JOHAN HUIZINGA (1872-1945) Homo ludens. Zabawa jako Źródło kultury (1938)
- homo ludens - z łac. człowiek bawiący się - koncepcja stworzona przez Huizingę, zakładająca, że u podstaw ludzkiego działania znajduje się zabawa.
Istota i znaczenie zabawy jako zjawiska kulturowego.
- zabawa jest starsza, niż kultura, gdyż ta zakłada istnienie społeczeństwa
- zwierzęta bawią się jak ludzie - człowiek nie dodał do zabawy żadnych cech szczególnych
- zabawa:
coś więcej niż zjawisko fizjologiczne czy reakcja psychiczna*
jest funkcją sensowną - wykracza poza bezpośredni pęd do utrzymywania się przy życiu i nadaj mu sens*
każda zabawa coś oznacza (niematerialny element istoty zabawy)*
1. Niepełność dotychczasowych definicji zabawy
- dotychczasowymi punktami wyjścia w dociekaniach o istotę zabawy była potrzeba i pożytek (podejście psychologiczne i fizjologiczne)
- w samej biologii funkcje zabawy jawią się bardzo różnie:
wyzbywanie się nadmiaru siły żywotnej*
wrodzony popęd naśladowniczy*
zaspokojenie potrzeby odprężenia (dla przyszłej czynności poważnej)*
chęć poznawania, współzawodnictwa, ćwiczenie opanowywania samego siebie*
rozładowywanie szkodliwych popędów*
- są to jednak wyjaśnienia niezupełne - nie opisuje się pierwotnych właściwości zabawy (dlaczego powoduje radość, władza przyprawiania o szaleństwo, przyjemność zabawy)
- DOWCIP ZABAWY - ang. wyraz fun dobrze oddaje jej istotę
- nie zasadza się na rozumie, bo ograniczałaby się do świata człowieka
- nie jest związana z kulturą ani światopoglądem - jest samodzielna i samoistna
- wraz zabawą poznajemy DUCHA - nie jest żadną substancją, przełamuje bariery fizykalnego istnienia (u zwierzą też)
2. Zabawa jako czynnik kulturowy
- towarzyszy kulturze, ale istniała już przed nią
- jest specyficzną jakością działania - różni się od normalnego życia
- badacze kultury w zabawie szukają form, pewnej struktury społecznej - ograniczają jej znaczenie - usiłują ją pojąć jako czynnik życia kulturowego
- wszelkie pierwotne formy ludzkiego współżycia są przesiąknięte zabawą
MOWA - mowotwórczy duch, każde słowo to pewna abstrakcja, metafora - gra słów*
MIT - duch żartu i powagi - obrazowe ukazanie egzystencji i tłumaczenie przyrodu*
KULT - czynności sakralne, misteria pod postacią zabawy*
- z mowy i kultu wywodzą się siły napędowe życia kulturalnego: prawo i ład, komunikacja, wytwórczość, rzemiosło, sztuka, poezja, moda - dlatego korzeniami swymi sięgają zabawy
- w XVII w. dramat opanował literaturę - pojawiła się koncepcja człowieka jako aktora i świata jako sceny, na którym odgrywa swą rolę- zabawowy charakter życia został w ten sposób w pełni uznany (czysta zabawa jako podstawa i czynnik kultury)
3. Zabawa jako samodzielna kategoria
- w świadomości zabawa stanowi antytezę powagi - jednak łatwo to obalić (piłka nożna, szachy; nawet sam śmiech nie jest w zabawie charakterystyczny, gdyż występuje tylko u ludzi)
- to komizm jest związany z niepowagą i głupotą - zabawa zaś nie jest głupotą
nie ma żadnej funkcji moralnej (nie jest ani cnotą, ani grzechem)*- zabawa nie mieści się w sferze kategorycznych przeciwieństw: mądrość - głupota, dobro - zło, prawda - nieprawda
- może łączyć się z estetyką - piękno znajduje swój wyraz w zabawie
4. Cechy formalne zabawy.
ZABAWA JEST SWOBODNYM DZIAŁANIEM I JEST ZBYTECZNA*
- nakazana zabawa nie jest zabawą
- przez swą swobodę wyodrębnia się z procesu naturalnego
- zawsze można jej zaniechać, przerwać - wywodzi się z niej tylko przyjemność
- brak obowiązku moralnego - nie jest zadaniem (uprawiana w czasie wolnym)
- dopiero przez kulturę pojawia się przymus, zadanie i obowiązek
ZABAWA NIE JEST ZWYKŁYM, WŁAŚCIWYM ŻYCIEM*
- raczej wykraczaniem poza nie, udawaniem, dla zabawy
- może całkowicie zaabsorbować uczestnika
- przekształca się w powagę i odwrotnie
BEZINTERESOWNY CHARAKTER ZABAWY*
- poza procesem bezpośredniego zaspokajania konieczności i żądz (przerywa go)
- czynność tymczasowa, dokonywana dla zadowolenia, odpoczynku
- upiększa i uzupełnia życie - w pewien więc sposób jest niezbędna jako funkcja biologiczna osoby i społeczeństwa przez związki duchowe i społeczne, które tworzy - FUNKCJA KULTURALNA - zaspokaja ideały wyrazu i współżycia - służy kulturze i się nią staje, ale nie zatraca swej bezinteresowności, bo cele, którym służy nie są materialne i konieczne
ZABAWA RÓŻNI SIĘ OD ŻYCIA MIEJSCEM I OKRESEM TRWANIA*
- zawiera w sobie swój przebieg i sens, ma początek i koniec oraz określony kształt
POWTARZALNOŚĆ - jedna z najistotniejszych cech zabawy*
- nie jest to powtarzanie odbytej już zabawy ale jej wewnętrznej konstrukcji
ZABAWA TWORZY PORZĄDEK*
- sama jest ładem, wnosi w niedoskonały świat ograniczoną w czasie doskonałość
- wymaga bezwzględnego ładu - tu widać estetykę
ZABAWA ŁĄCZY I DZIELI*< PRZYKUWA I URZEKA
ROLA ELEMENTARNEGO NAPIĘCIA W ZABAWIE*
- niepewność i szansa, że może się nie udać - pewna wartość etyczna
5. Reguły gry
- każda ma jakieś reguły - określają, co ma obowiązywać w obrębie tymczasowego, wydzielonego przez nią świata
- świat ten się rozpada, gdy się ich nie przestrzega - odebranie iluzji zabawie
- społeczności graczy przejawiają skłonność do trwałości - nawet po zabawie (kluby)
6. Osobny świat zabawy
- zabawa otacza się tajemnicą - nie obowiązują tu prawa pospolitego życia
- przykład starożytnych olimpiad i wstrzymywanie wojen na ich czas
- inność widoczna również w przebraniach
7. Zabawa jako walka i przedstawienie
- zabawa - walka o coś lub przedstawienie czegoś (obrazowaniem)
- święte widowisko, coś mistycznego
- wiedza o kulturze chce uchwycić co owe przedstawienia oznaczają dla duchów narodów
8. Zabawa i kult
- kult też jest przedstawieniem, spektaklem, widowiskiem - ludzkość odgrywa ład przyrody tak, jak go sobie uświadamia - sakralna zabawa ukazuje porządek istnienia
- w formach kultu zawarty jest ład ludzkiej społeczności
- Frobenius w zabawie widzi wrodzony popęd, wynalazek bezradności wobec stanu rzeczywistego, określa mianem gry widowiska kulturowe - jednak Huizinga potępia to spojrzenie - dopiero w pewnym stopniu rozwoju społeczeństw kult nałożył się na zabawę, pierwotnie była zabawą sama w sobie
9. Święta powaga w zabawie
- spojrzenie na czynności sakralne jak na zabawę - przenoszą uczestników w inny świat, a pod względem formy przypominają zabawę pod każdym względem
- Platon identyfikował zabawę ze świętością
- zabawa istniała przed i ponad kulturą - jest od niej wolna
- zabawa i kult: wyodrębnione z pospolitego życia, odgrodzenie uświęconego miejsca, można się im całkowicie oddać, radość, uniesienie i zachwyt
10. Istota uroczystości
- uroczyste świętowanie świętych aktów - wyłączanie innego życia w ten czas
- święto i zabawa - połączenie swobody i reguł, ograniczenie czasowe i przestrzenne, odgraniczenie od życia powszedniego - w zabawie jednak występuje świadomość, że odbywa się to na niby
11. Wiara i zabawa
- podczas obchodzenia świąt widać jednak pewną świadomość nieprawdziwości
- święta powaga osłabiona przez zabawę - wiara jest połowiczna - odgrywanie pewnej roli
- u prymitywnych ludów wszystko opiera się na takim odgrywaniu
- w zabawie zaciera się granica między zabawą i udawaniem, co łączy ją ze świętością