Kierowanie procesem kształcenia i wychowania
Do języka współczesnej dydaktyki na stałe wszedł, termin kształcenie jest to kluczowy termin subdyscypliny pedagogicznej ponieważ dydaktyka jest nauką o kształceniu czyli inaczej teorią kształcenia.
Według Wincentego Okonia: „kształcenie to ogół czynności (zewnętrznych i wewnętrznych) umożliwiających ludziom poznanie przyrody, społeczeństwa i kultury oraz uczestnictwo w ich kształtowaniu, a zarazem osiąganie możliwie wielostronnego rozwoju sprawności , zdolności i uzdolnień, zainteresowań i zamiłowań, przekonań i postaw, jak również nabycie pożądanych kwalifikacji zawodowych”.
Kierowanie procesem kształcenia i wychowania jest bardzo ważnym zagadnieniem gdyż dotyczy zarówno klasy szkolnej, placówek opiekuńczo-wychowawczych jak i domu rodzinnego. Ważne jest zatem to, aby proces ten był skuteczny. Skuteczność kształcenia warunkuje kilka czynników np. motywacja uczących się, kwalifikacja i zaangażowanie nauczycieli, atrakcyjność zajęć ale także zasady kształcenia których rola w tym procesie jest niezmiernie istotna. Podziału takich zasad dokonał min. Cz. Kupisiewicz (obok Wincentego Okonia, Jana Amosa Komeńskiego, Bogdana Nawroczyńskiego ).
Zasady kształcenia wg Czesława Kupisiewicza:
Zasada poglądowości- usunięcie z procesu nauczania - uczenia się wszelkiego werbalizmu- zastępowania przedmiotów przez oznaczające je, ale często nieznane wyrazy. Zasada ta nie prowadzi do eliminowania słowa (mówionego czy pisanego), lecz wyznacza mu właściwe miejsce w procesie nauczania- uczenia się. Korzystając z tej zasady można wytwarzać skojarzenia odpowiednich rzeczy i słów z działaniem.
Zasada przystępności w nauczaniu - przy doborze materiału nauczyciel musi brać pod uwagę jego przystępność dla uczniów i dostosowywać metody nauczania do ich poziomu. Ważne jest przestrzeganie tego aby przechodzić od tego co jest dla ucznia bliskie do tego co dalsze, od tego co łatwiejsze do tego co trudniejsze, od tego co jest uczniom znane do tego co nowe i nieznane a także należy uwzględnić różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów.
Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się - domaga się respektowania wszelkich przejawów naturalnej samodzielności uczniów w myśleniu i działaniu, ograniczonej zależności ucznia od nauczyciela. Ważne jest ukierunkowanie aktywności uczniów na działalność poznawczą, jej wykorzystanie do realizacji celów i zadań kształcenia, uwzględniając zarówno potrzeby społeczne jak i indywidualne każdego ucznia.
Zasada systematyczności - proces kształcenia przebiega tym płynniej i zapewnia tym lepsze wyniki im mniej występuje w nim przerw i dezorganizujących go czynności. Ważne jest, aby uczniowie poznając różne aspekty otaczającej rzeczywistości w ramach poszczególnych przedmiotów mieli na uwadze całość, swoistą jedność świata.
Zasada trwałości wiedzy uczniów - silne akcentowanie aktywności uczniów w procesie utrwalania przyswojonej wiedzy oraz podkreślenie znaczenia stosowanych w tym celu metod. Powtarzanie i uczenie się na pamięć na ogół nie zapewniają tak trwałych wiadomości jak samodzielne rozwiązywanie dostępnych uczniom problemów.
Zasada operatywności wiedzy uczniów - nauczyciel stwarza sytuacje wymagające od dzieci i młodzieży nie tylko przejawiania i odtwarzania wiadomości i umiejętności zalecanych przez program, lecz również posługiwania się nim w pracy szkolnej i pozaszkolnej.
Zasada wiązania teorii z praktyką - służy przygotowaniu dzieci i młodzieży do racjonalnego posługiwania się wiedzą teoretyczną w różnorakich sytuacjach praktycznych do przekształcania otaczającej rzeczywistości.
Rola tych zasad w kierowaniu procesem kształcenia jest niezmiernie istotna wynika to stąd, że większość nauczycieli w swojej praktyce dydaktycznej kieruje się zasadami kształcenia ale często czyni to intuicyjnie, natomiast uwzględnianie tych zasad z pełnym przekonaniem przyczynia się do zwiększenia ich skuteczności.
W polskiej literaturze pedagogicznej pojęcie wychowania bywa różnie określane, najczęściej towarzyszy temu świadome ograniczanie treści i zakresu jego znaczenia co pozwala przekształcić niedoskonałą wiedzę potoczną o wychowaniu w wiedzę zbliżoną do naukowej i tak np. wg Suchodolskiego: „terminem wychowania określamy czynniki i działania mające wychowawcze skutki, również i procesy zmian zachodzących pod ich wpływem w osobnikach ludzkich, a także trwałe czynniki tych procesów.
Wychowanie stanowi tylko jeden z wielu wpływów na wychowanków. „ Nigdy nie jest tak- pisze B. Suchodolski- aby wychowawca był sam z wychowankiem, aby go kształtował jak rzeźbiarz swoje dzieło. Jest zawsze tak, że wychowawca ma mnie lub bardziej jawnych wspólników: dom i życie, albo czasem dom i ulicę; one współkształtują wychowanka, za którego losy instytucje wychowawcze i zatrudnieni w niej fachowcy mają ponosić odpowiedzialność”.
Tutaj również podobnie jak w kształceniu alby umożliwić kierowanie tym procesem pojawiają się zasady:
Instancji obiektywnych - w wychowaniu bierze udział trzeci partner społeczno-kulturowy świat przyrodniczy, obiektywny, ogólnoludzki
Aktywności wychowanka - w wychowaniu nie ma jednostronnego dialogu, wychowanek jest partnerem dialogu
Indywidualizacji - wychowanie nie jest zbiorowe czy grupowe, zawsze dotyczy jednostki, musi wystąpić styczność między wychowankiem a wychowawcą
Organizowanie zespołu i środowiska wychowania - środowiskiem wychowania jest środowisko wartości
Postawy wychowawczej - łączenie serdeczności i ciepła z surowością wymagań.
Należy jednak pamiętać, że znaczący wpływ na psychikę i zachowanie się dzieci i młodzieży mają też środowisko rówieśnicze u lokalne, środki masowego przekazu, a także to co dzieje się wokół niego.