Cywilizacja gospodarcza wykształciła na przestrzeni wieków kilka typów systemów ekonomicznych różniących się między sobą przede wszystkim elementami sfery regulacyjnej, w tym głównie, uzależnioną od dominującego typu własności (prywatna, publiczna), swobodą podejmowania decyzji przez mikroekonomiczne podmioty gospodarcze ( przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe). Wyróżniamy następujące systemy ekonomiczne:
wspólnota pierwotna
niewolnictwo
feudalizm
kapitalizm
socjalizm.
Teoretycznie system ekonomiczno - społeczny dzieli się na: samo realizujące (wolny rynek), sterowane przez państwo i mieszane. W praktyce, każdy z istniejących w przeszłości i obecnie systemów ma charakter mieszany bądź z przewagą samorealizacji (system rynkowy), bądź sterowania (system planowy). W obrębie każdego z nich, w konkretnym kraju, zakres wpływu państwa na procesy gospodarcze i społeczne jest inny i uwarunkowany odrębnymi czynnikami politycznymi, ekonomicznymi i społecznymi.
Poniżej dokonam charakterystyki poszczególnych systemów ekonomicznych. Wspólnota pierwotna jest formą organizacji społecznej, która poprzedza powstanie państwowości. Forma ta w zmodyfikowanej postaci przetrwała do dziś na trudno dostępnych obszarach Afryki i Oceanii.
Wspólnota pierwotna oparta była na wspólnej własności ziemi i częściowo narzędzi pracy oraz na - wynikającym z tradycji - obowiązku pracy, której produkt dzielono pomiędzy członków proporcjonalnie do potrzeb.
Podstawą podziału pracy były kryteria naturalne: płci i wieku. Prymitywne narzędzia i metody produkcji pozwalały jedynie na zaspokajanie potrzeb podstawowych. System władzy opierał się na zasadach starszeństwa (starszyzna rodowa, plemienna) i/lub charyzmy (przywódcy religijni: kapłani, czarownicy, szamani), uświęconych tradycją i powszechnie akceptowanych.
Rozkład wspólnoty pierwotnej związany był z jednej strony z pojawieniem się własności prywatnej, z drugiej - z tworzeniem się zrębów państwowości. Trwał wiele wieków - od II w. p. n. e. do VII w. n. e.
Niewolnictwo powstało na gruncie wspólnoty pierwotnej. Niewolnictwo jest formą wyodrębnioną na podstawie charakterystycznego sposobu produkcji, w którym środki produkcji i posługujący się nimi należeli do właściciela niewolników. Właściciele niewolników mogli w dowolny sposób rozporządzać ludźmi, którzy do nich należeli.
Niewolnictwo było szeroko rozpowszechnione już w starożytności. System gospodarczy oparty na niewolnictwie dał podwaliny rozwoju starożytnej Grecji i Rzymu. Niewolnictwo przybierało różne formy w poszczególnych krajach i okresach historycznych.
W okresie niewolnictwa występowała gospodarka naturalna. Polega ona na wytwarzaniu dóbr w celu zaspokojenia własnych potrzeb jednego człowieka, rodziny czy rodu. Produkty są przekazywane innym osobom w trybie powinności właściwych danym gospodarstwom niewolniczym. W gospodarce naturalnej wielkości ekonomiczne występują w jednostkach realnych (naturalnych: sztukach, łokciach, funtach, korcach itp.). nie ma tu handlu nie prowadzi się wymiany.
Feudalizm pochodzi od łacińskiego słowa feudum - prawo do rzeczy cudzej). Feudalizm to ustrój społeczno - polityczny, ukształtowany w średniowieczu, w klasycznej postaci, występujący w Europie Zachodniej, szczególnie we Francji w X - XII wieku. Wykształcił się jako system hierarchicznej zależności jednostek pomiędzy sobą na bazie ewolucji zależności dobrowolnej, spotykanej często już u schyłku starożytności. Feudalizacja przybrała na sile w VII - IX wielu w związku z umocnieniem pozycji możnowładców, którzy dzięki uzyskanym immunitetom uwolnili się spod zwierzchności monarszej. W okresie feudalizmu występowała również gospodarka naturalna.
Różne były drogi powstania zależności feudalnej i stąd różne kategorie ludności zależnej:
zakupy, zakupieńcy, rataje - osiedleni w posiadłości pańskiej dłużnicy, którzy w zamian za udzieloną im przez feudała pożyczkę w inwentarzu, ziarnie czy pieniądzu, zmuszeni byli do pracy na roli w gospodarstwie pańskim i pozbawieni prawa opuszczenia własności feudalnej, aż do spłaty długu (w istocie spłata długów była wręcz niemożliwa).
przypisańcy - ludność chłopska pozbawiona prawa opuszczenia swych gospodarstw, która powstała w skutek nadawania przez księcia ziemi (najliczniej i najwcześniej występuje w dobrach kościelnych).
ludność niewolna (służba dworska i czeladź) - jeńcy wojenni, których podstawę utrzymania stanowiła własna gospodarka, ale zobowiązani byli do posługi na rzecz pana (z biegiem czasu liczebność i znaczenie tej ludności coraz bardziej malały).
Dziedzice - ludność wolna, która z różnych przyczyn nie mogła się utrzymać na własnej ziemi (zubożenie, klęski żywiołowe, najazdy nieprzyjacielskie). Ludność ta miała prawo opuścić własność feudała, a wysokość i charakter jej zobowiązań regulowała umowa.
Po okresie rozkwitu, w XIV - XV wieku, nastąpił rozkład feudalizmu, ale jego przeżytki utrzymały się w różnych krajach jeszcze przez wiele stuleci. We Francji, kolebce klasycznego feudalizmu, położyła im kres dopiero rewolucja w 1789 roku. Społeczeństwo we wczesnym okresie feudalizmu dzieliło się na dwie klasy: uprzywilejowaną (właściciele gruntów) i pozbawioną praw (ludność poddańcza). Klasy te nie stanowiły zamkniętych stanów, więc przynależność do klasy uprzywilejowanej warunkowało nie pochodzenie, ale posiadanie ziemi. Utrata ziemi równała się często przejściu do klasy pozbawionej praw.
Stopniowo spośród ludności poddańczej wyodrębniła się grupa mieszkańców miast, walcząca o wolność osobistą, prawa gospodarcze i polityczne, a większość ludności chłopskiej wyzwoliła się z poddaństwa osobistego. Obie klasy nabrały charakteru stanów, a o przynależności do nich zaczęło decydować urodzenie. Feudalizm w Polsce, można podzielić na cztery okresy:
- wczesnofeudalny: do połowy XII w.
- gospodarki czynszowej: od połowy XII do połowy XV w.
gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej: od połowy XV do połowy XVIII w.
kryzys gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej od połowy XVIII do połowy XIX w.
Zjawiska analogiczne do feudalizmu w Europie zachodziły, a nawet zachodzą także w innych częściach świata, ich charakter zależy od środowiska, w którym występują. Najprościej można to zauważyć u ludów koczowniczych, prawo wyłącznego korzystania z określonych pastwisk przysługiwało w tych kulturach wodzom plemiennym, którzy pozwalali z nich korzystać jednostkom od siebie uzależnionym.
Gospodarka kapitalistyczna jest to gospodarka, w której dominuje kapitalistyczna własność materialnych środków niezbędnych do prowadzenia działalności gospodarczej w sferze produkcji, handlu i usług. Własność kapitalistyczna występuje wtedy, gdy prywatni właściciele tych materialnych środków, zwani, kapitalistami prowadzą przy pomocy pracowników najemnych działalność gospodarczą nastawioną na osiąganie możliwie największego dochodu pieniężnego. Materialne środki potrzebne kapitaliście do uruchomienia i prowadzenia określonej działalności gospodarczej można określić jako kapitał, a uzyskiwany przez niego z tej działalności dochód to zysk. Kapitał, podobnie zresztą jak i praca najemna, jest zasadniczym celem czy motywem. Własność kapitalistyczna wiąże się z powszechnym prawem wszystkich ludzi do posiadania różnych dóbr, w tym dóbr kapitałowych. Właścicielem kapitału może stać się przynajmniej teoretycznie, każdy członek społeczeństwa. Poza tym wszyscy członkowie społeczeństwa kapitalistycznego są osobiście wolni, tzn. mogą sami decydować o swoim losie i w świetle prawa są równi. Oczywiście ta teoretyczna możliwość posiadania kapitału i równości wszystkich obywateli wobec prawa nie oznacza, że tak się dzieje w rzeczywistości. Przeciwnie, praktyka dowodzi, że społeczeństwa kapitalistyczne charakteryzują się z reguły dużym zróżnicowaniem sytuacji poszczególnych grup społecznych pod względem posiadanego majątku, uzyskiwanych dochodów.
Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwiema zasadniczymi cechami:
dominacją prywatnej własności czynników produkcji,
rynkową alokacją zasobów gospodarczych.
Dominacja własności kapitalistycznej jest najważniejszą cechą kapitalistycznej gospodarki. W gospodarce rynkowej czynniki produkcji w zdecydowanej większości są przedmiotem własności prywatnej. W tym sensie mówi się o dominacji własności prywatnej.
Głównym typem prywatnej własności rzeczowych czynników produkcji w krajach wysoko rozwiniętych jest współczesność kapitalistyczna. Własność ta występuje z kolei w wielu różnych formach. Spośród nich relatywnie największe znaczenie odgrywa akcyjna forma własności. Jej liczne zalety, w szczególności możliwość liczby osób, spowodowały, że jest ona współcześnie formą dominującą. Tak, więc dominacja własności prywatnej oznacza dziś zazwyczaj dominacją kapitalistycznej własności akcyjnej. Dominacja ta nie polega jednak na tym, że spółka akcyjna jest obecnie najczęściej spotykaną w krajach rozwiniętego kapitalizmu formą własności, gdyż zazwyczaj nie jest, ale na tym, że przeważająca część produkcji, wytwarzana jest w tych krajach przez wielkie przedsiębiorstwa akcyjne, że pracuje w nich przeważająca część siły roboczej i że do tych właśnie przedsiębiorstw należy zdecydowana większość osiągniętych zysków. Oprócz własności kapitalistycznej w rozwiniętych gospodarkach rynkowych występują współcześnie inne formy własności prywatnej. Występuje też w nich własność publiczna oraz spółdzielcza.
Istotne znaczenie mają zwłaszcza formy własności drobnotowarowej w postaci np. rodzinnych gospodarstw rolnych oraz niewielkich zakładów rzemieślniczych i usługowych. Zazwyczaj nie zatrudniają one regularnie pracowników najemnych. Między innymi, dlatego w statystykach niektórych krajów widnieje specyficzna kategoria przedsiębiorców: osoby samo zatrudniające się. W niektórych, krajach pewną rolę odgrywają tzw. spółki pracownicze. Za tym dość enigmatycznym określeniem kryją się bardzo różne przedsiębiorstwa. Jest to między innymi wynikiem dużego zróżnicowania metod tworzenia tego typu spółek w poszczególnych krajach.
W krajach wysoko rozwiniętych, spółki pracownicze z reguły na bazie kapitalistycznych spółek akcyjnych, przy czym stosunkowo rzadko pracownicy dysponują kontrolnymi pakietami akcji tych spółek. W Stanach Zjednoczonych, gdzie spółek takich powstało dość dużo, tworzono je w dużej mierze dzięki korzystnym zmianom w przepisach podatkowych i dość często były one powiązane z planami przyszłych emerytur dla pracowników. Ruch na rzecz tzw., ESOP (Employee Stock Ownership Plans), czyli planów pracowniczej własności akcji, zainicjowano w tym kraju jeszcze w latach 50. w ramach tych planów przedsiębiorstwa, korzystając z określonych ułatwień podatkowych, mogą przeznaczać część własnych lub pożyczonych środków finansowych na rozprowadzania wśród pracowników własnych akcji. Z kolei pracownicy stają się stopniowo, często bez konieczności bezpośredniego angażowania własnych pieniędzy, właścicielami akcji, a tym samym, współwłaścicielami przedsiębiorstw. Ich procentowe udziały w akcjach spółek nie są na ogół duże, ale korzyści indywidualnych osób z tego tytułu bywają znaczne.
W krajach postkomunistycznych, w szczególności w Polsce, spółki pracownicze powstają zazwyczaj w wyniku przekształceń przedsiębiorstw państwowych. Tworzenie spółek pracowniczych jest traktowane jako jedna z metod zachęty zarówno wobec samych spółek jak i wobec nabywających ich akcje lub udziały w nich pracowników. Z kilkuletnich już polskich doświadczeń wynika, że w przeważającej części tego typu spółek postępuje proces koncentracji akcji lub udziałów w rękach personelu kierowniczego.
Gospodarka rynkowa swoją nazwę zawdzięcza przede wszystkim temu, że podstawowym regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest w niej rynek, który jest definiowany jako samoczynnie działający mechanizm wpływający na zachowanie podmiotów gospodarczych.
Zachowania te przesądzają o alokacji zasobów gospodarczych. Głównym elementem tego mechanizmu są interakcje między cenami i dochodami, z jednej strony, a popytem i podażą różnych dóbr, z drugiej, rzutujące na zawierane przez podmioty gospodarcze transakcje kupna i sprzedaży tych dóbr.
O istnieniu w pełni rozwiniętego rynkowego mechanizmu regulowania gospodarki, można mówić dopiero wtedy, gdy spełnione są pewne, dość ściśle powiązane ze sobą warunki. W szczególności chodzi o następujące warunki istnienia dojrzałego rynku:
dominacja własności prywatnej i swoboda w zakresie transferu prywatnych praw własności,
swoboda prowadzenia działalności gospodarczej,
istnienie sprawnie działających instytucji obsługujących rynek, takich jak: komisja papierów wartościowych, giełdy, banki, instytucje powiernicze, firmy doradztwa prawnego i inwestycyjnego, instytucje ubezpieczeniowe oraz firmy maklerskie,
Integralność rynku, czyli wzajemne uzależnienie się od siebie poszczególnych segmentów rynku, np. rynku dóbr fizycznych i rynku finansowego, rynku produktów i rynku usług czynników produkcji.
Na rolę rynku jako regulatora procesów gospodarczych składa się szereg bardziej szczegółowych funkcji rynku, do których należy zaliczyć:
Rynek dokonuje wyceny różnych dóbr. We współczesnej gospodarce rynkowej występuje tendencja do przekształcenia się wszystkich dóbr w towary. Ich ceny ustalają się właśnie na rynku. Rynek jest, więc instrumentem i zarazem miejscem obiektywnej wyceny dóbr.
Rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych. Dokonując wyceny różnych produktów, usług i zasobów rynek dostarcza podmiotom najbardziej obiektywnej informacji o ich cenach i relacjach cen. Z rynku płyną informacje dotyczące nie tylko cen i ich relacji, lecz, także podaży i popytu na poszczególne produkty oraz usługi czynników produkcji, oprocentowania depozytów i kredytów bankowych, relacji rentowności różnych rodzajów działalności gospodarczej, relacji płac różnych grup pracowników itp. Te informacje są niezbędne do podejmowania trafnych decyzji. Praktyka dowodzi przy tym, że rynek jest stosunkowo najbardziej sprawnym systemem informowania o gospodarce.
Rynek jest niezbędnym warunkiem wykorzystania zasobów gospodarczych, zarówno produktów jak i czynników produkcji. Dostarczając dążącym do maksymalizacji swoich korzyści podmiotom gospodarczym obiektywnej informacji o cenach i relacjach rzadkości poszczególnych zasobów, a także o nakładach i efektach związanych z różnymi rodzajami działalności gospodarczej, rynek umożliwia im podejmowanie decyzji opartych na rachunkach ekonomicznych i skłania je do oszczędnego, racjonalnego gospodarowania zasobami produktów i czynników produkcji oraz kierowanie ich do najbardziej efektywnych zastosowań.
Rynek umożliwia ustalanie się stanów równowagi w gospodarce. Parametry rynkowe (ceny, stawki płac, stopy procentowe) dostarczają podmiotom gospodarczym ważnych sygnałów. Reakcja na te sygnały są działania uczestników rynku, których efektem może być powstawanie, przywracanie i utrzymanie się stanów równowagi w gospodarce.
Rynek jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem mechanizmem dostosowania produkcji do potrzeb. Dopiero na rynku okazuje się, czy dana produkcja znalazła uznanie nabywców. Chcąc sprzedać swoje produkty lub usługi producenci zmuszeni są dostosowywać wielkość i strukturę ich podaży do wielkości i struktury efektywnego popytu. W stopniu, w jakim efektywny popyt odzwierciedla potrzeby ludzkie, rynek pełni funkcję mechanizmu dostosowywania produkcji do potrzeb.
Rynek jest równocześnie podstawowym mechanizmem rozwiązywania trzech kluczowych problemów każdej gospodarki, tzn.: co, jak i dla kogo produkować.
Przy rozwiązywaniu, pierwszego z tych problemów, (co produkować?) istotne znaczenie maja przede wszystkim zachowania konsumentów, nabywając takie a nie inne produkty uczestniczą oni jak gdyby w nieustannym akcie wyborczym. Głosując przy kasach sklepowych swoimi pieniędzmi sygnalizują producentom, że produkcja pewnych produktów powinna być zwiększona, a innych zmniejszona. Z kolei producenci, biorąc pod uwagą pewne ograniczenia w postaci ilości i cen dostępnych w danym okresie zasobów gospodarczych oraz znanych im technicznych metod produkcji, dostosowują w miarę możliwości podaż produktów do popytu na rynku. Ustalają oni ceny sprzedawanych produktów bazując na kosztach ich produkcji, przy czym zwiększają produkcję przynoszącą większe zyski, a zmniejszają przynoszącą niższe zyski.
Ograniczenia te mają też bardzo istot5ne znaczenie dla drugiego z problemów (jak produkować ?), ale równie ważne, z tego punktu widzenia jest istnienie efektywnej konkurencji między producentami. Aby sprostać konkurencji i zapewnić sobie wysokie zyski, producenci muszą produkować dużo i sprzedawać tanio. Muszą, więc utrzymywać koszty produkcji na możliwie najniższym poziomie, eliminować droższe metody produkcji, wprowadzać tańsze itd.
Trzeci z problemów (dla kogo produkować ?), rozwiązywany jest przede wszystkim dzięki kształtowaniu się relacji popytu i podaży na rynkach czynników produkcji. Rynki te determinują wspomniane wyżej ceny czynników produkcji, od których z kolei, uzależnione są przychody z tych czynników.
Znając te utargi można obliczyć dochody ludzi. Podział dochodów w społeczeństwie jest więc określony przede wszystkim przez ilość posiadanych czynników produkcji oraz przez ceny tych czynników, choć należy też pamiętać o innych czynnikach wpływających na podział dochodów.
Rynek, będąc podstawowym regulatorem gospodarki w krajach rozwiniętego kapitalizmu nie jest, oczywiście jedynym regulatorem. Współcześnie w praktyce, m.in. ze względu na pewne niedomagania rynku, niebagatelna role w regulowaniu procesów gospodarczych odgrywa również państwo.
Z dwóch zasadniczych cech gospodarki rynkowej wynikają jej dalsze cechy oraz obowiązujące w niej reguły gry dotyczące m.in. motywów i celów działania podmiotów gospodarczych, stopnia ich samodzielności oraz zasad finansowania. Z cechami gospodarki związane są również jej główne walory i słabości.
Własność prywatna wiąże się ze swobodą prowadzenia działalności gospodarczej przez poszczególne jednostki i grupy ludzi, którzy podejmują ją na własną odpowiedzialność, angażują w tym celu własny majątek i ponosząc związane z tym ryzyko. Własność prywatna, w szczególności własność kapitalistyczna, wyzwala też stosunkowo najsilniej działające bodźce ekonomiczne, skłaniające do podejmowania działalności gospodarczej. Efektywny system motywacyjny jest, oczywiście, jedną z głównych zalet gospodarki rynkowej.
Własność kapitalistyczna wyzwala również, zwłaszcza w warunkach efektywnej konkurencji między przedsiębiorstwami, silne bodźce do optymalizacji skali produkcji i racjonalnego wykorzystania czynników produkcji. Funkcjonująca w krajach wysoko rozwiniętych, gospodarka rynkowa jawi się szczególnie korzystnie w porównaniu z innymi typami gospodarki, zwłaszcza z gospodarką centralnie planowaną. Duże znaczenie mają też bodźce wpływające na zachowania pracowników najemnych.
Podstawowe podmioty gospodarcze, tzn. przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, działają w gospodarce rynkowej samodzielnie i kierują się zasadą samofinansowania, tzn. pokrywają wydatki z własnych przychodów. Mogą też, oczywiście, finansować swoje wydatki korzystając ze środków zewnętrznych. Nie zmienia to istoty samofinansowania. Podstawowe podmioty gospodarcze występują na rynku zarówno w roli sprzedawców, jak i nabywców. Dobrowolne umowy między nimi zawierane są przy użyciu pieniądza. Gospodarstwa domowe sprzedają czynniki produkcji i za uzyskane dochody kupują dobra konsumpcyjne. Natomiast przedsiębiorstwa sprzedają dobra konsumpcyjne lub inwestycyjne i kupują czynniki produkcji. Ceny dóbr konsumpcyjnych ustalają zwykle na poziomie równoważącym popyt z podażą. Równowaga rynkowa to m.in. pełne półki w sklepach.
Członkowie gospodarstw domowych wnoszą do działalności gospodarczej swój wkład w postaci przede wszystkim pracy oraz ewentualnie zaoszczędzonych środków pieniężnych i ziemi, starając się osiągać z tego tytułu możliwie największe dochody, za które następnie, już jako konsumenci, nabywają określone dobra konsumpcyjne mogące zaspokoić potrzeby.
Przedsiębiorcy wnoszą do działalności gospodarczej wkład głównie w postaci kapitałów. To przede wszystkim oni ponoszą związane z tą działalnością ryzyko. Odnosi się to w szczególności do przedsiębiorców, którzy kierują się motywem zysku i zatrudniają regularnie pracowników najemnych, a więc do kapitalistów. To ich dążenie, wynika nie tyle z ich subiektywnych przekonań czy tez skłonności, ile z samej istoty własności kapitalistycznej. Kapitalista, który nie osiąga zysku, nie może rozwijać działalności gospodarczej. Aby funkcjonować kapitalista musi podejmować działania zmierzające do maksymalizacji różnicy pomiędzy przychodami z tytułu danej działalności a wydatkami ponoszonymi w związku z tą działalnością.
Kapitaliści kierują się przede wszystkim kryterium rentowności, tzn. porównują oczekiwane zyski z danej działalności z przewidywanymi na nią nakładami. Ostatecznym weryfikatorem trafności podjętych decyzji jest rynek.
Sumując: gospodarka rynkowa posiada liczne zalety, do których należy zaliczyć:
tendencja do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych,
efektywny system motywacyjny,
duża innowacyjność gospodarki,
dyscyplina finansowa przedsiębiorstw,
tendencja do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej,
duża elastyczność gospodarki
dobre zaopatrzenie sklepów.
Dotychczas kraje o rozwiniętej gospodarce rynkowej zapewniają swoim obywatelom najwyższy, przeciętny poziom dobrobytu.
Gospodarka rynkowa ma też słabe strony, które wiążą się przede wszystkim z pewnymi niedomaganiami rynku, wykorzystywanymi często w argumentacji na rzecz aktywnej roli państwa w gospodarce. Należy do nich zaliczyć następujące kwestie:
czynniki ograniczające działanie rynku w praktyce. Efektywne działania mechanizmu rynkowego zakłada istnienie silnej konkurencji między uczestnikami rynku. W praktyce konkurencja ograniczana jest przez takie czynniki jak: procesy monopolizacji gospodarki, niedokładna informacja, bariery wejścia na rynek.
Występowanie negatywnych efektów zewnętrznych. Efekty zewnętrzne występują wtedy, gdy pewne podmioty gospodarcze przerzucają na inne podmioty lub całe społeczeństwo część skutków lub kosztów swojej działalności albo korzystają bez ponoszenia odpowiednich wydatków z rezultatów działalności innych podmiotów. Tego typu efekty mogą występować zarówno w sferze produkcji, jak i w sferze konsumpcji. Występowanie efektów zewnętrznych prowadzi do nadmiernej produkcji lub konsumpcji pewnych dóbr.
Istnienie tzw. dóbr publicznych, do których można zaliczyć; chodniki, oświetlenie ulic, latarnie morskie oraz usługi dostarczane przez armię, policję i straż pożarną. Cechą szczególną dóbr publicznych nie jest to, że są dostarczane przez państwo, ale itp, że płynące z nich korzyści nie mogą być ograniczone do jednej osoby czy jednego gospodarstwa domowego.
Występowanie zjawisk destabilizujących gospodarkę, takich jak: duże wahania aktywności gospodarczej, bezrobocie, niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych i inflacja, które wywołują negatywne skutki ekonomiczne oraz sprzyjają nasilaniu się negatywnych zjawisk społecznych.
Tendencja do powstawania, dużych, nie zawsze akceptowanych społecznie różnic dochodów i majątku. Duże zróżnicowanie społeczne pod względem dochodu i majątku nawet, jeśli jest korzystne z czysto ekonomicznego punktu widzenia może powodować frustrację i protesty różnych grup społecznych.
Pojęcie gospodarka planowana odnoszone jest do gospodarki krajów tzw. realnego socjalizmu, a więc krajów rządzonych przez partie typu komunistycznego. Jednak nie jest to jedyne określenie tej gospodarki, w literaturze ekonomicznej wspomnianych wyżej krajów była ona w przeszłości określana zwykle jako gospodarka nakazowa lub gospodarka komunistyczna itd. jest to gospodarka oparta na dominacji państwowej własności czynników produkcji i kierowa przez biurokrację państwową.
W odróżnieniu od gospodarki rynkowej, będące systemem społeczno - gospodarczym, który kształtował się w drodze długotrwałej ewolucji, gospodarka centralnie planowana była systemem, który w gruncie rzeczy nigdy przedtem nie funkcjonował w praktyce i tym samym sensie była próbą wcielenia w życie pewnej teoretycznej, a zarazem ideologicznej konstrukcji. Konstrukcją ta była wyrosła z totalnej krytyki własności prywatnej i kapitalizmu marksowska wizja komunizmu. Ogólny zarys przedstawił K. Marks w drugiej połowie XIX wieku. Próbę jej praktycznej realizacji pojęli na szerszą skalę dopiero po rewolucji z 1917 roku bolszewicy, na czele z W.I. Leninem, w specyficznych warunkach Rosji.
Marksowska wizja komunizmu była konstrukcją ideologiczną powstała na zasadzie opozycji w stosunku do kapitalizmu. Własności prywatnej przeciwstawiał Marks własność wspólną, społeczną: zróżnicowanemu społeczeństwu klasowemu harmonijne społeczeństwo bezklasowe; samoczynnej, rynkowej regulacji gospodarki regulację planową itp.
Bolszewicy dostosowali doktrynę marksowską do potrzeb rewolucyjnej praktyki. Lenin rozpropagował tezę, że rewolucja proletariacka i zbudowanie podstaw komunizmu nie będzie możliwe bez awangardy proletariatu, czyli zorganizowanych z w partię komunistów. W ten sposób marksowska idea misji dziejowej proletariatu przerodziła się w ideę kierowniczej roli partii komunistycznej. Zgodnie z nią, partii tej jako wyrażającej najpełniej interesy proletariatu, przysługuje nadrzędna rola, a tym samym i najwyższa władza w państwie. Konsekwencje tej idei dla przyszłego kształtu państwa i gospodarki „realnego socjalizmu” były bardzo poważne. Nastąpiła daleko posunięta symbioza funkcji partyjnych i państwowych. Nastąpiło daleko idące, trwałe upolitycznienie systemu gospodarczego. Zaczęła wpływać bezpośrednio na politykę gospodarczą, określać cele i proporcje planu centralnego, decydować o regułach zarządzania całą gospodarką, a nawet ingerować wprost w działalność poszczególnych przedsiębiorstw.
Na późniejszy kształt systemu społeczno 0 gospodarczego miały też istotny wpływ szczególne warunki, w jakich powstawało państwo radzieckie, które sprzyjały koncentracji władzy na szczeblu centralnym oraz upowszechnianiu się administracyjnych i zarazem wysoce represyjnych rozwiązań.
Wcielenie w życie marksowskiej wizji komunizmu było w praktyce zadaniem, niewykonalny. Niewykonalne okazało się pogodzenia, przyjętych w teoretycznej wizji podstawowych założeń z rzeczywistością głównej zasady konstrukcyjnej systemu komunistycznego, tj. założenia o istnieniu w nim jedności interesów. Niezgodność ta stwarzała nieustanne zagrożenie dla struktur państwa. Eliminowano swobodne artykułowanie przez społeczeństwo jego zróżnicowanych interesów, opinii i żądań w obrębie przede wszystkim instytucji politycznych, ale także w organizacjach i instytucjach gospodarczych, związkach zawodowych itp. Ograniczanie wolności, obywatelskich stało się tym samym warunkiem istnienia systemu, a ich poszerzanie źródłem jego zagrożenia.
Również upaństwowienie rzeczowych czynników produkcji i zmiany w charakterze państwa nie uwalniały społeczeństwa od zjawisk alienacji, raczej wyzwalały nowe ich formy. Podziały społeczne zanikły, choć zmieniały się znacznie kryteria tych podziałów. Planowe, bezpośrednie dostosowywanie produkcji do potrzeb okazało się procesem bardzo skomplikowanym. Wyeliminowanie rynku nie ułatwiło tego procesu, ale go utrudniło.
Gospodarka centralnie planowana charakteryzowała się dwiema zasadniczymi cechami:
dominacją państwowej własności czynników produkcji,
nierynkową alokacją zasobów gospodarczych.
Państwowa własność czynników produkcji odnosiła się przede wszystkim do dóbr kapitałowych, w mniejszym stopniu do ziemi, a w najmniejszym do pracy. Jednakże nawet w przypadku pracy państwo stosowało rozliczne administracyjne regulacje i reglamentacje. Jeśli chodzi o własność ziemi, to w większości krajów „realnego socjalizmu” dominowała formalnie własność spółdzielcza, a w Polsce nawet własność prywatna.
W krajach „realnego socjalizmu” występował sektor spółdzielczy, a także, choć w znacznie mniejszym zakresie, sektor prywatny. Obydwa te sektory miały jednak dość szczególny charakter, który był związany głównie z trzema czynnikami:
z różnymi typu ograniczeniami praw własności, poszczególnych spółdzielców i właścicieli prywatnych,
z funkcjonowaniem spółdzielczych i prywatnych jednostek gospodarczych w otoczeniu zdominowanym przez sektor państwowy,
z występowaniem dość wyraźnej tendencji do upodabniania się tych dwu sektorów do sektora państwowego.
Trzeci z tych czynników występował w sposób szczególnie widoczny w przypadku sektora spółdzielczego, czego efektem było zjawisko zwane „ upaństwowieniem spółdzielczości”. Wyraziło się to m.in. w dążeniu administracji państwowej do faktycznego podporządkowania sobie sektora spółdzielczego, ujednolicenia reguł funkcjonowania tych dwu sektorów, ich struktur organizacyjnych oraz systemu ekonomiczno-finansowego działających w tych sektorach jednostek gospodarczych.
Z dominacją państwa i państwowej własności czynników produkcji związane były zasadnicze cechy systemu funkcjonowania gospodarkiw krajach „realnego soc
13