Trójca Święta
- ikona Andrieja Rublowa, powstała ok. 1410 albo 1425-1427 dla ławry Troicko-Siergijewskiej - klasztoru założonego przez św. Sergiusza z Radoneża. Wymiary 142x114 cm, tempera na desce; obecnie znajduje się w Galerii Trietiakowskiej w Moskwie.
Obraz ten niekiedy zwany "Trójcą Starotestamentową" lub "Gościnnością Abrahama", oparty jest na historii biblijnej: wizycie u Abrahama trzech aniołów, którzy przepowiedzieli narodziny pierworodnego syna (Por. Rdz 18,1-15). Rublow oczyścił scenę z wątków historycznych eliminując wszelkie postaci i pozostawiając tylko aniołów i nadał znaczenie ponadczasowe.
Nierozdzielność i nieskończoność uzyskał artysta przez umieszczenie kompozycji głównej w delikatnym łuku, który łączy postaci. Trony, na których siedzą, stopnie ołtarza, zwroty głów aniołów, kierunek ułożenia ciał i stóp wpisują się w okręg, którego centralne miejsce zajmuje kielich z głową Baranka, symbolu Eucharystii. W niej znajduje się symbol ofiary, którą w Trójcy Bóg składa na odkupienie grzechów ludzkich. Dominuje tu wrażenie jedności, nawet gałąź znad głowy pochylona jest tak, by być integralną częścią całości.
Każdy z aniołów trzyma laskę, symbol jednakowej Boskiej władzy, którą posiada każda z Trzech Osób Boskich. Przypisanie konkretnych Osób Trójcy do postaci aniołów nie jest jednoznacznie rozstrzygnięte. Wg niektórych centralnie umieszczony anioł to Bóg Ojciec inni zaś widzą w nim Chrystusa wskazującego dłonią na Eucharystię. Za tą interpretacją przemawia kolor szat, bowiem Chrystusa w średniowieczu przedstawiano w wiśniowym chitonie ze złotym pasem i niebieskim himationem. Zgodnie z tą interpretacją Osób, po prawej stronie Syna siedzi Ojciec, którego prawa ręka jest wzniesiona i błogosławi Syna w jego misji zbawienia świata. Szata Ojca jest przeźroczysta, jakby utkana z niedostępnej dla ludzkiego doświadczenia światłości. Anioł siedzący po lewej stronie Syna symbolizuje Ducha Świętego, prawą dłonią wskazującego na prostokąt, będący symbolicznym przedstawieniem przestrzeni świata, w której ma się dokonać Ofiara[1]. Ułożenie bocznych postaci wpisuje się w kształt kielicha, w którym zanurzony jest Chrystus-Baranek.
Wszyscy znają ikonę Trójcy Świętej Andreja Rublowa. "Trójca" Rublowa - to jedno z najwybitniejszych i najbardziej tajemniczych dzieł światowego malarstwa. Takie, jakim je znamy teraz, to wielkie dzieło sztuki stanęło przed oczami restauratorów w 1919 roku.
Wątek ikony zbudowany jest na podstawie XVIII rozdziału Księgi Rodzaju, gdzie jest opisane, jak Bóg w postaci trzech aniołów zjawił się Abrahamowi i Sarze pod dębem w Mamre. Wielu świętych ojców (św. Cyryl Aleksandryjski, św. Ambroży Mediolański, św. Maksym Ispowiednik) było przekonanych, że w tym miejscu Starego Testamentu jest mowa o prototypie Trójcy. Jednakże przed Rublowem Malarze ikon przedstawiali tylko scenę z życia: trzej aniołowie w gościnie u Abrahama i Sary siedzą przy stole w cieniu wielkiego dębu. A wielebny Andrej potrafił wcielić na ikonie podstawowy dogmat chrześcijanstwa!
W czym więc przejawia się porażający geniusz Rublowa? Popatrzmy uważnie na ikonę. Po pierwsze, zauważymy, że Rublow usunął postacie Abrahama i Sary. Bogate nakrycie stołu zastąpił jeden kielich, który wskazuje środkowy anioł. Wielki dąb zamienił się w malutkie drzewo. W ten sposób ikona stała się rozpoznawalna, ale znikło z niej wszystko, co czasowe, ustępując miejsca wiecznemu.
Bóg-Ojciec, Bóg-Syn, Bóg-Duch Święty. W nauczaniu prawosławnym Trójca nazywana jest współistotną, nierozłączną, początkiem życia (żywonaczalnoj) i świętą. Jak przedstawić Trójcę na ikonie, nie tracąc żadnego z tych pojęć? Niektórzy malarze po Rublowie malowali środkowemu aniołowi krestczatyj nimbus, jak na ikonach Zbawiciela. Ale zaznaczywszy Boga-Syna, tracili coś innego: znikała współistota Trójcy. Rozumiejąc, że nie można przedstawiać środkowego anioła inaczej od tych po bokach, inni malowali krestcztyje nimbusy wszystkim trzem, jednakże to tylko zwiększyło błąd, bo przecież taki nimbus całkowicie jest wykluczony przy przedstawianiu Boga-Ojca i Ducha Świętego.
Rublow znalazł piękne wyjście z sytuacji. Współistota na jego ikonie przekazana jest przez to, że postacie aniołów namalowane są całkowicie w jednym typie, i wszystkim nadana jest taka sama godność. Każdy anioł trzyma w ręku laskę - znak władzy boskiej. Ale aniołowie nie są jednakowi: mają różne pozy, różne ubrania. Ubrania środkowego anioła (czerwony chiton, niebieski gimatij, naszyty pas - klaw) podobne są do ubrań Zbawiciela. Dwaj z siedzących przy stole, głową i ruchem figury zwróceni są ku aniołowi, namalowanemu z lewej strony. Jego głowa nie jest pochylona, jego stan nie jest skłoniony, a wzrok zwrócony jest ku innym aniołom. Jasnoliliowy kolor ubrań świadczy o godności królewskiej. Wszystko to wskazuje na pierwszą osobę Świętej Trójcy. W końcu, anioł po prawej stronie przedstawiony jest w wierzchnim ubraniu w kolorze zielonym. To kolor Ducha Świętego, nazywanego ożywiającym. Przy pomocy niezauważalnych i lekkich linii wielki mistrz pokazuje nam osoby Świętej Trójcy, ale jednocześnie wcale nie łamie dogmatu o ich współistocie.
Nie mniej genialnie przekazana jest na ikonie również nierozłączność. Środkowy anioł pokazuje na kielich, stojący na tronie. I tak jak pochylenie głów i figur dwóch aniołów, skierowanych w stronę trzeciego, łączy ich ze sobą, to gesty ich rąk skierowane są do stojącego na białym stole, jak na tronie kielicha eucharystycznego z głową baranka ofiarnego. Widzimy, że są trzej aniołowie, a kielich jest jeden - jest to kompozycyjne i znaczeniowe centrum ikony. I w tym momencie objawia się nam, że trzej Aniołowie Wielkiej Rady są w milczącej rozmowie, której treścią jest los rodu ludzkiego, przecież kielich ofiarny to symbol dobrowolnej ofiary Syna!
Ikona, w której nie ma ani akcji, ani ruchu, pełna jest uduchowienia i uroczystego spokoju. Artysta przedstawił tutaj ogrom ofiarnej miłości. Ojciec posyła Swojego Syna na cierpienia za ludzkość, i Syn, Jezus Chrystus, gotów jest pójść na cierpienia, oddać Siebie na ofiarę ludziom.
Na ikonie jest jeszcze kilka symboli: drzewo, góra i dom. Drzewo - dąb Mamre - zostało przekształcone u Rublowa w drzewo życia i stało się wskazaniem na żywonaczalnost Trójcy. Góra jest wcieleniem świętości Trójcy, a dom - to Boska Budowla. Dom przedstawiony jest za plecami anioła z rysami Ojca (Stwórca, Główny Budowniczy), Drzewo - za plecami środkowego anioła (Syn jest Życiem), Góra - za plecami trzeciego anioła (Duch Święty).