Pyt. 17.
Ankieta i wywiad jako jedne z popularniejszych technik w badaniach czytelnictwa i użytkowników bibliotek. Zasady budowy kwestionariusza. Wady pytań kwestionariuszowych.
Wywiad
Gromadzenie danych w wywiadzie polega na uzyskaniu informacji w drodze bezpośredniej rozmowy między „ankieterem” a „respondentem”. Istotą wywiadu jest zatem bezpośredni i zwrotny charakter relacji między uczestnikami badania - z możliwością wzajemnych wpływów - oraz werbalny charakter komunikacji.
Wywiad jest rozmową kierowaną, w której biorą udział co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Nie jest to po prostu konwersacja, lecz taka rozmowa, przez którą badający chce uzyskać od respondenta dane określone celem badań. Wywiad jest pewnym procesem, w którym badający stara się oddziaływać na badanego stawianymi pytaniami i skłonić go do udzielenia wypowiedzi na temat będący przedmiotem badań.
Ze względu na formę wypowiadania się respondentów i sposób przeprowadzania wywiadu, a także ze względu na zachowanie się badającego i ilość uczestników można wyróżnić kilka typów wywiadów:
- ustne (rozmowa) i pisemne (zapisane w postaci kwestionariusza);
- jawne i ukryte - wywiad jest wtedy jawny, kiedy respondent jest poinformowany o tym, że prowadzi się z nim wywiad, a ponadto jest powiadamiany o rzeczywistej roli badającego i o celu badań. W przeciwnym wypadku możemy mówić jedynie o wywiadzie mniej lub bardziej ukrytym;
- indywidualne i zbiorowe - indywidualny, jeżeli jest prowadzony tylko z jedną osobą. Kiedy prowadzimy wywiad z więcej niż jedną osobą, wówczas mamy do czynienia z wywiadem zbiorowym.
- skategoryzowane, nieskategoryzowane i częściowo skategoryzowane:
Wywiad skategoryzowany (uschematyzowany, standardowy) - czyli tzw. kwestionariuszowy, jest przeprowadzony ściśle według wcześniej przygotowanego kwestionariusza. Jest to badanie według planu z góry ustalonego w szczegółach - z dokładnym zestawem pytań oraz ewentualnie wariantów odpowiedzi (jeśli pytania są zamknięte), a także wytyczonym porządkiem rozmowy; zmiany i odstępstwa są w zasadzie wykluczone. Wywiad nieskategoryzowany (nieuschematyzowany, wolny) - to wywiad prowadzony w sposób swobodny, w których badający ma pełną inicjatywę co do tego, jak prowadzić rozmowę, jakie stawiać pytania itd., kierując się jedynie celem, jaki określa dane przedsięwzięcie badawcze. Wywiad częściowo skategoryzowany (półstandardowy) - czyli taki, w którym badający korzysta z wykazu problemów, które powinien poruszyć w trakcie wywiadu: listy pytań, które należy postawić, w formie uznanej przez prowadzącego za stosowną i w dowolnej kolejności; wykazu przedmiotów, jakie należy ewentualnie okazać badanemu itp. środków. Tego rodzaju wywiad daje badającemu większą możliwość manewru w trakcie jego przeprowadzania. A równocześnie pozwala na pewne ujednolicenie danych, jakie uzyskuje się w wywiadach na ten sam temat.
Tendencje panujące we współczesnej pedagogice zmierzają do opierania wywiadu na kwestionariuszu skategoryzowanym, jednocześnie wskazane są zabiegi zapewniające badanemu pełną dyskrecję, chęć ulżenia w kłopotach, przekonanie o naukowym charakterze badań i podnoszenie wagi problemów.
Czynniki zakłócające wiarygodność informacji uzyskanych podczas wywiadu:
- respondent - może celowo lub mimowolnie wprowadzić w błąd, kiedy np. obawia się mówić prawdę, wstydzi jej lub nie posiada wiedzy na dany temat;
- prowadzący badania - może tendencyjnie ukierunkowywać tok badań, kłaść różny nacisk na poszczególne problemy, niejednoznacznie pojmować zadawane pytania, manifestować własną opinię lub wiedzę. Ankieter musi uważnie i z zainteresowaniem słuchać wypowiedzi respondenta, nie może wykazywać wprost sprzeczności w wypowiedziach respondenta, powinien zachowywać się tak, by respondent odczuwał pozytywne wobec siebie nastawienie. Ważne jest, aby ankieter zdobył zaufanie, szczerość i przychylność badanego. Takt, uprzejmość, dyskrecja - to m.in. konieczne środki do przeprowadzenia wywiadu.
- narzędzie badawcze (kwestionariusz) - jego forma może w istotny sposób wpłynąć na treść uzyskiwanych danych.
Wady kwestionariusza to: niedostateczna kategoryzacja, czyli stawianie pytań niewystarczająco ścisłych, które można zmieniać i swobodnie, różnie interpretować; pytania niewyczerpujące, nieobejmujące wszystkich ważnych zagadnień, koncentrujące się na części badanego problemu, eksponujące subiektywny punkt widzenia, sugerujące odpowiedź; nie wolno stosować schematu „jedno pytanie - jedna odpowiedź”, odpowiedź na pytanie może wymagać dłuższej rozmowy; niestosowny język pytań - używanie niejasnych, niezrozumiałych, drażliwych pojęć, określeń; niedostosowanie zakresu pytań i ich języka do zbiorowości objętej badaniem - respondent nie rozumie lub nie zna poruszanego zagadnienia; pytania bardzo rozbudowane, skomplikowane, mało zwięzłe; brak rzetelności użytych kategorii pytań; zbyt wiele pytań (blok pytań nie może zawierać więcej niż 6 pytań); pytania zbędne, niewnoszące nowych informacji, niedostosowane do problematyki i celu badań.
Prawidłowo przeprowadzony wywiad składa się z trzech faz:
- wstępnej, czyli wprowadzenia (pytania filtrujące - wprowadzające do tematu); faza wstępna służy nawiązaniu kontaktu z respondentem i ogólnemu zorientowaniu się problematyce oraz wzbudzeniu ciekawości respondenta; aranżacja rozmowy musi być krótka i treściwa.
- wywiadu właściwego; w fazie badania właściwego następuje zebranie informacji w drodze pytań i odpowiedzi;
- zakończenia; w fazie końcowej dokonuje się zazwyczaj koniecznych objaśnień oraz uściśleń. Wywiad kończymy w momencie, gdy uzyskamy informacje i kiedy upewnimy się, że respondent nie ma już nic do dodania na dany temat. Respondentowi trzeba podziękować za rozmowę i trzeba zapewnić sobie możliwość powrotu lub dalszego kontaktu;
Prowadzenie wywiadu jest zadaniem trudnym. Jeśli pragniemy zbudować poprawny kwestionariusz, musimy objąć nim wszystkie zagadnienia postawione w celach i hipotezach badawczych. Równocześnie wywiad wymaga zwięzłości wypowiedzi, szybkiej reakcji oraz taktu w eliminacji objaśnień zbędnych. Język kwestionariusza musi być dostosowany do języka używanego w badanej zbiorowości. Konieczna jest umiejętność nawiązania naturalnej rozmowy, przy zachowaniu jej organizacji oraz kontrolowaniu prowadzenia, a więc ważne jest narzucenie określonego toku i ograniczanie swobody. Najwięcej trudności nastręczają kwestie wzajemnego zrozumienia, zachowania przez respondentów własnych opinii. Pytania i odpowiedzi powinny być rozumiane dokładnie według intencji osób wypowiadających, co wymaga używania tych samych określeń w takich samych, raz objaśnionych znaczeniach. Badającemu w wywiadzie skategoryzowanym nie wolno zmienić nie tylko słów użytych w poszczególnych pytaniach, ale nawet kolejności pytań, zawartych w kwestionariuszu. Pytania początkowe są pytaniami trudniejszymi - wymagają więcej wysiłku, na końcu wywiadu umieszcza się pytania łatwe. Najpierw ustala się fakty, a dopiero później pyta się o ich ocenę. Reguła ta nie dotyczy badania stereotypów. Najpierw zadaje się pytania ogólne, a potem szczegółowe, co zmniejsza szansę sugestii. Ważną rolę odgrywają tzw. pytania pogłębione. Mówi się wówczas o sondowaniu, czyli o dopytywaniu respondenta. Należy motywować respondenta do udzielenia odpowiedzi w sytuacjach, gdy nie pamięta on o pewnych faktach.
Ponadto kłopoty stwarza niekiedy zapis wywiadu. Najlepsze rozwiązanie rejestracji mechanicznej (magnetofon, kamera) niekiedy wykluczają sami respondenci, a wówczas pozostaje alternatywa bieżących notatek lub odtwarzania materiału ex post. Ale zapis równoczesny zakłóca naturalny tok wywiadu, a znów przy rejestracji z pamięci część materiału zatraca się bezpowrotnie. Tak więc każda forma zapisu innego niż mechaniczny ma określone niedostatki.
Rozróżnia się trzy style prowadzenia wywiadu.
- Wywiad miękki opiera się na partnerskim traktowaniu respondenta i wspólnocie poglądów, a jest stosowany wobec osób nieśmiałych.
- Wywiad twardy natomiast, oparty na pozornej agresywności, która sugeruje bezcelowość mówienia nieprawdy, adresuje się do respondentów nadmiernie pewnych siebie.
- Natomiast wobec respondentów opanowanych, zachowujących się z rezerwą, użyteczny jest wywiad neutralny, w którym ankieter pełni rolę „łącznika” między kwestionariuszem a respondentem.
Wywiad najlepiej nadaje się do badania jednostek i pojedynczych zjawisk typowych, przykładowych oraz do analiz szczegółowych, raczej nie nadaje się do badan masowych i syntetyzujących. Stosowany często w psychologii, w badaniach czytelnictwa jest wykorzystywany głównie do analizy zjawisk z perspektywy psychologicznej. Stosujemy go tam, gdzie chcemy poznać postawy, motywacje, zależności; kiedy zależy nam na pogłębionym poznaniu środowiska wychowawczego. Niekiedy występuje niesamodzielnie, np. wraz z ankietą - wtedy jest użyteczny głównie dla weryfikacji określonych informacji lub uściślenia obserwacji z badania podstawowego.
Ankieta
Jest to technika gromadzenia informacji polegającą na uzyskaniu pisemnej odpowiedzi na usystematyzowane pytania, zestawione w postaci kwestionariusza. Oprócz pisemnej formy wypowiedzi, wyróżnikiem ankiety jest także pośredni charakter badań, tzn. samo wypełnianie odpowiedzi ankietowych następuje z reguły bez udziału badacza.
Ankieta jest niezastąpiona jako narzędzie poznawania cech zbiorowości, faktów, opinii o zdarzeniach, danych liczbowych. Trudniej zaobserwować przy jej pomocy bardziej złożone problemy środowiska wychowawczego. W przeciwieństwie do wywiadu, który daje wiedzę pogłębioną o wąskim problemie lub małej grupie, ankieta daje wiedzę obszerną, lecz nie pogłębioną, mało precyzyjną, może informować o zjawisku rozległym, masowym. Schematyzm ankiety daje jednak często możliwość jej realizacji w dowolnie licznej zbiorowości na dowolnym terytorium. Dla osiągnięcia obiektywnego wyniku ważne jest jednak, by grupa respondentów była odpowiednio zróżnicowana. Ankieta umożliwia szybkie pozyskanie materiału, takie same kwestionariusze można przygotować dla wszystkich badanych, stwarza takie same warunki wszystkim badanym.
Wiarygodność informacji ankietowych rośnie przy wypowiedziach anonimowych. Zasadę anonimowości ankiety należy wyraźnie podkreślać, wpływa to na prawdziwość otrzymywanych odpowiedzi. Rzadko w badaniach wykorzystuje się ankietę jawną, w której wymagane jest podanie nazwiska bądź danych, po których można osobę badaną zidentyfikować.
Ze względu na sposób przekazu kwestionariusza wyróżniamy ankiety: pocztowe, prasowe, radiowe, telewizyjne, telefoniczne, „handlowe” - dołączone do zakupów (zwrot następuje przez pocztę), audytoryjne - rozprowadzenie ankiet w pewnym miejscu i zebranie ich przez ankieterów po wypełnieniu, ogólnodostępne - wyłożone w ogólnodostępnym miejscu, gdzie są wypełniane i zwracane, rozdawane - rozprowadzane przez ankieterów, a także przez nich odbierane.
Ankieta musi spełniać wymagania „techniczne” - powinna być czytelna, przejrzysta, estetyczna, z odpowiednio dobranymi kategoriami pytań. Konieczna jest zwięzłość i ograniczone rozmiary kwestionariusza - optymalna byłaby ankieta jedno- lub dwustronicowa, ponieważ respondenci unikają długich ankiet.
Kwestionariusz powinien składać się z: części wstępnej (pytań filtrujących) - ogólnego wprowadzenia do tematu, objaśnień; części zasadniczej - właściwych pytań; metryczki - informacji o respondencie (płeć, wiek, wykształcenie, zawód, rodzina itd.).
Ankieta powinna zachować logiczny układ i odpowiednią kolejność pytań. Najpierw zadaje się pytania ogólne, a potem szczegółowe. Odpowiedzi na pierwsze pytania mają ułatwiać udzielanie kolejnych. Odstępstwem od reguły logicznego układu pytań jest potrzeba kontroli. Aby sprawdzić rzetelność i prawdziwość odpowiedzi ankietowych stosuje się specjalne pytania kontrolne. Są one zbieżne z treścią innych pytań, lecz różne w ich ujęciu słownym, mają za zadanie weryfikację szczerości ankietowanych. O lokalizacji tych pytań w kwestionariuszu decyduje konieczność „zatajenia” ich roli przed respondentem. O powodzeniu badania ankietowego w dużej mierze decyduje sposób konstrukcji pytań, a zwłaszcza ich czytelność, zrozumiałość dla ankietowanych. Pytania powinny być konkretne, ścisłe, jednoproblemowe. Użyteczność pytań można sprawdzić podczas badań wstępnych, czyli pilotażowych, kiedy to kształtuje się ostateczna wersja kwestionariusza, następuje poprawienie formułowania pytań i odpowiedzi dla pytań zamkniętych.
Ze względu na sposób sformułowania można wyróżnić następujące rodzaje pytań kwestionariuszowych: Otwarte - pozostawiające respondentowi swobodę wypowiedzi, zamknięte - ograniczające odpowiedzi do określonych w kwestionariuszu wariantów. Pytania zamknięte najczęściej zaopatrzone są w tzw. kafeterię - zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. Kafeteria zamknięta to ograniczony zestaw możliwych odpowiedzi, poza które nie można wyjść. Kafeteria otwarta oprócz wymienionych możliwości zostawia miejsce na odmienną odpowiedź (najczęściej oznaczoną słowem „inne”). Kafeteria koniunktywna dopuszcza możliwość wyboru kilku odpowiedzi spośród wymienionych, dodatkowo pozwalając na utworzenie hierarchii. Kafeteria dysjunktywna dopuszcza wybór tylko jednej możliwości spośród wymienionych. Pytania alternatywne sugerują wybór jednej z dwóch istniejących możliwości („tak” lub „nie”) , ewentualnie zajęcie postawy neutralnej („nie wiem”). Zaletą pytań otwartych jest ich niska sugestywność, jednak respondenci podchodzą do nich niechętnie, traktując je jako bardziej uciążliwe, czasochłonne. Pytania zamknięte, chociaż sugestywne, są zwięzłe, mało skomplikowane, ułatwiają również opracowanie materiału.
Wymagania stawiane pytaniom:
wybór właściwej formy pytania [zamknięte, otwarte]; pytania jasne i zrozumiałe, pozbawione dwuznaczności [komunikatywność, przystępność pytań]; dostosowanie słownictwa do słownictwa respondentów [dostosowane do wieku, języka, wykształcenia]; precyzyjność pytań [tak, by respondent wiedział dokładnie, o co jest pytany]; najlepsze są krótkie pytania i proste składniowo[łatwość zrozumienia]; lista odpowiedzi w kafeterii powinna wyczerpywać możliwe sytuacje (ewentualnie pozostawiamy odpowiedź otwartą); neutralność słownictwa, pytania wyrażone w formie grzecznościowej [Pan, Pani, Państwo - do dorosłych; Ty, Wy - do dzieci, młodzieży]; ułożenie pytań w bloki tematyczne, stanowiące pewną zwartą, logiczną całość; każdy blok rozpoczynamy pytaniem najbardziej ogólnym, a następnie przechodzimy do pytań szczegółowych; najpierw pytamy o fakty, później o opinie; zadawanie pytań od niekrępujacych do bardziej osobistych.
Wady pytań:
pytania zbyt ogólne, obejmujące kilka zagadnień [trudne dla respondenta]; zadawanie kilku pytań jednocześnie, pytania podwójne [zdania złożone, w których może być zawartych kilka pytań; tzw. pytanie w pytaniu]; pytania sugerujące daną odpowiedź; pytania z silnym ładunkiem emocjonalnym [czy to dodatnim, czy ujemnym]; pytania niejednoznaczne; błędy logiczne; pytania mało precyzyjne (nie może być zbyt wielu informacji w pytaniu, ale też zbyt wielu proponowanych odpowiedzi), pytania wzajemnie sprzeczne; błędy językowe, np. niewłaściwe użycie słów; fałszywe założenie znawstwa i rozpoczynania pytań od zwrotów „Wszyscy wiedzą”, „Jak wiadomo…”, „Zawsze..”, „Żaden”, „Nigdy” ; nadmierna trudność pytań; umieszczone po sobie pytania bardzo trudne; pytania mogące wprawić respondenta w zakłopotanie [intymne, drażliwe]; pytania niedostosowane do danej grupy - np. pod względem kulturowym, pytania ułożone chaotycznie - nie „skaczemy” z tematu na temat; błędy multiplikacji - osoby, rzeczy, zjawiska podawane są w liczbie mnogiej („ Czy Pana rodzice pracują?”); niepełna lista odpowiedzi zamkniętych; brak punktu w kafeteriach zamkniętych „nie dotyczy”, „nie mam zdania”, „inne”; pytania z podwójnym zaprzeczeniem [otwierają drogę do błędnych interpretacji]; bezosobowe zwracanie się do badanych.
2