Tytułową „bezdomność” można rozpatrywać pod wieloma aspektami. Cóż to bowiem znaczy?
Bezdomny - w najprostszym tego słowa znaczeniu - to ktoś pozbawiony dachu nad głową. Dom - to również ojczyzna, czyli w tym sensie bezdomnym można nazwać kogoś zagrożonego jej utratą. W przenośni nazywamy też domem rodzinę. Ludzi, którzy nigdy nie zaznali ciepła domowego ogniska, pozbawionych najbliższych, można nazwać bezdomnymi. Czy w powieści odnajdujemy odpowiedniki powyższych znaczeń?
DOM _ RODZINA , BLISCY LUDZIE,
DOM - OJCZYZNA
DOM - MIEJSCE , DOMOWE ZACISZE, ATMOSFERA
Dom - ojczyzna Bezdomność - pozbawienie ojczyzny kraju
Wiktor Judym emigruje z kraju w poszukiwaniu lepszych zarobków i - prawdopodobnie - z powodu konieczności uchronienia się przed prześladowaniami za działalność konspiracyjną. Wacław, brat Joasi, umiera w Rosji, Leszczykowski po powstaniu styczniowym pozostaje poza granicami kraju
Dom - rodzina, przyjaciele - bezdomność - Wyobcowanie, odrzucenie społeczne, samotność rezygnacja ze szczęścia osobistego, przyjęty dobrowolnie sposób życia samotność
Tomasz Judym wywodzi się z biedoty miejskiej, jako lekarz zaś należy do inteligencji. Żadna z tych grup nie identyfikuje się z nim - jest człowiekiem z zewnątrz. Źle czuje się w środowisku biednego proletariatu, ale i inne grupy społeczne nie spełniają jego oczekiwań. Świadomość alienacji jest dla Judyma jedną z przeszkód w ułożeniu sobie życia.
Główny bohater odrzuca wspólne życie z Joasią na rzecz niesienia pomocy najuboższym.
Otrzymałem wszystko, co potrzeba… Muszę to oddać, com wziął. Ten dług przeklęty… Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia. Muszę być sam jeden.
Joanna -
Entuzjazm i szlachetność Joasi zderzają się z postawami w jej otoczeniu: przebiegłością, egoizmem, chciwością, pogardą wobec ludzi stojących niżej w hierarchii społecznej. Joasia czuje się osamotniona, wyobcowana ze środowisk, w których musi przebywać. Świadomość zła oraz nieszczęścia osobiste działają deprymująco na jej wrażliwą osobowość.
Joanna Podborska -
sieroctwo, brak rodzinnego domu
wcześnie traci rodziców i musi stać się samodzielna. W ostatniej rozmowie z Tomaszem daje wyraz znużeniu dotychczasowym życiem - samotnym i tułaczym.
bezdomność w sensie metafizycznym, egzystencjalnym dom - ziemia
Inżynier Korzecki jest typem intelektualisty - schyłkowca, dekadenta, który ma świadomość zła, krzywdy, niedoli, ale nie wierzy w skuteczność pracy społecznej. Reaguje ucieczką w głąb własnej osobowości. Wmawia sobie obojętność na "podłości, nadużycia, łajdactwa, krzywdy, niedole". Korzeckiego dręczy ustawiczny lęk przed śmiercią. Przed wewnętrznym niepokojem próbuje ustrzec się podróżując, interesując się osiągnięciami nauki. Czuje się na świecie "pielgrzymem", pragnie śmierci. Popełnia samobójstwo z pełną świadomością, wyjaśniając Judymowi motyw swego czynu: "umrzeć i uwolnić się od trosk życi
S Żeromski pisął w swoich dziennikach
Bezdomność
brak domu, dachu nad głową
ubóstwo, nędza materialna,
brak opieki
sieroctwo
wyobcowanie społeczne
osamotnienie wobec zła i egoizmu na świecie
dobrowolne staranie się o bezdomność (Judym)
samotność - brak poparcia dla swoich poglądów
metafizyczna wobec idei świat
Dla Judyma bezdomność - wybór, dla Joanny - konieczność
Tytuł powieści jest wieloznaczny. Najdosłowniej rozumiany dotyka problemu bezdomności w sensie socjalnym - braku warunków do godnego bytowania. Można go jednak rozumieć także w kontekście ideowym, światopoglądowym, filozoficznym. Na swój sposób „bezdomny” jest każdy z głównych bohaterów dzieła: Judym, Joasia, Korzecki, Wiktor.
Dom jest dla człowieka częścią jego istoty, toteż najbardziej brak tej części odczuwają tacy jak ja, co nie mięli prawie rodzinnego domu. Żeromski