Czlowiekowi, który wychowal sie w czasie pokoju, w normalnym swiecie, trudno jest pojac ogrom okrucienstwa wojny, trudno zrozumiec sadyzm niemieckich

oprawców. Jedna z wielu metod likwidacji faktycznych badz potencjalnych wrogów totalitarnego rezimu, zarówno w systemie faszystowskim, jak i

komunistycznym byly obozy pracy. O istocie totalitaryzmu mozna mówic w odniesieniu do swiata, konkretnego panstwa, a nawet poszczególnych najmniejszych

jego elementów jakimi sa ludzie. W historii spotykamy sie z dosc drastycznymi formami totalitaryzmu, które przez swój rozwój doprowadzily do wielkich tragedii

ludzkich. Z punktu widzenia czlowieka XX wieku istnialy dwa najistotniejsze rodzaje tej doktryny, a mianowicie faszyzm i stalinizm. Faszyzm powstal w 1922 roku

we Wloszech, wprowadzony przez Benito Mussoliniego. Polegal on na dyktaturze i bezwzglednym kulcie wodza oraz podporzadkowaniu mu elity wladzy.

Ingerowal on we wszystkie dziedziny zycia spolecznego przy zachowaniu gospodarki wolnorynkowej i prywatnej wlasnosci. W latach II wojny swiatowej rzady

faszystowskie wprowadzono w Chorwacji, Rumunii i na Wegrzech.

Problemami faszyzmu zajmowalo sie wielu ludzi, którzy bardzo czesto byli jego naocznymi swiadkami. Tak jest w przypadku T. Borowskiego. W swoich

opowiadaniach uzmyslawia nam zasady jego dzialania. Najwazniejszym z opowiadan obozowych jest wplyw, jaki wywiera obóz koncentracyjny na psychike i

kodeks moralno- etyczny czlowieka. Ukazuje on rózne postawy jakie mógl przyjac czlowiek zlagrowany. Mozna bylo walczyc z ta okrutna rzeczywistoscia lub

próbowac ucieczki, czyli buntowac sie przeciwko temu stanowi rzeczy, co zwykle konczylo sie smiercia. Wiezien mógl równiez zrezygnowac z walki, co w obozie

znaczylo tyle, co stac sie juz czlowiekiem martwym. Wdlg. Borowskiego biernosc tez nie okazuje sie dobrym sposobem na przezycie. Jeszcze jedna droga do

przetrwania tych okrucienstw bylo przystosowanie sie do warunków obozowych, co oznaczalo w rzeczywistosci wyzbycie sie ludzkich cech. U takiego czlowieka

nastepowala zmiana kodeksu etycznego. Osoba ta stawala sie czlowiekiem zlagrowanym, który wie jak nalezy sie zachowywac, by przezyc. T. Borowski

najwieksza uwage skupia wlasnie na tej postawie. Bohater opowiadan, Tadeusz, stara sie bowiem rzeczywistosc w jakiej zyje uznac za normalna. Czlowiek nie

moze zyc dlugo na pograniczu dwóch swiatów. Autora interesuje najbardziej kondycja psychiczna czlowieka poddanego presji i terrorowi, który nie zna daty ani

godziny kiedy moze zginac. Czlowiek obozowy pozbywa sie calej swojej humanitarnosci, nastepuje u niego calkowite przewartosciowanie zasad zyciowych,

nastepuje zmiana dobra na zlo. Przykladem jest tu opowiadanie „Prosze panstwa do gazu”, w którym autor przedstawia obraz matki uciekajacej od swego

dziecka, aby ratowac swoje zycie. Obserwujac ta scene Rosjanin obrzuca wyzwiskami kobiete, której strach przed smiercia pozbawil nawet milosci do dziecka,

wyzwolil jedynie zwierzecy odruch ucieczki. Zanika u tych ludzi chrzescijanstwo, a dekalog jest rzecza niepotrzebna, niepotrzebna, bo przeciez, zeby przezyc

trzeba cos ukrasc, kogos zabic lub zakapowac. U Borowskiego widac ogromna dehumanizacje czlowieka, która byla glównym celem obozów koncentracyjnych.

Tacy ludzie tracili poczucie jakichkolwiek wartosci, jakimi nalezy sie kierowac w swoim postepowaniu.

Nieco inny charakter ma ksiazka Z. Nalkowskiej „Medaliony”, choc dotycz tej samej formy totalitaryzmu jaka byl faszyzm. Autorka nigdy nie byla w zadnym z

obozów koncentracyjnych, a jej ksiazka powstala podczas przesluchiwan swiadków zbrodni hitlerowskich, kiedy pracowala jako czlonek Glównej Komisji

Badan Hitlerowskich. Zaowocowalo to zbiorem opowiadan- reportazy, w którym ukazany zostal mechanizm ludobójstwa i nieludzkosci czasu wojny. Juz

pierwsze zatkniecie sie z obozem w Oswiecimiu, to widok kolczastych drutów pod wysokim napieciem, wiez strazniczych i dymiacych kominów krematoriów.

Ten widok, jak równiez cala atmosfera pogardy dla ludzkiego zycia, wywolaly w wiezniach juz w pierwszym kontakcie z obozem lek i psychiczna depresje.

Odbieranie ludzim wszystkich ich osobistych rzeczy, a takze „nazwisk i imion”, golenie wlosów, mialo nie tylko materialny cel, ale takze psychologiczny. Czlowiek

pozbawiony wszystkiego co posiadal, nawet nazwiska, stajac sie numerem, traci swoja godnosc. Wykanczajaca codzienna praca, zwolywane w ciagu nocy

kilkugodzinne apele, czesto na deszczu lub na mrozie, wyniszczaly czlowieka zarówno psychicznie, jak i fizycznie. Glodowe racje zywnosciowe wyzwalaly w

ludziach najnizsze instynkty. W jednym z opowiadan pt.„Dno” byla wiezniarka obozowa opowiada o tym, ze niektórzy jedli nawet mieso tupów, aby przezyc i

zaspokoic choc troche glód. W opowiadaniu „Czlowiek jest mocny” Michal P.-zyd, opowiada o zagladzie jego rodziny, o smierci zony, malenkich dzieci. Gdy

zobaczyl zwloki jego najblizszych chcial, abi i jego zastrzelono. Niemiec jednak nie zgodzil sie na to twierdzac „czlowiek jest mocny, moze jeszcze popracowac”.

Swiadkowie wydarzen wypowiadajacy sie w „Medalionach”, ocaleli czesto jedynie fizycznie, gdyz pieklo przez jakie przeszli zniszczylo w nich wrazliwosc, z

trudem mówia o swoich przezyciach, najczesciej wyrazaja je beznamietnie, gdyz ich zdolnosc wyrazania emocji zostala calkowicie zniszczona. Zyja, choc juz nie

sa tymi samymi ludzmi co przed obozem. Zycie w ekstremalnych warunkach musialo pozostawic slad w psychice ludzi. Dewaluacja wartosci moralnych, codzienny

widok smierci i cierpienia, brak poczucia bezpieczenstwa i ciagly strach zmienialy ludzi, znieczulaly na cudza krzywde. Widok cierpienia przestal robic wrazenie.

Nadrzednym celem stalo sie przetrwanie.

Wojna ukazala nam jak wiele czlowiek potrafi zniesc i jaki ogrom ponizenia potrafi przetrwac. Oczywiscie takie warunki wywoluja ogromne zmiany w psychice

czlowieka, jego degradacje osobowosci. Nigdy wczesniej czlowiek ni próbowal tak upodlic drugiego czlowieka

---