickiego oraz przejęcie rządów. Spisek został wykryty, a Gwizjusze wzmocnili swoją władzę w kraju. W 1560 r. ogłoszono amnestię dla hugenotów i wezwano ich do powrotu do Kościoła Katolickiego (postulat nie zrealizowany). Kalwinizm szerzył się we Francji, a jego wyznawcy zaczęli domagać się zniesienia mszy św., a także napadać na klasztory i kościoły katolickie. Wojnę sprowokowała rzeź hugenotów w Vassy (1 III 1562 r.), dokonana przez zwolenników księcia de Guise. W latach 1563, 1567, 1568-1570 miały miejsce 3 wojny religijne, które zakończyły się pokojem w Saint-Germain (8 VIII 1570):
umocnienie pozycji hugenotów;
uzyskali amnestię oraz wolność kultu religijnego;
dopuszczono ich do urzędów oraz przyznano twierdze jako gwarancje bezpieczeństwa (La Rochelle, La Charité, Cognac, Montauban);
Umocnieniem pokoju miało być małżeństwo kalwina, króla Nawarry, Henryka de Burbon z katoliczką, siostrą Karola IX, Małgorzatą Valois. Ślub odbył się 20 sierpnia 1572 r., a wesele stało się okazją do pogromu przybyłych na nie hugenotów, który miał miejsce w nocy z 23 na 24 sierpnia (noc św. Bartłomieja). Katarzyna de Medicis postanowiła rozprawić się z hugenotami z powodu ogromnego wpływu jednego z przywódców protestanckich, admirała Gasparda de Coligny, na króla Karola IX. Domagał się on sojuszu z Anglią i udzielenia pomocy protestanckim Niderlandom przeciwko Hiszpanii. We współpracy z rodziną de Guide dokonano rzezi, w wyniku której zginęło w samym Paryżu ok. 3 tyś. hugenotów. Na wieść o wydarzeniu w stolicy dopuszczono się krwawych pogromów na prowincji. Książę de Bourbon ratował się wyparciem wiary i przyjęciem katolicyzmu (po nocy św. Bartłomieja wrócił do kalwinizmu). Rzeź paryska spowodowała wybuch dalszych konfliktów w latach 1572-1573, 1575-1577. W 1577 wydano edykt w Poitiers gwarantujący różnowiercom dużą swobodę religijną.
W 1574 r. tron francuski objął po śmierci brata i ucieczce z Polski Henryk III Walezy. W 1576 r. powstał katolicki Świętą Ligę, której celem była nie tylko walka z hugenotami, ale również ochrona przed absolutyzmem króla oraz obrona wolności stanowych. Liga Święta, na czele której stał Henryk Gwizjusz, wymusiła przez rozruchy ludu edykt królewski (Nemours - 1585) na mocy którego odebrano hugenotom wolność religijną i zakazano nabożeństw pod groźbą śmierci. Król Henryk, obawiając się przewagi politycznej książąt de Guide, zbliżył się do Henryka de Bourbon i skrytobójczo pozbył się Henryka de Guide oraz jego brata, kardynała Louisa. W odwecie został zamordowany przez fanatycznego mnicha dominikańskiego Jakuba Clement, zwolennika Świętej Ligi.
Z tragiczną śmiercią króla Henryka III wymarła we Francji rodzina królewska Walezjuszy, tron przypadł rodzinie Burbonów. Pierwszym jej przedstawicielem był Henryk IV Bourbon, który w celu zjednania sobie katolików przeszedł powtórnie na katolicyzm (1589), co uczynił uroczyście w 1593 w Saint Denis. Sytuacja w kraju powoli uspokoiła się, a papież udzielił władcy absolucji z herezji. W wyniku rokowań króla z różnowiercami wydano edykt tolerancyjny w Nantes, gwarantujący we Francji pokój religijny.
1598 r. - edykt nantejski:
Religia katolicka została uznana za religię państwową, a kult katolicki miał być przywrócony tam, gdzie został zniesiony. Dobra kościelne miały być zwrócone Kościołowi;
Hugenoci otrzymali w całym królestwie wolność religijną oraz wolność kultu, tam, gdzie był wykonywany w 1597 r., z wyjątkiem Paryża;
Hugenoci mieli korzystać z pełni praw politycznych i obywatelskich, otrzymując dostęp do urzędów państwowych; sądownictwo w sprawach hugenockich miały wykonywać osobne izby o składzie mieszanym (protestanci + katolicy);
Otrzymali również prawo odbywania synodów religijnych i narodowych, prawo zakładania własnych szkół i uniwersytetów;
Utworzono również miejsca bezpieczeństwa z garnizonami wojskowymi;
Gdy w 1610 r. został zamordowany Henryk IV, na tron wstąpił jego małoletni syn Ludwik XIII. W jego imieniu rządy sprawowała matka - Maria de Medici, a także pierwszy minister - kard. Richelieu. Sytuacja hugenotów uległa w tym czasie zmianie. Richelieu stłumił bunt wywołany przez hugenotów oraz wspierany przez Anglię, w konsekwencji odebrał im miejsca bezpieczeństwa i prawa polityczne, pozostawiając swobody obywatelskie oraz prawa wolności religijnej (edykt w Nimes - 1629).
NIDERLANDY
Kiedy we Francji wybuchły wojny religijne, Niderlandy znajdowały się również w stanie głębokiego kryzysu religijnego. Przybrał on formę tym ostrzejszą, że weszła tu w grę sprawa niepodległości narodowej. Antyhiszpański ruch narodowy prowincji niderlandzkich rozwinął się równocześnie z infiltracją kalwinizmu na tym obszarze, wzmacniany przez kalwinów uciekających z Francji. Król hiszpański surowo przeciwstawiał się reformacji, bo jej nurt łączył się z silnym dążeniem do zmian politycznych i społecznych. Rozwijała je średnia szlachta i mieszczaństwo, a przywódców znaleźli w trzech namiestnikach prowincji: admirale Philippe de Montmorency (hrabi de Hornes), hrabi de Egmont i księciu Wilhelmie Orańskim.
Pierwsze znaczące powstanie przeciwko władzy hiszpańskiej i katolickiemu kultowi (sierpień 1566) spowodowało duże zniszczenia w kościołach i klasztorach, szczególnie Amsterdamu i Antwerpii. Bunt stłumiono, a niektórzy z przedstawicieli średniej szlachty, przerażeni dokonanym wandalizmem, porzucili protestantyzm. Wilhelm Orański wyjechał do swych posiadłości w Niemczech, gdzie oficjalnie opowiedział się za kalwinizmem.
Wysłany przez Filipa II do stłumienia buntu książę Alba (Fernandez Alvarez de Toledo) utworzył Radę Zaburzeń i wspólnie z nią stosował terror. Stracono Egmonda i Hornesa oraz wielu innych buntowników, a wielu uciekło za granicę. Z terrorem łączono ucisk fiskalny. Północne prowincje podjęły wojnę z Hiszpanami pod przywództwem Wilhelma Orańskiego, który na początku zapowiedział niepodległość i wolność sumienia, lecz w 1573 r. opowiedział się za kalwinizmem jako religią niepodległych prowincji i założył uniwersytet w Lejdzie jako ośrodek naukowy nowego wyznania. W opanowanych przez niego prowincjach Kalwini stosowali tak ze terror i fanatyzm religijny, co ułatwiło hiszpańskiemu namiestnikowi generalnemu Alessandro Farnese utrwalić panowanie Filipa II i katolicyzm w południowych prowincjach: Walonii, Flandrii, Artois i Hennegau. Prowincje te zawarły unię w Arras (1579), która postanowiła bronić religii katolickiej i uznała panowanie Filipa II, co skłoniło do wycofania wojsk hiszpańskich. Natomiast Unia Utrechcka, obejmująca siedem północnych prowincji, ogłosiłą niepodległość tych ziem (1581), nazwanych Republiką Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, i powierzyła Wilhelmowi Orańskiemu władzę jako księciu namiestnikowi. Nie oznaczało to zakończenia walk politycznych i konfliktów wyznaniowych. Niepodległość Holandii została uznana dopiero w pokoju westfalskim.
ANGLIA
Anglia za panowania Elżbiety wzmocniła akt supremacji i akt uniformizmu, co pomogło królowej umocnić Kościół anglikański jako państwowy i uczynić go podporą swojej władzy. Żądał ona przysięgi na akt supremacji od członków Izby Gmin, nauczycieli, adwokatów i wszystkich podejrzanych o katolicyzm. Pod groźbą więzienia zakazano odprawiania i uczestniczenia w mszy św. Kto nie uczestniczył w nabożeństwach anglikańskich, płacił wysokie kary. Siłą stłumiono niezadowolenie ludzi i powstanie w północnej Anglii. Syn Elżbiety, Jakub I, nie cofnął żadnego z represyjnych zarządzeń Elżbiety. Nakazał wszystkim katolikom złożyć osobną przysięgę, że odrzucają naukę o prawie papieża do usuwania ekskomunikowanych władców i prawie poddanych do ich zabijania.
Następny król angielski, Karol I, rokował nadzieję na poprawę sytuacji katolików, zwłaszcza że zawarł małżeństwo z katolicką księżniczką francuską, czyniąc obietnice na korzyść katolicyzmu podczas starań w Rzymie o dyspensę. Nie dotrzymał obietnic - katolickie nabożeństwa nadal były zakazane, za opuszczanie anglikańskich nakładano kary. W opozycji do króla stanęli nie tylko katolicy, ale także parlament z racji politycznych i wyznaniowych, w którym przewagę mieli purytanie. Karol I obostrzył zarządzenia przeciw katolikom i purytanom, nakazując przestrzegania szczególnie silnie 39 artykułów Kościoła anglikańskiego. Gdy powiększył uprawnienia jego biskupów, purytańska Izba Gmin stanęła w opozycji wobec władcy. Król zarządził wzmożone represje. Do zniszczenia opozycji dążył też zaufany króla, arcybiskup z Canterbury, William Lund, przez częste wizytacje parafii, dalsze wzmocnienie władzy biskupów i ujednolicenie kultu, w Szkocji zaś do podporządkowania sobie Kościoła prezbiteriańskiego. Zbuntowani kalwini szkoccy żądali zniesienia instytucji biskupów w Kościele anglikańskim. Po buncie wystąpiła wywołana przez parlament rewolucja.
Długo trwająca wojna domowa (1642-1648) zakończyła się sądem nad królem, jego śmiercią na szafocie (1649), ogłoszeniem republiki i przejęciem władzy przez Olivera Cromwella. Kary za opuszczanie nabożeństw anglikańskich zostały zniesione, lecz ucisk katolików trwał, szczególnie po 1655 r., gdy nakazano kapłanom opuścić kraj pod karą śmierci, a od świeckich żądano przysięgi, że odrzucili prymat papieski, wraz z wiarą w przeistoczenie i kult świętych.
6