„Jak mówić o Holocauście?”
„ROLA OBSERWATORÓW”
Więzień Tadeusz Czajka :
Pantofelek
Znalazłem pantofelek
taki malutki -
ot, tutaj na drodze
z łaźni.
Jak szłaś, dziecinko, dalej?
Kamieni tyle...
taki ostry żwir...
Przecież nie wiedziałaś
dokąd...
....................
Buciczek prawie nowy...
Na pewno
na wyjazd
mamusia...
....................
O, jaka czerwona plama
....................
Buciczku maleńki,
co ja z tobą zrobię?
Komu zgubę odniosę?
Kogo zapytam?
Słuchajcie kobiety!
Czyje to dziecko?”
Ze wspomnień Hildy Sherman ( która opowiada o swoim przesiedleniu z Niemiec do getta w Rydze, Łotwa):
„Zgodnie z rozporządzeniem Gestapo mogliśmy zabrać 50 kg bagażu, materac o wymiarach 70x30 cm i koc.
Oczywiście wszyscy starali się wcisnąć najlepsze rzeczy do walizki, nikt nie wiedział przecież jak długo potrwa to tzw. ”przesiedlenie”. Weszliśmy do pociągu 10 XII 1941r.Pożegnałam się z rodzicami. Mój mąż nazywał się Kurt Winter. Byłam przesiedlona z jego rodziną. Przyjechaliśmy do Dusseldorfu o świcie. Musieliśmy wysiąść z pociągu i iść na podwórko rzeźni rytualnej. Pamiętam, że starsi ludzie nie byli w stanie dźwigać walizek i po prostu zostawiali je na poboczu.
Widziałam jak inni na nas patrzyli. Nie wyszli na ulicę, patrzyli zza okien. Firanki się przecież ruszały. Nikt nie może powiedzieć, że nie widział. Oczywiście, że musieli nas widzieć, było nas ponad tysiąc osób.”
(Archiwum Yad Vaszen,2/1145)
Kim są obserwatorzy?
Jaka jest ich rola?
Co mogli zrobić, a czego nie i - dlaczego?
Czy ponoszą odpowiedzialność moralną za zło, którego byli świadkami?
Jak do tego odnosi się chrześcijańska ocena czynów ludzkich w kontekście choćby tzw. ”grzechów cudzych”?
- to tylko niektóre z wielu pytań które nurtować mogą w temacie Holocaustu Żydów.
Postaram się pokrótce odpowiedzieć na niektóre z nich.
Kim tak naprawdę jest „Obserwator” i jaką rolę spełnia?
- to osoba lub osoby które widziały, mogły lub powinny widzieć i wiedzieć o zdarzeniu,
-które powinny były coś zrobić ale niczego nie uczyniły albo zrobiły zbyt mało aby tragedii zapobiec,
-które biernie uczestniczyły w zdarzeniu, były świadkami jako niemi, obojętni lub…bezradni
-a może - niechętni?
-lub też - współcierpiący?…
…Tego nie wiemy. Wiemy jedynie to, co jest faktem - NIE REAGOWAŁY wtedy kiedy można było zareagować.
To Obserwator - w tej tragicznej triadzie;
KAT
-OFIARA - OBSERWATOR
jest w najlepszej sytuacji by spowodować, że tragedia przestanie się powtarzać.
Ma zwykle największe szanse uczynić coś sensownego, ponieważ nie jest tak uwikłany emocjonalnie jak Ofiara i Krzywdziciel.
Jednakże niechętnie to czyni..z różnych względów ( często starając się stworzyć obraz swej niewinności )
Tak jest w wielu sytuacjach, gdzie dzieje się krzywda (- już od grzechu Kaina)
Poprzez swą pasywność, zaprzeczanie, nie reagowanie i brak protestu Obserwator „wspomaga i zachęca” niejako do agresji.
Ofiary są często najbardziej źli właśnie na Obserwatora i to psychologiczne prawo aktualne w przypadku wszelkich konfliktów międzyludzkich jest również zauważane w przypadku Ofiar Holocaustu i ich bliskich.
Obserwator wiedział o tragedii a nie zrobił wystarczająco dużo, aby ją powstrzymać lub jej zapobiec.
Ktoś kto jest Obserwatorem w zmienionej sytuacji może stać się przecież Krzywdzicielem albo Ofiarą.
Nie mamy jednak wglądu w ludzkie dusze - nie wiemy jaka była przyczyna ich biernej reakcji.
Czy był to paraliżujący strach, czy też właśnie radość że to spotyka tych „innych”, a może satysfakcja, że ktoś wreszcie wziął się za „rozwiązanie problemu”…(?)
W chrześcijańskiej ocenie czynów ludzkich pod względem moralnym - bierze się pod uwagę intencję, środki jak i skutek działania.
Nie znając wewnętrznej dyspozycji człowieka, nic nie wiedząc o środkach jakich mógł użyć a obserwując jedynie reakcje na zło innych - nie wolno nam chyba jednak negatywnie oceniać Obserwatorów.
Ale - z drugiej strony istnieje przecież w naszej religii pojęcie- „grzechów cudzych”, wiemy też że nie można przyzwalać na tolerancję dla…zła.
Według katechizmu Kościoła Katolickiego ponosimy współodpowiedzialność za grzechy innych gdy :
- do grzechu namawiamy,
- grzech nakazujemy,
- na grzech zezwalamy,
- innych do grzechu pobudzamy,
- grzech innych pochwalamy,
- na grzech innych milczymy,
- grzechu nie napiętnujemy,
- w grzechu pomagamy,
- grzech innych usprawiedliwiamy.”
Aby nie popełnić za chwilę tego ostatniego zacytuję niemieckiego dziennikarza Sebastiana Haffnera, który w swoich pamiętnikach odniósł się do trudności przed jakimi stoi jednostka gdy nie jest zaangażowana politycznie i która chce zachować swoje człowieczeństwo w warunkach terroru.
Odnosi się on prawdopodobnie do własnego doświadczenia w Niemczech w pierwszych latach rządów nazistów:
„To jest historia pojedynku. To pojedynek między dwoma nierównymi przeciwnikami; potężnym, onieśmielającym i okrutnym państwem i nic nie znaczącą, nieznaną jednostką….
(…) może tylko chcieć zachować coś co nazywamy uczciwością, zachować prywatne życie i osobisty honor. Te wartości cały czas atakowane są najbardziej brutalnymi metodami. Państwo groźbą domaga się aby jednostka porzuciła przyjaciół, ukochanych, odrzuciła swoje wierzenia i przyjęła nowe, narzucone..
Jednostka jest przeciwna temu wszystkiemu, ale nie jest przygotowana na atak. Nie rodzi się bohaterem i nie jest męczennikiem. To tylko zwykły człowiek i jego słabości.(…)”
Wydaje się oczywiste, że by unikać tragedii w przyszłości poprzez bycie pasywnym - człowiek musi nauczyć się jak radzić sobie w sytuacjach kiedy ktoś jest wykorzystywany..w tych „małych” w i tych „wielkich” sprawach.
„Kto zachowa wierność w małych sprawach, dochowa jej i w wielkich.” mówi autor natchniony w Piśmie świętym.(parafraza)
Jeżeli nie zdamy sobie sprawy w jaki sposób przyczyniamy się do powstania problemu, nigdy nie staniemy się częścią rozwiązania.
A kto nie jest częścią rozwiązania - jest częścią problemu.
…By nie być jak ci bierni obserwatorzy z wiersza Cz. Miłosza;
…………………………………………..
” W Warszawie przy karuzeli,
W pogodny wieczór wiosenny.
Przy dźwiękach skocznej muzyki,
Salwy za murem getta
Głuszyła skoczna melodia
I wzlatywały pary
Wysoko w pogodne niebo.
Czasem wiatr z domów płonących
Przynosił czarne latawce,
Łapali płatki w powietrzu
Jadący na karuzeli
Rozwiewał suknie dziewczynom
Ten wiatr od domów płonących,
Śmiały się tłumy wesołe
W czas pięknej warszawskiej niedzieli
………………………………………………….”
Zapyta ktoś - a co mogły zrobić zwykły Kowalski lub Schmidt ?
Jako wzór może posłużyć młoda, drobna, niepozorna ale zdeterminowana ..Weronika, która na Drodze Krzyżowej Chrystusa - ociera Mu spoconą twarz. Tak niewiele a przecież dała wyraźny znak swego współczucia, stosunku do cierpienia i …być może przyniosła ulgę oraz pocieszenie tak ważne w chwili osamotnienia.
Czy byli tacy..Obserwatorzy w czasie Holocaustu?
Oczywiście!
I to pozwala mi wciąż jeszcze wierzyć w wielkość człowieka.
Bożena Morawska
7 | Strona