ZWYCZAJE I OBRZĘDY DOROCZNE. TRADYCJE BADAŃ ŚLĄSKOZNAWCZYCH
I POLSKICH
Trudności związane ze stanem badań nad polskim folklorem na Śląsku:
bogactwo ilościowe folkloru
różnorodność zjawiska (materiały z badań terenowych, ogłoszone drukiem materiały folklorystyczne, badania nad kulturą umysłowo-artystyczną)
różne podejście do badanego przedmiotu, różny sposób jego utrwalania i dostrzegania problemów folklorystycznych; przyczyna: interesowali się nim przedstawiciele wielu zawodów i dyscyplin naukowych
Periodyzacja badań nad śląską kulturą ludową (M. Gładysz, Stan i potrzeby nauki polskiej na Śląsku w zakresie etnografii, 1936):
pierwsza połowa XIX w.
druga połowa XIX w.
wiek XX, od momentu założenia w Cieszynie Towarzystwa Ludoznawczego (1901) i kwartalnika „Zaranie Śląskie” (1907)
Podział ten nie uwzględnia ogólnej sytuacji polityczno-społecznej, narodowej i kulturowej regionu i całego kraju.
Periodyzacja wg Simonides:
okres przygodnego zainteresowania folklorem (XIV - XVIII w.)
okres świadomego, lecz amatorskiego zainteresowania (romantyzm, koniec XVIII w. do połowy XIX w.)
okres naukowego podejścia do przejawów folkloru (druga połowa XIX w. aż do współczesności)
Propozycja ta całkowicie podporządkowuje się periodyzacji ogólnopolskiej, a ściślej odnosi się do nurtu badań ludoznawczych, prowadzonych w najprężniejszych ośrodkach krajowych, nie uwzględniając śląskiej specyfiki.
O początkach badań na Śląsku możemy mówić od XIX w., zainteresowanie folklorem wynika z ówczesnej sytuacji narodowej i ogólnej atmosfery ludoznawstwa niemieckiego na Śląsku.
Periodyzacja folklorystyki śląskiej wg Pośpiecha:
Okres od 1863 r. do śmierci Lompy, jednego z pionierów folklorystyki w Polsce.
Okres do lat 1920 - 1922, tj. do momentu częściowego powrotu ziem śląskich do niepodległego państwa polskiego.
Okres do 1939 r.
Okres Polski Ludowej.
Cenzury zbiegają się z wydarzeniami politycznymi i społecznymi. Nurt zainteresowań ludem splatał się bowiem z dążeniami niepodległościowymi, z walką o byt narodowy. Rozbicie ziem śląskich na zabory stworzyło w każdym z nich odrębne warunki bytu narodowego, a okresy politycznego nacisku i liberalizacji kształtowały przejawy życia kulturalnego, wśród nich również nurt folklorystyczny w jego ówczesnych formach.
Najistotniejszym okresem zbieractwa były lata 30. i 40. XIX w. (Pośpiech nie tłumaczy dlaczego, ale może to chodzi o największą aktywność Lompy).
Dla folklorystyki cieszyńskiej widoczną cenzurą jest niewątpliwie powstanie Towarzystwa Ludoznawczego (1901) i założenie „Zarania Śląskiego” (1907). Działalność tych dwu ośrodków dała miejscowym inicjatywom folklorystycznym trwałe i instytucjonalne oparcie.
Lata 80. - ukazuje się pierwsza na Śląsku monografia etnograficzna, autor - Bogumił Hoff.
Ostatnie 20 lat XIX w. to najruchliwszy okres zbieracki. Osłabienie przypada na czas I wojny światowej.
Materiałem bezcennej wartości są przede wszystkim zapisy i notatki Lucjana Malinowskiego, będące planem jego badań etnograficzno - dialektologicznych na Śląsku w 1869 r.
W roku 1894 ożywia się zainteresowanie folklorem wśród członków akademickich towarzystw we Wrocławiu, z których pierwsza część bierze udział w pracach tamtejszego Śląskiego Towarzystwa Ludoznawczego.
W 1920 r. zostaje powołane Autonomiczne Województwo Śląskie, Dolny Śląsk trafia w granice Niemiec i przestaje być dla Polaków terenem folklorystycznej eksploracji. Działalność na tym polu prowadzą wyłącznie badacze niemieccy. We Wrocławiu zostają zlikwidowane ośrodki polskiej działalności ludoznawczej. W towarzystwie akademickim nie ma już miejsca dla Polaków zainteresowanych folklorem.
!933 - 1934 r. - powołano Komitet Wydawnictw Śląskich przy krakowskiej PAU oraz Instytut Śląski w Katowicach.
Lato 1939 r. - pierwsza wyprawa w teren specjalistów śląskich i krakowskich
Badania folklorystyczne na Śląsku do wybuchu II wojny światowej odzwierciedlają sytuację folklorystyki w całym kraju. Jednak opóźnienia w stosunku do Warszawy, Krakowa czy Lwowa są wciąż spore. Gdy nauka ta stała się tam jeszcze przed I wojną światową dyscypliną „zawodową” i akademicką, tutaj niemal do wybuchu II wojny światowej miała charakter przede wszystkim amatorski, bez wyraźnie sprecyzowanych metod i celów badawczych. W latach 30. pojawiły się opracowania dotyczące sztuki ludowej, ale autorami byli etnografowie krakowscy, z których kilku osiedliło się w Katowicach.
Cechą charakterystyczną folklorystyki na Śląsku po 1956 r. jest równoległe prowadzenie prac zbierackich, edytorstwo, rozwijanie refleksji teoretycznej oraz popularyzowanie dawniejszych i współczesnych osiągnięć
OPRACOWANIA FOLKLOR DOROCZNY (POLSKA):
J. S. Bystroń „Dzieje obyczajów w dawnej Polsce” (1976)
T. Ciołek, J. Olędzki, A. Zadrożyńska „Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce” (1976)
Z. Gloger „Rok polski w życiu, tradycji i pieśni” (1900)
Ł. Gołębiowski „Lud polski, jego obyczaje i zabobony” (1830)
W. Klinger „Doroczne święta ludowe a tradycje greko-rzymskie” (1931)
O. Kolberg - Dzieła wszystkie (1961 -....)
L. Stomma „Słońce rodzi się 13 grudnia” (1981)
A. Zadrożyńska „Powtarzać czas początków”, cz.1 (1985)
OPRACOWANIA FOLKLOR DOROCZNY (ŚLĄSK):
„Folklor Górnego Śląska”, red. D. Simonides (1989)
A Hytrek „Górny Szląsk pod względem obyczajów, języka i usposobienia ludności” (1879)
J. Ligęza, M. Żywirska „Zarys kultury górniczej” (1964)
J. Pośpiech „Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku” (1987)
T. Smolińska „Wypisy...”
S. Wasylewski „Na Śląsku Opolskim” (1937)
oprócz tego temat ten pojawia się w pracach m.in. Lompy i L. Malinowskiego