Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STRaTEGIA Rozwoju gminy biaŁowieŻa

gospodarka przestrzenna III rok

I. Wstęp.

Gmina Białowieża jest gminą wiejską położoną we wschodniej części Polski w powiecie hajnowskim. W 85 % pokryta jest lasem i gruntami leśnymi, a 93 % jej powierzchni stanowią tereny pod ochroną (park narodowy, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu). Znaczną część terenu gminy obejmuje Białowieski Park Narodowy. Park znajduje się w centralnej części Puszczy Białowieskiej, najbardziej naturalnego kompleksu leśnego na niżu Europy. Powierzchnia parku (powiększonego o ponad 5 tys. ha w 1996 r.) wynosi 10502 ha, w tym najstarsza część "Rezerwat Ścisły" zajmuje 4747 ha, Park Pałacowy (48 ha) i Ośrodek Hodowli Żubrów (274 ha). Ekosystemy leśne zajmują ponad 90% obszaru parku. Historia parku sięga 1921 roku, kiedy utworzono leśnictwo "Rezerwat", które w 1932 roku przemianowano na "Park Narodowy w Białowieży". W roku 1947 obiekt ten reaktywowano jako Białowieski Park Narodowy. W 1977 roku UNESCO włączyło Białowieski Park Narodowy w poczet światowych rezerwatów biosfery, a w 1979 r. uznano go za pierwszy i jedyny w Polsce przyrodniczy obiekt Dziedzictwa Światowego. W 1992 roku UNESCO rozszerzyło granice Obiektu Dziedzictwa Światowego na przyległą do BPN część białoruskiego parku narodowego "Bieławieżskaja Puszcza". W ten sposób powstał polsko - białoruski transgraniczny Obiekt Dziedzictwa Światowego. W 1997 przyznano parkowi Dyplom Europy. Białowieża jest znanym ośrodkiem naukowym. działają tu placówki m.in. PAN, Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Badawczego Leśnictwa, które specjalizują się w badaniach naturalnych ekosystemów leśnych. Park jest miejscem licznych badań prowadzonych przez naukowców z wielu ośrodków w Polsce i zagranicy.

II. Ocena stanu istniejącego (diagnoza).

1. Informacje ogólne.

1.1 Położenie gminy.

Białowieża jest gminą wiejską położoną we wschodniej części Polski, tuż przy granicy z Białorusią w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim. Położenie fizyczno-geograficzne gminy wg Kondrackiego: gmina leży na terenie Wysoczyzny Podlasko-Białoruskiej, a dokładniej na Równinie Bielskiej.

• powierzchnia: 20300 hektarów;

• liczba ludności: 2785 osób;

• gęstość zaludnienia: 14 osób/km²;

• siedziba gminy: Białowieża (ludność 2000);

• miejscowości wiejskie na terenie gminy: 9.

Połączenie drogowe (droga powiatowa nr 689) i kolejowe z Hajnówką.

1.2 Historia i zabytki.

Historia:

· początek XV w. - powstał dwór myśliwski w Starej Białowieży nad rzeczką Łutownią;

· 1409-10 - król Władysław Jagiełło urządził tu zimą polowanie dla zaopatrzenia wojska w mięso;

· za czasów Zygmunta Starego wybudowano nowy dwór w Starej Białowieży, odwiedzany później również przez Zygmunta Augusta i Stefana Batorego, który wzniósł zameczek myśliwski w miejscu zwanym Zamczyskiem;

· 1752 - nad Narewką w Białowieży zbudowano dla Augusta III Sasa dwór myśliwski, do którego przyjeżdżał na polowania król Stanisław August Poniatowski;

· 1795 - w zaborze pruskim;

· 1807 - w Księstwie Warszawskim;

· 1815 - w Królestwie Polskim;

· połowa XIX w. - budowa dworu myśliwskiego dla cara Aleksandra II;

· 1889-93 - budowa wystawnego pałacu dla cara Aleksandra III według projektu hrabiego de Rocheforta;

· 1897 - uzyskanie połączenia kolejowego;

· 1919 - w granicach Polski;

· 1939-1945 - okupacja niemiecka, egzekucje i wysiedlenia ludności;

· 1947 - utworzenie Białowieskiego Parku Narodowego.

Zabytki:

· drewniany dwór myśliwski cara Aleksandra II, obecnie ośrodek dydaktyczny BPN;

· park pałacowy z 1890 r. zaprojektowany przez W. Kronenberga, z rzadkimi okazami drzew i krzewów i pomnikowymi dębami;

· oficyna pozostała po wspaniałym pałacu cara Aleksandra III, spalonym przez Niemców w II wojnie światowej;

· cerkiew prawosławna św. Mikołaja Cudotwórcy z 1893 r.;

· neorenesansowy kościół paraf. św. Teresy od Dzieciątka Jezus z 1935 r.;

· w lesie cmentarz 222 mieszkańców zamordowanych przez hitlerowców w 1942 r.;

· kurhany w lesie;

· drewniane domy wiejskie typowe dla regionu oraz drewniane domy zbudowane dla obsługi pałacu carskiego.

1.3 Specyficzne cechy ludności.

Obszar gminy Białowieża zamieszkuje ludność czterech wyznań: katolicy, prawosławni, baptyści oraz świadkowie Jehowy. Znaczną część społeczeństwa stanowi mniejszość białoruska.

1.4 Struktura użytkowania gruntów;

Użytki rolne: 1449 ha, w tym

• grunty orne 616 ha;

• sady 4 ha;

• łąki 665 ha;

• pastwiska 164 ha;

Lasy i grunty leśne: 17812 ha.

Pozostałe: 1059 ha.

2. Charakterystyka struktury gospodarczej gminy.

W gminie jest zatrudnionych 569 osób, w tym:

• 66 w rolnictwie i łowiectwie;

• 55 w przemyśle i budownictwie;

• 217 w usługach rynkowych;

• 231 w usługach nierynkowych.

W roku 2001 na terenie gminy było zarejestrowanych 158 osób bezrobotnych, a więc stopa bezrobocia wynosiła 21,7%.

Podmioty gospodarki narodowej wg wybranych sekcji PKD:

- rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo 71

- przetwórstwo przemysłowe 38

- budownictwo 18

- handel i naprawy 28

- hotele i restauracje 13

- transport, magazynowanie, łączność 12

• pośrednictwo finansowe 4

• obsługa nieruchomości i firm, nauka 17

• edukacja 3

• ochrona zdrowia i opieka społeczna 7

• pozostała działalność 16

razem podmiotów publicznych 230, w tym 14 w sektorze publicznym i 216 w sektorze prywatnym.

Żadna z firm przemysłowych nie ma większego znaczenia dla gospodarki gminy w związku z występowaniem ograniczeń spowodowanych ochroną środowiska (BPN). Większość osób zatrudnionych jest w usługach rynkowych związanych z zaspokajaniem potrzeb miejscowej ludności, oraz obsługa ruchu turystycznego. Znaczna część zatrudniona jest w usługach nierynkowych związanych z obsługą administracyjną gminy i Białowieskiego Parku Narodowego.

3. Analiza sytuacji demograficznej:

3.1 Struktura płci i wieku:

• wskaźnik feminizacji 99;

Struktura wieku ludności:

• w wieku przedprodukcyjnym 573;

• w wieku produkcyjnym 1532;

• w wieku poprodukcyjnym 630;

3.2 Ruch naturalny:

W 2001 roku zanotowano:

• 25 urodzeń żywych (9,8‰);

• 52 zgony (20,3‰);

• przyrost naturalny wyniósł -10,6‰;

• zawarto 13 małżeństw (5,1‰);

3.3 Migracje:

• zameldowania 27;

• wymeldowania 41;

• saldo migracji -14;

4. Infrastruktura społeczna i techniczna:

4.1 Infrastruktura społeczna:

• szkoły: 1 szkoła podstawowa;

1 szkoła techniczna (Technikum Leśne);

- biblioteki: 1;

księgozbiór 16,6 tys. książek;

• 22 sklepy ( w tym 15 ogólno spożywczych);

• zasoby mieszkaniowe 1060 (2,32 osoby na mieszkanie);

• poczta;

• policja;

• muzeum przyrodniczo leśne i muzeum etnograficzne kultury białoruskiej;

4.2 Infrastruktura techniczna:

• oczyszczalnia ścieków;

• rozbudowana sieć wodociągowa i kanalizacyjna (odpowiednio 27,6 i 18,8);

• linia kolejki wąskotorowej;

5. Środowisko przyrodnicze:

5.1 Geologia i geomorfologia, gleby:

Teren parku należy do obszaru staroglacjalnej wysoczyzny morenowej, powstałej w wyniku rozpadu i wytopienia się lądolodu środkowopolskiego stanowiącego stadiał Warty. Rzeźba jest mało urozmaicona. Wśród utworów powierzchniowych dominują piaski i żwiry. Na terenie parku przeważają gleby brunatne i płowe wytworzone z glin zwałowych. W dolinach rzek występują czarne ziemie i słabo wykształcone mady. Małe bezodpływowe zagłębienia zajmują gleby torfowe.

5.2 Wody:

Puszcza Białowieska leży przy wododziale Wisły i Niemna. Na terenie parku narodowego nie ma jezior i większych rzek. Najbardziej cenny obszar parku "Rezerwat Ścisły" leży w widłach rzek Hwoźnej i Narewki. Na terenie "Rezerwatu Ścisłego" ma swoje źródła Orłówka. Przez obszar przyłączony do parku w roku 1996 przepływają dopływy Narewki: Łutownia, Przedzielna i Braszcza.

5.3 Roślinność:

Flora parku liczy około 4500 gatunków, w tym 725 gat. roślin naczyniowych, 277 gat. porostów i ponad 3000 gat. grzybów. Spośród szczególnie rzadkich roślin parku należy wyróżnić: pełnika europejskiego, kosaćca syberyjskiego, arnikę górską, turówkę wonną i fiołka bagiennego.
Na obszarze parku występuje 40 zbiorowisk roślinnych, wśród których przeważają zbiorowiska leśne. Dominującymi wśród nich są grądy typowe i niskie; rzadszymi są łęgi i bory mieszane. Bardzo małe powierzchnie zajmują bory świeże i bagienne. Na szczególną uwagę zasługuje obszar Rezerwatu Ścisłego, na terenie którego praktycznie od 1921 roku nie są wykonywane żadne prace leśne. Według danych inwentaryzacyjnych w 1991 roku przeciętny wiek drzewostanów w "Rezerwacie Ścisłym" wynosił 126 lat (średni dla Polski to 54 lata). Wiele puszczańskich drzew ma imponujące rozmiary i wiek. Najwyższe świerki osiągają ponad 52 m wysokości. Najstarsze dęby liczą ponad 400 lat. Niektóre z nich stają się legendarne jak np. Dąb Jagiełły, który w wieku ok. 500 lat powalony został (w 1974 r.) przez wiatr. 

5.4 Zwierzęta:

Fauna parku jest bogata i składa się z około 10000 gatunków, wśród których przeważają bezkręgowce. Najliczniejszą (ok. 8500 gat.) grupą są owady. We wszystkich grupach jest dużo gatunków rzadkich lub objętych ochroną gatunkową. W parku gnieździ się około 120 gatunków ptaków, występuje 7 gat. gadów oraz 12 gat. płazów. Symbolem parku jest żubr. Ostatnie żubry żyjące na wolności wyginęły w Puszczy Białowieskiej w 1919 r. Ponownie gatunek ten sprowadzono na obszar parku w roku 1929. Obecnie stado wolnościowe w polskiej części Puszczy liczy około 250 sztuk.
W parku występuje 44 gat. ssaków, w tym: wilk, ryś, bóbr i żubr.

5.5 Obszary atrakcyjne:

Puszcza Białowieska

• Białowieski Park Narodowy, unikalny na skalę światową ścisły rezerwat środowisk leśnych niezmienionych przez ingerencję człowieka, przy drewnianej bramie głazy z tablicami upamiętniającymi przyrodników, którzy przyczynili się do powstania Parku;

• rezerwaty leśne: Pogorzelce, Dębowy Grąd, Kozłowe Borki, Podolany;

• rezerwaty entomologiczne (motyli): Podcerkwa i Olszanka, Myśliszcze;

• rezerwat żubrów;

• rezerwat pokazowy zwierząt (żubry, żubronie, łosie, jelenie, sarny, dziki, wilki);

• rezerwat krajobrazowy im. prof. Władysława Szafera wzdłuż szosy z Hajnówki;

6. Zasoby w gminie

6.1 Zasoby naturalne

Na terenia gminy nie znajdują się żadne surowce mineralne istotne dla rozwoju gospodarczego (istniejące złoża torfu nie są eksploatowane). Najważniejsze zasoby naturalne stanowią zasoby flory i fauny, które znajdują się pod ochroną i zostały opisane w punkcie 5.

6.2 Zasoby finansowe gminy:

Dochody budżetu gminy w tys. zł

ogółem 6962,6 (2565zł.na osobę)

• dochody własne 1820

• subwencje celowe z budżetu 1189

• dotacje z funduszy celowych 3105,6

• dotacje celowe z budżetu 747,5

Wydatki w tys. zł:

- ogółem 6623 zł (2440 zł na osobę), w tym na ochronę środowiska 3440 zł.

III. Analiza SWOT.

Mocne strony	Słabe strony
Niska przestępczość (spokój)	Znaczne oddalenie od tras komunikacyjnych.
Brak przemysłu (czystość, dobra jakość środowiska, brak zdegradowanych terenów)	Słabe połączenia komunikacyjne z ośrodkiem wojewódzkim.
Istnienie połączenia kolejowego z Hajnówką	Brak terenów przeznaczonych pod inwestycje.
Dobry stan środowiska naturalnego	Niekorzystna struktura wieku ludności.
Kultura prawosławna (tradycje, kościół, muzeum etnograficzne)	Brak ośrodka zdrowia.
Lokalizacja instytutów badawczych (Zakład badania ssaków PAN, Stacja geobotaniczna UW)
Rozwinięta baza noclegowa. (Hotele, schronisko młodzieżowe i dom wycieczkowy PTTK)
Unikalny na skalę światową ścisły rezerwat środowisk leśnych niezmienionych przez gospodarkę człowieka - Białowieski Park Narodowy (BPN)
Istnienie ścieżek dydaktycznych i tras turystycznych na terenie puszczy.
Możliwość obserwacji rzadkich gatunków zwierząt i roślin (żubry, jelenie, łosie, wilki, motyle)
Brak zagrożeń ze strony rolnictwa (nie nawozi się chemicznie gleb)
Szanse	Zagrożenia
Rozwój turystyki (wynikający z atrakcyjności walorów przyrodniczych BPN)	Istnienie „zielonej granicy”
Istnienie i rozwój placówek badawczych	Brak terenów inwestycyjnych (Powodujących niski standard życia i brak perspektyw dla rozwoju)
Placówki kulturalne (Ważne przy ruchu turystycznym)	„Stara” struktura demograficzna (Starzenie i wymieranie ludności)
Ścieżki rowerowe (Trasy turystyczne)	Napływ turystów (Jako zagrożenie na degradację BPN)
Rozbudowa bazy rekreacyjno-sportowej oraz noclegowej (w ograniczonym zakresie)	Rozwój turystyki

IV. Cele strategii.

1. Poprawa warunków bytowych ludności lokalnej.

1. zakres rzeczowy:

• budowa ośrodka zdrowia;

• poprawa infrastruktury komunalnej - zwiększenie i modernizacja sieci wodociągowej i kanalizacyjnej;

• poprawa stanu nawierzchni dróg publicznych i dostosowanie ich do planowanego zwiększenia ruchu turystycznego;

2. miejsce i czas realizacji:

• planowana budowa oraz modernizacja na terenie wsi Białowieża i terenie gminy nieobjętej ochroną środowiska;

• czas realizacji do 5 lat;

3. sposób realizacji:

• uzyskanie informacji na temat odcinków infrastruktury technicznej wymagającej przeprowadzenia modernizacji;

• uzyskanie informacji na temat obszarów gminy wymagających uzupełnienia infrastruktury technicznej;

• uzyskanie informacji na temat zapotrzebowania społeczności lokalnej na wielkość i ilość usług medycznych;

• przygotowanie biznesplanu;

• ogłoszenie przetargu na wykonanie planowanych robót;

4. osoby włączone w realizację:

• specjaliści opracowujący plan budowy i modernizacji (inżynierowie, architekci);

• lokalny samorząd terytorialny;

• władze powiatowe;

5. ocena i monitorowanie:

• lokalny samorząd terytorialny;

• Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska;

• społeczność lokalna;

6. sposób finansowania:

• środki własne samorządu terytorialnego;

• środki władz lokalnych;

• subwencje budżetowe;

2. Rozwój turystyki krajoznawczej.

1. zakres rzeczowy:

• wykorzystanie kolejki wąskotorowej dla celów turystycznych;

• utworzenienie nowych ścieżek turystycznych, pieszych jak i rowerowych;

• promocja walorów turystycznych gminy na terenie całego kraju;

2. miejsce i czas realizacji:

• teren Białowieży oraz Białowieskiego Parku Narodowego;

• czas realizacji do 3 lat;

3. sposób realizacji:

• wykorzystanie istniejącej infrastruktury w postaci linii kolejki wąskotorowej i dostosowanie jej dla potrzeb turystyki krajoznawczej;

• renowacja zabytkowych i historycznych części gminy;

• prowadzenie działań mających na celu utrzymanie dobrego stanu środowiska;

• promocja gminy i jej walorów na terenie kraju (targi, foldery, strony internetowe);

• podjęcie działań mających na celu ograniczenie negatywnego wpływu zwiększonego ruchu turystycznego na środowisko przyrodnicze;

4. osoby włączone w realizację:

- lokalny samorząd terytorialny;

• Dyrekcja Białowieskiego Parku Narodowego;

• prywatni inwestorzy;

• przedsiębiorstwa lokalne;

5. ocena i monitorowanie:

• Dyrekcja Białowieskiego Parku Narodowego;

• Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska;

• lokalny samorząd terytorialny;

• społeczność lokalna;

6. sposób finansowania:

• środki własne samorządu terytorialnego;

• subwencje budżetowe;

• środki przeznaczone z Unii Europejskiej;

• środki przeznaczone z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej;

3. Zmniejszenie stopy bezrobocia.

1. zakres rzeczowy:

• zmniejszenie stopy bezrobocia do poziomu poniżej 12%;

• tworzenie nowych miejsc pracy;

2. miejsce i czas realizacji:

• miejscowości znajdujące się na terenie gminy;

• czas realizacji do 4 lat;

3. sposób realizacji:

• prowadzenie kursów podnoszących kwalifikacje społeczności lokalnej;

• zatrudnienie pracowników przy realizacji planu poprawy warunków bytowych ludności lokalnej;

• działanie Powiatowego Urzędu Pracy;

4. osoby włączone w realizację:

• lokalny samorząd terytorialny;

• władze powiatowe;

5. ocena i monitorowanie:

- lokalny samorząd terytorialny;

• władze powiatowe;

• społeczność lokalna;

6. środki finansowe:

• środki własne samorządu terytorialnego;

• środki uzyskane z Unii Europejskiej;

• dotacje celowe z budżetu państwa;

V. Wnioski.

Gmina Białowieża jest niewątpliwie bardzo atrakcyjnym obszarem pod względem zasobów środowiska przyrodniczego. Wysoki stan czystości lasów, bogactwo rzadkich gatunków flory i fauny oraz interesujące walory krajobrazowe czynią wyjątkowe warunki dla rozwoju turystyki krajoznawczej.

Istnienie Białowieskiego Parku Narodowego jest na pewno atutem gminy a zarazem czynnikiem ograniczającym prowadzenie jakiejkolwiek wzmożonej działalności. Ogromny procent terenów znajdujących się pod ochroną nie pozwala na rozpoczęcie oraz na rozwój już istniejących przedsięwzięć ze względu na negatywny wpływ na stan ochrony środowiska przyrodniczego. Powoduje to brak możliwości przyciągnięcia znaczących inwestycji, które mogłyby wpłynąć niewątpliwie na rozwój społeczno-gospodarczy gminy Białowieża przyczyniając się do poprawy warunków życiowych społeczności lokalnej oraz spadku stopy bezrobocia. Poza tym wszelkie działania na terenie gminy związane z obszarami chronionymi muszą uzyskać zgodę i kontrolowane są przez Dyrekcję Białowieskiego Parku Narodowego oraz Inspektora Ochrony Środowiska.

Dlatego też podstawą dla rozwoju gminy powinno stać się rozwinięcie funkcji turystycznej Białowieży. Unikatowy kompleks leśny wraz z żyjącymi tam zwierzętami może być ciekawym obiektem turystyki krajoznawczej nie tylko dla Polaków, ale również dla gości z zagranicy. Ściągnięcie turystów należy prowadzić poprzez promocję regionu oraz utrzymanie w dobrym stanie obiektów znaczących dla turyzmu. Baza noclegowa oraz miejscowa informacja turystyczna jest rozwinięta na dostatecznym poziomie. Jednakże rozwój tej funkcji nie może nastąpić natychmiastowo oraz w zbyt diametralnej wielkości, ponieważ nagły napływ turystów mógłby spowodować pogorszenie się stanu środowiska przyrodniczego.

Struktura ludności w gminie nie jest korzystna (duży procent ludności w wieku poprodukcyjnym, ujemne saldo migracji oraz ujemny przyrost naturalny) i ważnym zadaniem dla władz lokalnych powinno stać się ograniczenie odpływu ludności z tego obszaru, co mogłoby spowodować w przyszłości brak siły roboczej i brak perspektyw dla rozwoju społeczno-gospodarczego.

Literatura:

• Parysek J. 2001. Podstawy gospodarki lokalnej. Wydawnictwo Naukowe UAM. Poznań.

• Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.

• Rocznik statystyczny województwa podlaskiego. 2002. GUS.Warszawa

• http://Parki Narodowe.pl.

12

---