Pozytywizm

1) Tematyka nowel pozytywistycznych w odniesieniu do haseł epoki

Nowela to gatunek wywodzący się z włoskiej literatury renesansowej, jego twórcą był J. Boccaccio- autor 100 nowel pt. „Dekameron”. Jest to utwór o wyraźnej kompozycji, możemy wyróżnić początek, rozwinięcie, punkt kulminacyjny, zakończenie. Jest jednowątkowa, charakteryzuje się też tzw. motywem sokoła, czyli motywem przewijającym się przez całą akcję utworu. Ten gatunek cieszy się szczególną popularnością wśród pisarzy pozytywistycznych, bo pozwolił w krótkiej, zwięzłej formie zaprezentować i propagować najważniejsze hasła i tematy pozytywistyczne wynikające z pozytywistycznej filozofii, z jej głównymi kierunkami:

-organicyzmem- traktowaniem społeczeństwa jako organizmu biologicznego;

-scientycyzmem- zaufanie do nauki;

-utylitaryzmem- zakładającym użyteczność literatury i innych dziedzin działalności człowieka dla społeczeństwa oraz ewolucjonizmem i determinizmem.

W Polsce hasła te zostały ukonkretnione i związane były z pracą organiczną, czyli użytecznością każdej jednostki dla społeczeństwa i pracą u podstaw. Zgadnie z tymi założeniami nowele pozytywistyczne poruszały zagadnienia takie jak:

-sytuacja dziecka biednego na wsi i w mieście- „Janko Muzykant” H. Sienkiewicz, „Nasza Szkapa” M. Konopnicka, „Katarynka”- dziecko utalentowane, ale biedne, nie ma możliwości edukacji, nikt nie pomaga mu w rozwoju talentu.

- ukazanie obrazu szkoły, szczególnie wiejskiej, elementarnej, która nie daje dzieciom możliwości podstawowego wykształcenia „Antek” B. Prus

- ukazanie zacofania ówczesnej wsi, wynikającego z wielowiekowych zależności między dziedzicem a chłopami: „Antek”, „Szkice węglem” H. Sienkiewicz

- ukazanie stosunków panujących na wsi po okresie uwłaszczenia : „Szkice węglem” historia Warzona Rzepy i jego rodziny.

- problem tolerancji wobec żydów i zagadnienie asymilacji żydów tzn. przystosowanie się, włączenie żydów w środowisko Polaków: „Mendel Gdański” M. Konopnicka

2) Portret kobiety w utworach pozytywistycznych

Literatura i publicystyka pozytywistyczna w sposób szczególny zainteresowały się portretami ze względu na trudną sytuację po wybuchu powstania styczniowego. Często musiały same utrzymywać gospodarstwa, zatem publicyści opowiedzieli się za edukacją kobiet i umożliwili im podjęcie pracy zarobkowej. W europie w tym czasie narodziły się również próby emancypacji, mające na celu równouprawnienie kobiet. W literaturze pozytywizmu polskiego przedstawiono różne typy kobiety:

- kobieta arystokratka wychowana w cieplarnianych warunkach. Zgodnie z obyczajowością swojej klasy społecznej- arystokracji: dumna, wyniosła, żyjąca marzeniami, nie oddzielająca rzeczywistości od przeczytanej literatury, wymagająca wobec swych adoratorów, nie mogąca pogodzić się z tym, że jej mężem ma pozostać człowiek reprezentujący niższą klasę społeczną, a przede wszystkim nie zarabiający na siebie, np. Izabela Łęcka;

- rozkapryszona przedstawicielka średnio zamożnej szlachty- Emilia Korczyńska, przypominająca „żonę modną”, nie wspomagająca swojego męża ani w wychowaniu dzieci ani w ciężkiej pracy, mającej na celu utrzymanie majątku, by nie przeszedł w ręce Rosjan.

- kobieta patriotka, pielęgnująca pamięć o mężu- powstańcu, realizująca hasło pomocy najbiedniejszym np. Andrzejowa Korczyńska „Nad Niemnem”.

- kobieta, która należy do zubożałej szlachty znajduje się na łasce i utrzymaniu bogatszych krewnych. Pragnie być samodzielna i niezależna, by decydować o swym losie ( Justyna Orzelska „Nad Niemnem”). Nie mogła ona pogodzić się z tym, że nie szanowano jej ojca. Bardzo przeżyła romans i rozstanie z Zygmuntem Korczyńskim. Dzięki znajomości i uczuciu do Janka Bohatyrowicza odrodziła się wewnętrznie. Zrozumiała, że sens życia i radości można odnaleźć w codziennym życiu i pracy.

3) Kryteria wartości człowieka w „Nad Niemnem”

Jest to powieść realistyczna, ale zawiera także pewne cechy powieści tendencyjnej tzn. takiej, której zadaniem jest prezentowanie pewnego programu i nakłaniania do jego przyjęcia. Zgodnie z tym założeniem pisarka zestawiła swych bohaterów w sposób kontrastowy dzieląc ich na postaci pozytywne i negatywne, zależnie od dwóch kryteriów: pracy i stosunku do walki narodowowyzwoleńczej. Zgodnie z tym podziałem bohaterowie zdecydowanie pozytywni to ród Bohatyrowiczów, który szanuje pracę i traktuje ją jako dar od Boga zapewniający szczęście oraz szanuje przeszłość narodową, dbając o mogiłę powstańczą. O tych wszystkich wartościach dowiaduje się od Anzelma i Janka- Justyna Orzelska i odradza się duchowo. Postacią negatywną jest Zygmunt Korczyński, który korzysta z rodzinnego majątku, sam nie pracuje, zajmuje się jedynie malarstwem, nie szanuje pamięci o swoim ojcu, a nawet ośmiela się nazywać go szaleńcem.

4) Motyw dwu mogił i jego znaczenie w twórczości Elizy Orzeszkowej

W powieści E. Orzeszkowej „Nad Niemnem” zostały opisane historie związane z dwiema mogiłami. Opisy te odgrywają ważną rolę w konstrukcji utworu i prezentacji bohaterów. Przedstawiają one dwa kryteria, zgodnie, z którymi autorka ukazała bohaterów. Mogiła Jana i Cecylii- legendarnych założycieli osady nadniemeńskiej i rodu Bohatyrowiczów, podkreślała znaczenie i wartość pracy w życiu człowieka. Bohaterowie pochodzili z różnych warstw społecznych, połączyła ich miłość, wykarczowali część puszczy nadniemeńskiej, założyli osadę, ich trud docenił król Zygmunt August, który nobilitował ich i nazwisko Bohatyrowicze oznaczają bohaterstwo pracy. Druga mogiła to grób powstańca z 1863 roku. Znajdują się w niej prochy 40 poległych, a wśród nich Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz. Mogiła oznacza polską tradycję walki narodowowyzwoleńczej. Wyraża też ideę solidaryzmu klasowego, zgodnie z która współdziałanie chłopów i szlachty miało doprowadzić do wyzwolenia ojczyzny.

5) Jacek Soplica a Andrzej Kmicic- podobieństwa i różnice

Jacek Soplica- bohater utworów romantycznych, Andrzej Kmicic- bohater pozytywistycznej powieści historycznej. W biografii obydwu bohaterów odnajdujemy szereg podobieństw, ale są także i różnice.

Podobieństwa:

- burzliwa, zawadiacką miłość

- obaj przeżyli nieszczęśliwą, romantyczną miłość

- popełnili zbrodnię, Jacek zabił Stolnika a Kmicic zdradził ojczyznę

- obaj przeżyli przemianę wewnętrzną, Soplica stał się ks. Robakiem, zakonnikiem, emisariuszem, przygotował powstanie przeciwko Moskalom, Kmicic jako Babinicz (od nazwy miejscowości) podjął samotną walkę ze Szwedami w obronie ojczyzny. Bohatersko bronił Częstochowy, później uratował króla Jana Kazimierza na Śląsku.

- obydwaj doznali rehabilitacji

Różnice:

- Ks. Robak jest jednym z wielu walczących o wolność, jest cichy, skromny, pokorny, bezimienny; Kmicic jest natomiast indywidualistą

- miłość i życie Soplicy kończy się tragedią a u Kmicica kończy się szczęśliwie, małżeństwem.

6) Cechy powieści realistycznej, naturalistycznej i historycznej.

Realistyczna:

-odwołanie się do Arystotelowskiej kategorii mimesis, czyli odwzorowanie rzeczywistości.

-ukazuje panoramiczny obraz społeczeństwa tzn. w „Nad Niemnem” ukazane są następujące warstwy społeczne: szlachta ziemiańska, schłopiała szlachta, w „Lalce”- arystokracja, mieszczaństwo polskie, niemieckie i żydowskie, inteligencja, proletariat miejski i wiejski.

-układ wydarzeń przyczynowo- skutkowy

-bohater reprezentuje cechy środowiska, ale również ma cechy indywidualne

-narrator jest 3 osobowy ( w „Lalce” 1 osobowy)

-kompozycja utworu jest zamknięta, tylko w „Lalce” otwarta

Naturalistyczna

-kierunek artystyczny w latach 70-80 XIX wieku. Podłożem filozofii jest determinizm biologiczny i środowiskowy. Twórcą w literaturze był Emil Zola.

Cechy:

-Ukazanie człowieka w zależności od instynktu i rytmu natury

-Człowiek jako integralna część przyrody podporządkowana prawu walki o byt, zdeterminowana przez popęd biologiczny

-Opisywanie drastycznych wydarzeń

-Powieść jest fotografią ukazującą świat bez żadnego retuszowania i komentarza

Historyczna,

na przykładzie twórczości H. Sienkiewicza.

Reprezentuje typ powieści walterskotowskiej. Jest oparta na źródłach dokumentalnych, obok prawdy historycznej, która jest tłem wydarzeń i jednocześnie może pełnić pierwszoplanową rolę, rozbudowuje świat fikcji literackiej opartej na schemacie romansu z wartką szybka akcją. Dwa plany powieściowe: historyczny i romansowy - dopełniają się nawzajem.

Sienkiewicz stosuje tez elementy gawędy szlacheckiej, której wzorem są „Pamiętniki” J. Chryzostoma- Paska. Występują również elementy epopei narodowej i baśni z charakterystycznymi motywami: rycerza pokonującego trudności, walki dobra ze złem. Współcześni badacze odnajdują w konstrukcji powieści historycznej Sienkiewicza konwencję westernu: dynamiczna akcja, szybka zmiana miejsc, bohaterowie o mocnych charakterach, stojący po stronie dobra i w finale zwycięstwo dobra.

7) Wokulski romantyk czy pozytywista?

Cechy romantyczne:

- nieszczęśliwa miłość

- bogate życie wewnętrzne

- przeżywa on przemianę wewnętrzną

- jest zagubiony i odrzucony przez społeczeństwo

- rozpamiętuje dzieje swej miłości

- idealizuje Izabelę

- wyznaje, że uczył się miłości z dzieł Mickiewicza

- podobnie jak Gustaw z IV części „Dziadów” krytykuje dzieła swej młodości i za chwile wyraża do nich swój szacunek

- odrzucony przez ukochaną chce popełnić samobójstwo, jednak zostaje uratowany

- niejawnie zakończona jest biografia bohatera

Cechy pozytywistyczne:

- realizuje hasła pracy organicznej i pracy u podstaw

- jest scjentysta- wierzy w naukę

- wspomaga biednych

- wspiera akcje charytatywne

- chce kupić miłość Izabeli

- jest przedsiębiorczy

- dochodzi do majątku dzięki pomysłowości i pracy

- w testamencie zapisuje część pieniędzy młodemu naukowcowi- Ochockiemu, by mógł prowadzić badania

8) Symbolika rzeźby Wenus z Milo i obrazu Rybak w życiu Tomasza Judyma

Rzeźba „Wenus z Milo” i obraz ”Rybak” Pouris de Chavanesa [puri de szawanes], prezentują dwa przeciwne bieguny życia bohatera- dwie przeciwstawne strony rzeczywistości, z którymi styka się bohater.

Paryż Warszawa Cisy Zagłębie

Rzeźba „Wenus z Milo”- ogląda ją w Luwrze -Rzeźba przedstawia urodę świata i marzenia bohatera o życiu pięknym, szczęśliwym, o idealnej miłości - Oglądanie dzieł sztuki i architektury Luwru - obrazowana przez wykwintny, zasobny salon dr. Czernisz - luksusowe uzdrowisko, zauroczenie Natalią - apartament dyrektora kopalni Kalinowicza

Obraz „Rybak”- ogląda go w Galerii Luksemburskiej -Obraz stanowi całkowite przeciwstawieństwo, ukazuje nędzę, poniżenie, biedę, przypomina bohaterowi o konieczności poświęcenia się dla najbiedniejszych. - Warunki życia proletariatu miejskiego w dzielnicy dla biedaków, przerażający opis przytułków. - nędza, bieda na ulicy Krochmalnej, Ciepłej, fabryka cygar i Huta szkła - nędza dworków chłopskich, warunki życia wywołują chorobę - ukazuje przerażające warunki życia i pracy górników.

Symbolem rozdarcia wewnętrznego Judyma między dwoma światami jest rozdarta sosna.

9) „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego jako powieść psychologiczna

„Zbrodnia i kara” to powieść realistyczna z elementami powieści psychologicznej.

W utworze występuje dokładny opis i analiza stanów wewnętrznych bohatera przed, w trakcie i po zbrodni. Kompozycja utworu ma charakter polifoniczny tzn. każdy z bohaterów wypowiada swoje racje i poglądy, narrator powstrzymuje się od oceny, powieść staje się wielogłoskowa. Dzięki takiej konstrukcji, staje się dyskusją, dialogiem między różnymi światopoglądami. W powieści zaprezentowana jest psychika zabójcy, ale również motywy i skutki jego działań. Pisarz zwrócił również uwagę na proces prowadzący bohatera do zrozumienia swojej winy i konieczności przyznania się odpokutowania. Zostały dokładnie ukazane czynniki wpływające na osobowość bohatera, wpływ środowiska i innych osób. Każda z postaci przedstawiona w utworze to studium psychologiczne. Pisarz ciekawie ukazał także osobowość Sonii, Swidrygajłowa.

10) Motyw powstania styczniowego w twórczości pozytywistów

Stosunek młodego pokolenia pozytywistów do powstania styczniowego był jednym z najważniejszych zagadnień poruszonych w publicystyce i literaturze. Publicyści np. Aleksander Świętochowski- czołowy teoretyk pozytywizmu- zdecydowanie odrzucili ideę walki narodowowyzwoleńczej. Pisarze składali hołd uczestnikom i przywódcom powstania. W noweli „Gloria Victis” Elizy Orzeszkowej ukazała w oryginalnej formie epizod walk powstańczych na Polesiu. Opisując postać Romualda Traugutta dokonała heroizacji a nawet sakralizacji tej postaci, porównując Traugutta do Leonidasa i świętego ( Chrystusa), który niesie na ramionach krzyż swojego narodu, tym samym złożyła hołd wyznawcom idei walki narodowowyzwoleńczej. Już sam tytuł „Chwała zwyciężonym” potwierdza tę myśl. W powieści „Nad Niemnem” jednym z kryteriów oceny wartości człowieka jest jego stosunek do mogiły powstańczej, a tym samym walki narodowowyzwoleńczej. Według tego kryterium postacie pozytywne to ród Bohatyrowiczów, który szanuje pracę i traktuje ją jako dar od Boga zapewniający szczęście oraz szanuje przeszłość narodową, dbając o mogiłę powstańczą. O tych wszystkich wartościach dowiaduje się od Anzelma i Janka- Justyna Orzelska i odradza się duchowo. Postacią negatywną jest Zygmunt Korczyński, który korzysta z rodzinnego majątku, sam nie pracuje, zajmuje się jedynie malarstwem, nie szanuje pamięci o swoim ojcu, a nawet ośmiela się nazywać go szaleńcem.

Uczestnikiem powstania styczniowego był również Stanisław Wokulski, bohater „Lalki”. Jedna z najbardziej ciekawych postaci polskiej literatury pozytywistycznej. Bohater skupiający w sobie cechy romantyka i pozytywisty.

11) Charakterystyka społeczeństwa polskiego w „Lalce” B. Prusa.

Prus przedstawił w „Lalce” panoramy ówczesnego społeczeństwa: arystokrację, mieszczaństwo polskie, niemieckie i żydowskie, zdeklasowaną szlachtę, inteligencje oraz proletariat miejski i wiejski.

Arystokrację reprezentują Tomasz Łęcki, książę, baron i baronowa Krzeszowcy, baron Dalski, Prezesowa Zasławska. Arystokracja jako klasa społeczna została bardzo krytycznie pokazana i oceniona przez Prusa. Narzucają oni swoją wolę i sposób bycia całemu narodowi. Chcą jemu przewodniczyć, ale tak naprawdę nie interesują ich sprawy ojczyzny. Przykładem może być fakt, kiedy Wokulski musiał arystokratów namówić do założenia spółki, do handlu ze wschodem, w której pracę później nikt nie angażował się oprócz księcia. Arystokracja żyła w świecie swych konwenansów, nikogo nie dopuszczała do siebie, dlatego tez odrzuca Wokulskiego a nawet gardzi nim. Są to ludzie prowadzący pasożytniczy tryb życia, dlatego nie cenią Wokulskiego, który doszedł do majątku dzięki pracy i przedsiębiorczości. Są egoistami, cenią tylko samych siebie, nikomu nie współczują i nie pomagają, uczestniczą w akcjach charytatywnych tylko, dlatego, by pokazać się w towarzystwie. W towarzystwie całej warstwy jedynie Prezesowa Zasławska jest postacią pozytywna, jako jedyna docenia Wokulskiego, sama wzorowo prowadzi swój majątek, opiekuje się chłopami, dla ich dzieci założyła szkółkę. O tym jak krytycznie ocenił Prus arystokracje świadczy stwierdzenie jednego z bohaterów powieści, który powiedział, że Wokulski zginął przywalony resztkami feudalizmu.

Mieszczaństwo niemieckie- rodzina Minclów- ludzie pracowici, sumienni, skupiający całe swoje życie na pracy. Zupełnie nie rozumieją idei politycznej Rzeckiego i Katza, dla której opuszczają oni Warszawę i uczestniczą w wydarzeniach Wiosny Ludów.

Mieszczaństwo żydowskie- dr. Szuman, Szlangbaum, ojciec i syn. Obydwaj uczestniczyli w powstaniu styczniowym. Przez całe swe życie starali się zasymilować z Polakami. Schuman chciał nawet ożenić się z katoliczką, jednak społeczeństwo polskie odrzucało ich, krytykując ich zmysł przedsiębiorczości i bogacenia się. Szlangbaum ostatecznie poświęcił się handlowi i robieniu interesów i przejął sklep od Wokulskiego. Jest przedsiębiorczy, potrafi wykorzystać nadarzające się okazje.

Mieszczaństwo polskie- fabrykant powozów Deklewski, Ajent Szprok i radca Wirski. Są mało aktywni, nie odznaczają się przedsiębiorczością, zazdroszczą Wokulskiemu, że dorobił się majątku, krytykują go, ale nie biorą z niego przykładu.

Inteligencja- reprezentuje ten stan pani Stawska i studenci zamieszkujący w kamienicy Łęckich. Zarówno pani Stawska jak i studenci maja kłopoty finansowe, nie stać ich na prowadzenie dostatniego życia. Studenci żyją z dnia na dzień, dorabiając korepetycjami, jednak mają nadzieje na lepszą przyszłość dzięki zdobyciu wykształcenia.

Lud reprezentują mieszkańcy Powiśla, dziewczyna lekkich obyczajów i furman Wysocki a na wsi Węgiełek. Są to ludzie biedni, żyją w ciężkich warunkach, ale kiedy okaże im się pomoc, co uczynił Wokulski, są uczciwi, wdzięczni i pracowici.

Prus pokazał także w swej powieści zachodzące w społeczeństwie procesy: jeden z nich to deklasowanie się szlachty, która utraciwszy w różnych okolicznościach majątek musiała, chcąc zapewnić sobie byt, zając się pracą, przykładem może być sytuacja Wokulskiego. Prus zwrócił tez uwagę, że polska arystokracja nie ustępuje miejsca innej klasie np. mieszczaństwu, jak to miało miejsce w Europie i tym samym hamuje procesy rozwojowe społeczeństwa.

12)Poezja czasów niepoetyckich- Maria Konopnicka i Adam Asnyk.

Pozytywiści wystąpili przeciw koncepcji twórcy- romantyka, cierpiącego i rozdartego wewnętrznie na rzecz wszechstronnie wykształconego pisarza, który będzie nauczycielem społeczeństwa. Z tą koncepcja wiąże się też ściśle wybór środków wypowiedzi- odrzucono lirykę jako rodzaj literacki całkowicie nieprzydatny, na rzecz form epickich. Poezja stała się dla pozytywistów przeżytkiem. Jedynie sporadycznie sięgano po gatunki liryczne. Uwagę zwraca twórczość „poety czasów niepoetyckich”- A. Asnyka i M. Konopnickiej.

„Kamizelkowy wiersz” A .Asnyka jest satyrą romantycznego wzoru miłości. Można traktować jako wyraz rozczarowania romantycznym idealizmem i uczuciowością. Z kolei wiersz „Ach, jak mi smutno!” jest przepełniony rozpaczą z powodu utraty ukochanej osoby. Klęska miłosna ma bowiem wymiar katastrofy, która zabiera życiu sens. Podobnie jest w wierszu „Między nami nic nie było...”, w którym podmiot liryczny ubolewa nad odejściem ukochanej, jednak próbuje wmówić sobie, że nic szczególnego ich nie łączyło i nic nie stracił. Należący do cyklu „W Tatrach” wiersz „Limba” jest wyrazem poczucia przynależności Asnyka do pokolenia odchodzącego w niepamięć. Personifikacje zastosowane w wierszu obrazują jak zmieniają się pokolenia twórców i czym kończy zderzenie się ze sobą dwóch epok. Podkreśla, że stare pokolenie zawsze musi ustąpić młodym. W wierszu „Daremne żale” poeta apeluje do romantyków takich jak on, aby ustąpili miejsca nowemu pokoleniu pozytywistów , pogodzili się z nową rzeczywistością i pomogli w tworzeniu lepszego świata. Z kolei w wierszu „Do młodych” Asnyk zwraca się od tryumfujących pozytywistów, aby poszukiwali prawdy i nie odrzucali dorobku zeszłych epok. Cyklu sonetów ”Nad głębiami” jest odbierany jako podsumowanie i dopełnienie filozoficznych poglądów poety. Asnyk mówi w nich o nieustannej ewolucji świata i o więzi z przeszłością. Pojawiają się też refleksie nad hańbą związaną z rezygnacją z wyznawanych ideałów.

Do liryki miłosnej możemy zaliczyć wiersz M. Konopnickiej „Kubek”, w którym historia miłości dwojga ludzi urasta do rangi symbolu. W wierszu „A czemuż wy chłodne rosy...” podmiot liryczny przeżywa chwile buntu wobec sposobu urządzenia świata, w którym ludzie cierpią. Utwór należy do nurtu tematyki społecznej. „A poszedł król na wojnę...” jest protestem przeciw nierówności i niesprawiedliwości. Z kolei w wierszu „Wolny najmita” porusza problem masowej nędzy wśród chłopów i robotników. W „Przed sądem” Konopnicka podejmuje temat niezasłużonej krzywdy niewinnego dziecka, na która społeczeństwo nie zwraca uwagi. Sala sądowa jest ponura i przytłaczająca, jednak sędzia okazuje się człowiekiem mądrym i sprawiedliwym. Tematykę patriotyczna i niepodległościową poetka porusza w wierszach „Contra spem spero”, „Rota” i„O Wrześni”

13) Refleksje o miłości rodzicielskiej w „Ojcu Goriot”.

Bohaterem utworu jest ojciec, który bardzo kochał i rozpieszczał swoje córki, przelał na nie całą swoją miłość, ponieważ jego żona zmarła wcześniej i wszystko, co miał oddał swoim córkom. Kochał je bezkrytycznie, spełniał wszystkie ich zachcianki. Ukochane córki doprowadziły go do ubóstwa i spotykały się z nim wtedy, gdy potrzebowały pieniędzy. Wychował je na kobiety bez serca, dążące tylko do zaspokojenia swoich pragnień. Świadczy o tym fakt, że nie były przy jego śmierci a na pogrzeb wysłały karety. Bohater miał świadomość tego, że wychował je na bezduszne istoty, ale nie mógł już nic zmienić i do końca obdarzał je bezgraniczna miłością. Żadną z nich nie krytykował, pozwalał im mieć kochanków, kochanków nawet spłacał ich długi. Świadczy to o tym, że w pewnym stopniu nie wychował je zgodnie z zasadami moralnymi i one nie znając tych zasad i granic moralności nie potrafiły odpowiedzieć mu miłością.

---