Pod pojęciem Gospodarki Światowej można rozumieć zbiorowość różnorodnych organizmów i instytucji funkcjonujących zarówno na poziomach krajowych, jak i na szczeblu międzynarodowym, to znaczy np. regionalnym, ponadregionalnym lub globalnym - bezpośrednio lub pośrednio zajmujących się działalnością gospodarczą oraz powiązanych z sobą w pewien całościowy system poprzez sieć międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Tak rozumiana gospodarka światowa może być oczywiście ujmowana wyłącznie dynamicznie, to znaczy jako pewien system znajdujący się w stałym ruchu i rozwoju, ponieważ tworzące ją elementy ulegają nieustannym przemianom. Gospodarka światowa jest więc kategorią ekonomiczną mającą charakter dynamiczny. Jest to superorganizm gospodarczy, będący wynikiem umiędzynarodowienia życia gospodarczego. Tkwi i funkcjonuje ona w środowisku, z którego czerpie zasoby potrzebne do jej działania i do którego usuwa pozostałości z tej działalności.
Najważniejsze cechy współczesnej gospodarki światowej to :
Zróżnicowanie form powiązań międzynarodowych.
Dynamiczny rozwój współpracy produkcyjnej i inwestycyjnej.
Postępujące zróżnicowanie podmiotów gospodarki światowej
Wzrost udziału podmiotów międzynarodowych i transnarodowych (przedsiębiorstw, organizacji i instytucji).
Zmiana charakteru międzynarodowego podziału pracy wyróżniająca się tym, że specjalizacja o charakterze międzynarodowym ustępuje miejsca specjalizacji wewnątrz gałęziowej, a wymiana wyrobów gotowych, wymianie podzespołów i części wyrobów gotowych.
Wzrost znaczenia wzajemnych powiązań gospodarczych w obrębie krajów rozwiniętych gospodarczo przy jednoczesnym spadku znaczenia powiązań między krajami rozwiniętymi gospodarczo i krajami słabo rozwiniętymi.
Podmioty gospodarki światowej.
Przez podmiot gospodarki światowej należy rozumieć taki element, który ma zdolność kształtowania i określania warunków międzynarodowej współpracy gospodarczej. W takim rozumieniu za podmioty gospodarki światowej uznać trzeba : gospodarstwa krajowe, ugrupowania regionalne, korporacje międzynarodowe (korporacje transnarodowe) i międzynarodowe organizacje gospodarcze.
1.1 Przedsiębiorstwa krajowe.
Za podstawowy podmiot gospodarki światowej jest najczęściej uznawane przedsiębiorstwo krajowe (narodowe). Przedsiębiorstwa te stają się oczywiście podmiotami gospodarki światowej tylko wówczas, gdy w związku ze swą działalnością gospodarczą nawiązują i utrzymują znaczące pod względem zakresu, charakteru bądź znaczenia dla swego funkcjonowania- międzynarodowe stosunki ekonomiczne z innymi podmiotami gospodarki światowej, a więc np. z przedsiębiorstwami krajowymi działającymi w ramach innych gospodarek narodowych, z przedsiębiorstwami międzynarodowymi, z międzynarodowymi instytucjami i organizacjami gospodarczymi. Oczywistym jest, że przedsiębiorstwo działające wyłącznie w ramach danej gospodarki narodowej, tylko na rynku krajowym a przy tym nie utrzymujące żadnych kontaktów zagranicznych, bądź nawiązujące takie kontakty sporadycznie, przypadkowo i bez znaczenia dla swej zasadniczej działalności gospodarczej - nie może być traktowane jako funkcjonujące w powiązaniu z gospodarką światową i będące jej podmiotem.
Dotyczy to przede wszystkim wielu drobnych przedsiębiorstw produkcyjnych, usługowych lub handlowych o tradycyjnych strukturach i sposobach funkcjonowania, o ograniczonym zakresie działalności, które mogą się praktycznie obejść bez jakichkolwiek stosunków zewnętrznych (zagranicznych) . Jednak dla współczesnej gospodarki rynkowej sytuacją bardziej typową jest to, że coraz większa liczba przedsiębiorstw krajowych w celu rozwinięcia działalności i normalnego funkcjonowania musi wchodzić w różnorodne powiązania z innymi podmiotami gospodarki światowej, nie są bowiem często w stanie w ogóle istnieć w izolacji od zagranicy.
Struktura, w której sumuje się jak gdyby działalność gospodarcza przedsiębiorstw krajowych tworzy gospodarkę narodową. Gospodarki narodowe poszczególnych krajów wraz z instytucją państwa (rządu jako centralnego organu regulacyjnego) są uznawane za ważny (nawet najważniejszy) podmiot gospodarki światowej. Włączone są do gospodarki światowej przede wszystkim poprzez działalność gospodarczą przedsiębiorstw krajowych a także transnarodowych, które włączyły daną gospodarkę bądź jej określone działy (np. konkretne gałęzie przemysłu, rolnictwo, system bankowy) w sferę swego działania oraz nawiązywane przez nie międzynarodowe stosunki ekonomiczne.
Obecnie w skali światowej rzeczywistości gospodarczej mamy do czynienia ze zbiorowością ponad 250 gospodarek narodowych, zróżnicowanych pod względem terytorium, zasobów bogactw naturalnych, zasobów ludnościowych, narodowościowym i poziomu rozwoju gospodarczego.
Ugrupowania regionalne.
Ugrupowania regionalne (integracyjne) są stosunkowo nowymi podmiotami gospodarki światowej. Pojawiły się i zaczęły nabierać znaczenia dopiero w okresie ostatnich 30-40 lat. Pod pojęciem międzynarodowego ugrupowania regionalnego należy rozumieć powstanie wyraźnie wyróżniającego się na tle otoczenia, względnie jednolitego, nowego organizmu gospodarczego, obejmującego dwa lub więcej krajów (gospodarek narodowych). Ugrupowania regionalne wyodrębniają się z otoczenia wskutek ściślejszych więzi gospodarczych (handlowych, kapitałowych, usługowych, technologicznych itp.) z gospodarczym otoczeniem zewnętrznym.
Spośród wielu ugrupowań regionalnych na czoło wysuwa się Unia Europejska, która zrzesza 17 państw : Austrię, Belgię, Danię, Finlandię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Islandię, Luxemburg, Niemcy, Norwegię, Portugalię, Szwecję, Wielką Brytanię i Włochy. Obejmuje obszar 3669,7 tyś. km2, na którym żyje około 373 mln osób. Funkcjonuje ona na tzw. Europejskim Obszarze Gospodarczym.
Na kontynencie europejskim działają jeszcze Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) oraz Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA). EFTA jest organizacją skupiającą 4 państwa- Islandię, Lichtenstein, Norwegię i Szwajcarię. Dwa spośród nich należą także do UE. Traci ona obecnie na znaczeniu, ze względu na rozwój Unii Europejskiej. Z kolei CEFTA jest ugrupowaniem rozwojowym. Obejmuje ona obszar 533,6 tyś. km2 zamieszkiwany przez około 65 mln osób. Zrzesza 4 państwa: Czechy, Polskę, Słowację i Węgry.
Największą organizacją gospodarczą na kontynencie amerykańskim jest Północnoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (NAFTA), którego członkami są Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk. Funkcjonuje ona na terytorium 21.738,2 tyś. km2, zamieszkałym przez 368 mln osób. Na obszarze Ameryki Południowej funkcjonuje MERCOSUR - skupiający 4 państwa : Argentynę, Brazylię, Paragwaj i Urugwaj liczące łącznie 195 mln osób oraz Pakt Andyjski, skupiający pięć państw : Boliwię, Ekwador, Kolumbię, Peru i Wenezuelę, w których zamieszkuje łącznie 94 mln ludzi.
Na uwagę zasługuje również FTAA - Strefa Wolnego Handlu Ameryk (Free Trade Area of the Americas) - planowany od początku lat 90-tych system umów o wolnym handlu wiążących w przyszłości państwa amerykańskie z obu kontynentów. W polityce USA idea taka ma służyć rozwojowi gospodarczemu i stabilizacji politycznej regionu.
Największym regionalnym ugrupowaniem gospodarczym jest APEC - Forum Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku. Krajami członkowskimi jest 18 państw : Australia, Brunei, Chile, Chiny, Filipiny, Honkong, Indonezja, Japonia, Kanada, Korea Płd, Malezja, Meksyk, Nowa Zelandia, Papua Nowa Gwinea, Singapur, USA, Tajlandia i Tajwan, które łącznie zamieszkuje 2100 mln ludzi.
Na kontynencie afrykańskim funkcjonują dwie liczące się organizacje gospodarcze. Pierwszą jest ECOWAS- Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej licząca 16 państw : Benin, Burkina Faso, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea Bissau, Liberia, Mali, Mauretania, Niger, Nigeria, Senegal, Sierra Leone, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej, Wyspy Zielonego Przylądka, zamieszkiwanych przez 191 mln osób. Druga to SADC - Wspólnota Rozwoju Południowej Afryki, licząca 11 państw, które zamieszkuje 126 mln ludności. Na Bliskim Wschodzie funkcjonuje GCC - Rada Współpracy Zatoki Perskiej, której członkami jest 7 państw liczących łącznie 23 mln osób.
Korporacje międzynarodowe.
Kolejnym podmiotem gospodarki światowej są przedsiębiorstwa międzynarodowe , zwane najczęściej korporacjami transnarodowymi lub wielonarodowymi. Korporacje transnarodowe są definiowane w różny sposób, w większości jednak definicji akcentuje się zwykle dwie ich główne cechy: są to przedsiębiorstwa prowadzące działalność gospodarczą mającą zasięg międzynarodowy oraz posiadające w związku z tym swoje filie zagraniczne. Korporację międzynarodową można zatem określić jako przedsiębiorstwo prowadzące działalność produkcyjną, usługową itp. w co najmniej 2 krajach, a w praktyce w kilku, kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu oraz posiadające odpowiednią ilość swoich filii lub oddziałów, będących w całości lub w części własnością przedsiębiorstwa macierzystego i działającego pod jego kontrolą. Uzupełniając tę ogólną definicję należy dodać, że z punktu widzenia struktury własności można wyróżnić dwa rodzaje korporacji : takie, w których wszystkie aktywa w całości należą do przedsiębiorstwa macierzystego, lecz zlokalizowane są w kilku krajach, oraz takie w których przedsiębiorstwo macierzyste jest właścicielem tylko części aktywów korporacji, w części zaś są one także własnością innych zagranicznych przedsiębiorstw.
Korporacje transnarodowe mimo, że ich przedsiębiorstwa macierzyste są formalnie elementami gospodarstw krajowych, wyodrębniane są jako oddzielny podmiot gospodarki światowej ze względu na :
dysponowanie wielkim potencjałem ekonomicznym (mierzonym wartością majątku przedsiębiorstwa i obrotami przedsiębiorstwa).
względną niezależność finansową , technologiczną i organizacyjną. Dysponowanie własnymi zasobami finansowymi, własnym zapleczem naukowo-badawczym, zintegrowaną strukturą organizacyjną oraz względną niezależnością od innych podmiotów gospodarczych (w tym instytucji finansowych). Poddają się one tylko częściowo regulacji ze strony władz gospodarczych danego kraju.
konieczność prowadzenia własnej polityki, której cele mogą być często odrębne i niekoniecznie zbieżne z celami polityki gospodarczej kraju macierzystego czy krajów- siedzib filii.
Status korporacji posiada obecnie większość dużych przedsiębiorstw światowych. Ich ilość i znaczenie we współczesnym świecie stale rośnie. Przyczynia się do tego przenoszenie postępu techniczno-organizacyjnego i technologicznego w skali międzynarodowej.
1.4 Międzynarodowe organizacje gospodarcze.
Ważnym podmiotem gospodarki światowej są różnego rodzaju międzynarodowe organizacje gospodarcze, które wywierają wpływ na mechanizmy międzynarodowej współpracy gospodarczej i społecznej, a także na strukturę i charakter stosunków ekonomiczno-społecznych między podmiotami gospodarki światowej. Są to podmioty gospodarcze będące tworami reprezentującymi uprawnienia i zasoby wniesione przez kraje członkowskie. Tworzą one nową jakość międzynarodowej rzeczywistości gospodarczej, skupiając w sobie oddziaływanie interesów państw członkowskich. Pełnią one we współczesnym świecie szereg funkcji, spośród których najistotniejszymi są :
funkcja regulacyjna, której istotą jest tworzenie norm prawa międzynarodowego oraz zasad współdziałania różnych uczestników międzynarodowych stosunków gospodarczych.
funkcja alokacji zasobów w skali międzynarodowej, której istotą jest przede wszystkim przemieszczanie zasobów finansowych i rzeczowych do miejsc (krajów, gałęzi, sektorów), które zostały uznane przez te organizacje za właściwe i pożądane.
funkcja kontrolna, której istotą jest badanie przez nie zgodności zachowań uczestników międzynarodowych stosunków ekonomicznych zgodnie z obowiązującym prawem i zwyczajami międzynarodowymi.
funkcja opiniotwórcza, której istota sprowadza się do formułowania przez nie - na bazie posiadanego autorytetu - opinii i stanowisk mających znaczenie dla innych podmiotów gospodarki światowej.
Międzynarodowe organizacje gospodarcze są podmiotami funkcjonującymi na różnych szczeblach gospodarki światowej. W praktyce mamy do czynienia z organizacjami uniwersalnymi (globalnymi) i organizacjami regionalnymi. Organizacjami szczebla uniwersalnego są :
Międzynarodowy Fundusz Walutowy- MFW (International Monetary Found - IMF)
Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju- skrótowo określany jako Bank Światowy- BŚ (International Bank from Rekonstruction and Developoment -World Bank)
Międzynarodowa Korporacja Finansowa (International Finance Corporation - IFC)
Światowa Organizacja Handlu- ŚOH (World Trade Organization - WTO)
Konferencja Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju (United Nations Conference Trade and Developoment - UNCTAD)
Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (Organization for Ekonomic Cooperation and Developoment - OECD)
Spośród tych organizacji najwcześniej powstały MFW i BŚ, które zawiązane zostały na Konferencji Walutowej i Finansowej w Breton Woods w 1944r. a rozpoczęły działanie w 1947r. Podstawowym celem działalności MFW jest tworzenie w skali świata warunków niezbędnych do współpracy i stabilizacji finansowej i gospodarczej krajów członkowskich, utrzymanie względnej stabilności walut, wspieranie wzrostu gospodarczego oraz łagodzenie zakłóceń bilansów płatniczych krajów członkowskich.
Zadaniem Banku Światowego, w którym członkostwo jest uzależnione od przynależności do MFW, jest głównie udzielanie i gwarantowanie długoterminowych kredytów na cele rozwoju gospodarczego krajów rozwijających się.
Międzynarodowa Korporacja Finansowa - powstała w 1956r. jako organizacja afiliowana przy BŚ - ma za zadanie popieranie sektora prywatnego w krajach rozwijających się oraz krajach Europy Środkowej i Wschodniej.
Najmłodsza spośród organizacji międzynarodowych - Światowa Organizacja Handlu (WTO) - została powołana do życia 15.04.1994r. a rozpoczęła swoje funkcjonowanie z dniem 01.01.1995r. Jest ona spadkobiercą GATT - Układu Ogólnego ds. Ceł i Handlu, który z końcem 1994r. zakończył swoją działalność. Przejęła ona wszystkich partnerów GATT. Liczy 124 krajów członkowskich. Podstawowe cele organizacji to :
kształtowanie warunków rozwoju międzynarodowego handlu opartych na zasadzie równego traktowania wszystkich partnerów handlowych. Państwo uzyskując członkostwo nabywa przywileje oraz udziela takich samych przywilejów innym członkom organizacji.
statut uznaje cła za jedyny, dozwolony instrument ochrony przed konkurencją zagraniczną. Zakazuje stosowania innych środków ochrony przed konkurencją to jest ograniczeń ilościowych i podatków granicznych.
uznaje się za podstawową zasadę wzajemności korzyści i ustępstw. Dopuszcza się jednakże przejściowe uprzywilejowanie krajów słabo rozwiniętych dla ułatwienia im szybkiego wzrostu gospodarczego.
WTO podobnie jak GATT organizuje międzynarodowe, wielostronne negocjacje handlowe.
Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD) - powstała w końcu 1959r. a funkcjonująca od 30.09.1960 - jest międzynarodową organizacją skupiającą najbardziej rozwinięte kraje świata. W warunkach podziału świata na 2 obozy, organizacja stanowiła instytucjonalne kryterium wyodrębnienia krajów zachodnich w stosunkach międzynarodowych. Krajami założycielskimi OECD są : USA, Kanada oraz kraje europejskie - Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Luxemburg, Norwegia, Portugalia, Niemcy, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania i Turcja. Kolejno do OECD wstępowały Japonia (64r.), Finlandia (71r.), Australia i Nowa Zelandia (73r.), Meksyk (94r.), Czechy (95r.), Polska, Węgry, Korea Płd (96r.).
Zakres działalności obejmuje praktycznie wszystkie aspekty ekonomiczne stosunków międzynarodowych. Podstawowe funkcje organizacji dotyczą koordynacji polityki ekonomicznej państw członkowskich w dziedzinie wspierania rozwoju gospodarczego, wzrostu zatrudnienia i poprawy poziomu życia oraz liberalizacji handlu międzynarodowego. Współpraca krajów OECD opiera się na zakazie preferencji i dyskryminacji w wymianie międzynarodowej. Formy współdziałania członków opierają się na wymianie informacji, konsultacjach i doradztwie przy podejmowaniu wspólnych programów badawczych. Jest względnie luźną strukturą krajów członkowskich, nie dysponuje większymi środkami na działalność związaną z udzielaniem pomocy. Opracowuje wspólne zasady w formie zaleceń dotyczących polityki ekonomicznej oraz dokonuje systematycznych analiz sytuacji ekonomicznej krajów członkowskich i szerzej - gospodarki światowej. Rozwija pomoc techniczną i finansową dla krajów znajdujących się w fazie transformacji ustrojowej, zwłaszcza krajów Europy Środkowo-Wschodniej.
Potencjał ekonomiczny krajów OECD jest ogromny. Ich obszar zajmuje 26% powierzchni świata, skupia 18% ludności oraz wytwarza 80% PŚB. Nawiązując do przystąpienia Polski do OECD należy stwierdzić, iż jest to ważny etap uczestnictwa w światowych oraz europejskich strukturach instytucjonalnych. Jest ważnym argumentem w prowadzonych negocjacjach dotyczących przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej.
Spośród innych międzynarodowych organizacji gospodarczych należy wymienić :
Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA) - powstało w 1960r. w celu udzielania kredytów krajom rozwijającym się.
Wielostronna Agencja Gwarancji Inwestycji - stowarzyszona z BŚ, utworzona w 1988r. Działalność polega na ubezpieczaniu inwestycji od ryzyka ekonomicznego oraz na świadczeniu doradztwa.
Międzynarodowe Centrum Rozwiązywania Sporów Inwestycyjnych (ICSED) - powstało w 1966r. z inicjatywy B.Ś. Rozstrzyga spory wynikające w związku z inwestycjami zagranicznymi.
Oprócz wymienionych powyżej międzynarodowych organizacji gospodarczych o charakterze globalnym wyróżniamy organizacje regionalne, którymi są instytucje gospodarcze powołane do życia w celu rozwiązywania problemów konkretnego regionu. Takimi organizacjami są regionalne banki rozwoju. Często rolę organizacji regionalnych przejmują niektóre instytucje funkcjonujące w ramach konkretnego ugrupowania gospodarczego. Dlatego też niekiedy utożsamia się organizację regionalną z ugrupowaniem regionalnym.
Współczesna gospodarkę światową charakteryzują procesy nieustannych zmian, których cechą jest duża zmienność podmiotów gospodarczych, relacji między nimi oraz powiązań je łączących. Ujawniają one szereg tendencji, spośród których za główne należy uznać internacjonalizację życia gospodarczego oraz globalne współzależności rozwojowe. Ich istotą jest wysuwanie na plan pierwszy problemów globalnych współczesnego świata, rozumianych jako zagadnienia i zadania jakie ma do rozwiązania światowa społeczność, od których nie da się uciec, a wręcz przeciwnie należy rozwiązywać, mając na uwadze cel najważniejszy - dobro tej społeczności.
LITERATURA :
1. J. Sołdaczuk Z. Kamecki P. Bożyk : Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i praktyka. PWE Warszawa 1983r.
2. Praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej : Międzynarodowe stosunki gospodarcze. PWE Warszawa 1996r.
3. P. Bożyk J. Misiala M. Puławski : Międzynarodowe stosunki ekonomiczne.
Z. Stachowiak :
6