POJĘCIE DYDAKTYKI

Nazwa dydaktyka pochodzi z języka greckiego, obejmowała ona to co dotyczy nauczania i uczenia się. Po raz pierwszy nazwy tej użyto w Niemczech w XVII w. (sztuka nauczania).

Nawiązał do tego także Jan Amos Komeński w swym dziele „Wielka dydaktyka”

XIX wiek - Jan Fryderyk Herbert - dydaktyka jako teoria nauczania, podstawa to czynności nauczyciela, nauka książkowa.

XIX/XX wiek - John Dewey - idea uczenia się aktywnego przez działanie, aktywna i twórcza rola uczniów.

Dydaktyka jako nauka

• dział pedagogiki który zajmuje się wykrywaniem, ustalaniem prawidłowości procesu nauczania i uczenia się. Czynnikiem wiążącym nauczanie i uczenie się jest wspólny cel oraz stosowane w nim metody, formy organizacyjne i środki.

DYDAKTYKA OGÓLNA I DYDAKTYKI SZCZEGÓŁOWE

Dydaktyka ogólna - ogólna wiedza o nauczaniu i uczeniu się, tj. obejmuje wszystkie przedmioty nauczania, wszystkie szczeble systemu szkolnego i wszystkie typy szkół.

Dydaktyki szczegółowe:

• teorie nauczania w szkołach określonego typu i stopnia - zaliczymy tu dydaktykę kształcenia ogólnego, która odnosi się do określonego typu i stopnia szkolnictwa oraz obejmuje kształcenie, samokształcenie realizowane w szkole podstawowej, średniej i gimnazjum.

• Dydaktyki poszczególnych przedmiotów szkolnych - dostarczają szczegółowej wiedzy o specyficznych prawidłowościach nauczania i uczenia się poszczególnych przedmiotów, ułatwiają planowanie pracy oraz wybór metod, form i środków realizacji treści w obrębie jednego przedmiotu.

Dydaktyka to nauka o kształceniu i samokształceniu. Kształcenie obejmuje sfery: poznawczą, intelektualną, i osobowościową.

Przedmiot badań dydaktyki - wszelka świadoma działalność dydaktyczna wyrażająca się w procesie nauczania-uczenia się, samokształcenia oraz w ich treści, przebiegu, metodach, środkach i organizacji.

• Analiza i formułowanie celów nauczania

• Dobór treści kształcenia

Funkcje dydaktyki:

• Poznawcze - dostarcza wiedzy o stanie nauczania-uczenia się

• Praktyczna - wskazuje nauczycielom skuteczne metody, środki, podnosi efektywność realizacji celów.

PODSTAWOWE POJĘCIA

Uczenie się - zamierzony i długotrwały zbiór powiązanych ze sobą czynności w toku którego na podstawie doświadczenia i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się (proces)

Uczenie się wielostronne - aktywność obejmująca aktywność intelektualną, emocjonalną i praktyczną. Podmiot zmierza do samodzielnego poznania rzeczywistości, przyswojenia wiadomości, emocjonalnego przewartościowania oraz sprawnego działania.

Czynności nauczyciela - inicjowanie, planowanie, organizowanie, kierowanie, kontrola i korekta.

Kształcenie - nauczanie i uczenie się - działanie planowane, wielostronne i ukierunkowane na realizację celów, wymaga systematycznego wysiłku, wiąże się z oddziaływaniem wychowawczym

Cele kształcenia - przygotowanie jednostki do uczestnictwa w życiu społecznym, w świecie przyrody, techniki i kultury oraz odpowiedni poziom dojrzałości intelektualnej i moralnej .

Samokształcenie - opanowanie wiedzy naukowej i sprawności poprzez samorzutne, samodzielne kształcenie.

WARTOŚCI - uogólnienie wszystkiego co człowiek uważa za dobre, do czego dąży i czym się w życiu kieruje, idee i przekonania uznawane przez społeczeństwo jednostki za szczególnie cenne.

Trzy definicje:

• Definicja psychologiczna - traktuje wartość jako zjawisko psychiczne o charakterze poznawczym, termin „postawa”, przedmiot który zaspokaja potrzeby jednostki

• Definicja socjologiczna - przekonania rozpowszechnione w grupie społecznej określające godne pożądania zachowania jej członków

• Definicja kulturowa - przekonania na temat systemu wartości i norm uważanego za godny dla danego społeczeństwa

Rodzaje wartości:

• Autoteliczne - to takie które nie mogą być uzasadniane innymi wartościami, ich ranga społeczna wynika z treści jaką zawierają. Np. rodzina, praca, miłość, samorealizacja.

• Instrumentalne - określają najbardziej pożądane sposoby zachowania np. zaspakajanie potrzeb rodziny, dbałość o zdrowie dzieci

Wyróżnia się wartości odnoszące się do kategorii potrzeb:

• Wartości egzystencjalne wynikające z życia np. styl życia, zdrowia

• Autonomia jednostki - wynikająca z aktywności

• Samodoskonalenie - wynikające z rozwoju

Pożądane systemy wartości tworzyły określone ideały wychowania, przyjmowane za punkt wyjścia przy określaniu celów działań wychowawczych.

CELE KSZTAŁCENIA - świadomie założone skutki które społeczeństwo pragnie osiągnąć przez funkcjonowanie systemu oświaty;

Głównym celem kształcenia ogólnego wg Okonia jest wielostronny rozwój osobowości gdzie wyróżnia się dwie strony:

strona rzeczowa:

• opanowanie podstaw wiedzy naukowej o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce, ogólne idee światopoglądowe, samodzielne stosowanie wiedzy

• przygotowanie do działalności praktycznej

• kształtowanie u uczniów systemu przekonań

strona podmiotowa:

• ogólny rozwój sprawności umysłowej i zdolności poznawczych (myślenie, pamięć, uwaga).

• kształtowanie potrzeb i zainteresowań

• wdrożenie do samoedukacji

TAKSONOMIA CELÓW - hierarchiczny układ celów kształcenia, charakteryzujący się poprawnością terminologii dydaktycznej, jasnością haseł i zdefiniowaniem kategorii celów

OPERACJONALIZACJA CELÓW - przekształcenie celu ogólnego na cele szczegółowe; etapy:

1. zapisanie celu ogólnego

2. luźny zapis celów operacyjnych - burza mózgu

3. selekcja

4. klasyfikacja celów - taksonomia

5. sformułowanie celów edukacyjnych

6. sprawdzenie

Cel operacyjny - opis zachowania jakie ma przejawiać uczeń po ukończeniu nauki, składa się z trzech elementów:

• zachowanie końcowe - aktywność której przebieg można zaobserwować

• warunki przejawiania zachowania końcowego - opis sytuacji w której uczeń przejawia zachowanie końcowe (pomoce ograniczenia i forma)

• standardy osiągania zachowania końcowego - dokładność, szybkość, znane odniesienie, liczba błędów

TREŚCI KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO

Program nauczania - podstawowy dokument określający obowiązki i prawa nauczycieli normujące ich pracę, uporządkowany zbiór tematów z wybranych dziedzin wiedzy

Struktura programów nauczania:

1. ideał i cele kształcenia

2. tematy - hasła programowe

3. uwagi o sposobach ich realizacji

Funkcje:

• społeczna - szkoła kształtuje w wychowanku cechy społecznie pożądane w danym czasie, utrwala dorobek ludzkości

• pedagogiczna - wyraża się pod kątem wspomagania indywidualnego rozwoju dziecka

Podstawa programowa - akt prawny regulujący działania edukacyjne, zatwierdzone przez ministra edukacji narodowej i określają cele, zadania, treści i sposoby realizowane podczas kształcenia szkolnego

Treści kształcenia - całokształt podstawowej wiadomości i umiejętności z dziedziny nauki, techniki, kultury, sztuki oraz praktyki społecznej, przewidziany do opanowania przez uczniów podczas ich pobytu w szkole

Kryteria doboru treści wg Okonia:

• rozwijający się człowiek poddawany edukacji - konieczność dostosowania programu do możliwości uczniów

• zmieniające się społeczeństwo - rozpatrywanie potrzeb społeczeństwa w perspektywie przyszłości

• rozwój kultury, głównie nauki

Kanon wykształcenia ogólnego - pewien wzorzec edukacji wyznaczający przebieg procesów kształcenia ogólnego

PROCES KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO - proces nauczania-uczenia się, systematyczny, planowany i długotrwały ciąg ściśle ze sobą powiązanych czynności nauczyciela i ucznia; jest inicjowanym i kierowanym przez nauczyciela procesem poznawczym uczniów

Poznanie: bezpośrednie (za pomocą zmysłów) pośrednie (korzystanie z gotowych informacji)

Uczenie się - proces nabywania wiedzy o świecie, umiejętności i nawyków, rozwijania zdolności i zainteresowań, kształtowania postaw, w wyniku którego powstają nowe formy zachowania się

Działania dydaktyczne nauczycieli podtrzymywujące uczenie się:

• ukierunkowanie uwagi,

• pobudzanie do przypominania sobie podstawowej wiadomości i umiejętności

• informowanie uczniów o celach szczegółowych,

• dostarczanie szczegółowych bodźców

• podawanie wskazówek

• korygowanie błędów, ocenianie wyników

• utrwalanie wiedzy w pamięci przez ćwiczenia

OGNIWA PROCESU KSZTAŁCENIA

1. uświadamianie uczniom celów i zadań kształcenia - sprzyja mobilizacji i pozytywnej motywacji uczenia się. Gdy uczniowie znają cel to sami starają się aby na lekcji nie występowały zakłócenia utrudniające realizację zadań. Duży wpływ na ta motywację może mieć urozmaicenie metod pracy sposobów i środków, wprowadzanie pracy grupowej. Doprowadza to do wyzwolenia aktywności uczniów

2. poznawanie nowych faktów - poznawanie zmysłowe najlepiej spełnia swoją rolę gdy opiera się na obserwacji i praktyce. Ważne są sposoby zapoznawania ucznia z nowym materiałem. Najlepszym źródłem faktów jest sama rzeczywistość. Uczniowie powinni poznawać przedmioty poprzez bezpośrednie zetknięcie się z nimi oraz obserwację

3. nabywanie nowych pojęć - proces kształtowania pojęć ma charakter złożony i wymaga świadomego wysiłku myślowego. Zadaniem nauczyciela jest kierowanie tym procesem. Opanowanie pojęć przez uczniów nie powinno polegać na zapamiętywaniu gotowych określeń lecz na wyszukiwaniu podobieństw i różnic pomiędzy zjawiskami, porównaniu i uogólnieniu

4. poznawanie prawidłowości i systematyzowanie wiedzy - istotną rolę odgrywa obserwacja, doświadczenie i wiedza. Trwałe wiadomości są podstawą dalszego zdobywania wiedzy. Na trwałość materiału wpływają czynniki np. metody i środki dydaktyczne a przede wszystkim nastawianie na zapamiętywanie i rozumienie

5. przechodzenie od teorii do praktyki - wiedza naukowa ma wówczas znaczenie gdy człowiek potrafi posługiwać się nią w życiu codziennym. Przez powtarzanie umiejętności dochodzimy do nawyków, które pomagają w podwyższaniu sprawności.

6. Wykonywanie zadań praktyczno-wytwórczych - praktyka posiada walory poznawcze i wychowawcze. Pozwala lepiej zrozumieć wiadomości, pobudza ucznia do aktywności intelektualnej i samodzielności oraz wyzwala emocje. Wpływa to na wszechstronny rozwój uczniów oraz przygotowanie ich do życia społecznego i zawodowego

7. Sprawdzanie i ocena osiągnięć - realizacja procesu kształcenia wymaga systematycznego sprawdzania osiągnięć uczniów oraz uzupełnienia braków. Podczas kontroli nauczyciel bada aktualny i wcześniejszy stan

Ogniwa procesu kształcenia mają charakter wyznaczników postępowania nauczycieli.

ZASADY KSZTAŁCENIA - ogólne normy postępowania dydaktycznego nauczyciela i działalności uczniów wynikające z podstawowych prawidłowości procesu dydaktycznego, których przestrzeganie zapewni lepszą realizację zakładanych celów kształcenia ogólnego.

1. Zasada świadomej aktywności uczniów - aktywność jest niezbędnym warunkiem do podjęcia nauki, a uświadamianie uczniom celów i zadań ich działania jest potrzebne do uzyskania pozytywnych wyników uczenia się. Trzy rodzaje aktywności: a) intelektualna - pozanie świata b) emocjonalna - wyłonienie wartości c) praktyczna - przekształcanie rzeczywistości. Jest to ważna motywacja dla uczniów do osiągania stawianych im wymagań.

2. Zasada poglądowości - polega na wielozmysłowym kontakcie ucznia z rzeczywistością. Stanowi konieczność zapoznawania uczniów z wiedzą poprzez bezpośrednie poznanie rzeczy i zjawisk lub pośrednie za pomocą różnych środków dydaktycznych jak: tabele, wykresy, obrazy. Podstawowym sposobem realizacji zasady jest obserwacja

3. Zasada przystępności - konieczność dostosowania materiału nauczania, metod i środków dydaktycznych do poziomu i rozwoju uczniów. Dzięki temu opanowują oni wiadomości i umiejętności przystosowanym do ich możliwości. Wymagania, które przerastają możliwości ucznia, powodują zniechęcenie do nauki i obniżają mobilizację.

4. Zasada systematyczności - konieczność realizowania materiału w logicznym porządku. Nauczyciel powinien konsekwentnie kierować pracą uczniów. Systematyczność ułatwia integrowanie wiedzy w spójny układ, co także czyni ją trwalszą. Uczenie się przebiega wówczas skuteczniej.

5. Zasada łączenia teorii z praktyką - wyrabia u uczniów przekonanie o użyteczności wiedzy oraz wywołuje pozytywne motywacje. Zasada pobudza u uczniów aktywność oraz samodzielność w działaniu, a przede wszystkim przygotowuje do zmieniania otaczającego świata.

6. Zasada trwałości wiedzy i umiejętności - potrzeba takiego zorganizowania procesu nauczania przez nauczyciela, aby uczniowie mogli zawsze odtworzyć materiał z pamięci oraz posługiwać się nim. Ważne jest utrwalanie nowych wiadomości przy pomocy systematyzacji i powtarzania.

7. Zasada indywidualizacji i zespołowości - uwzględnianie indywidualnych możliwości ucznia oraz współdziałanie wszystkich uczniów w klasie; jest to konieczność zachowania indywidualnego podejścia do ucznia w warunkach pracy zespołowej. Nauczyciel powinien oddziaływać na uczniów odbiegających od normy w formie wyrównania braków słabego, a doskonalenie lepszego.

METODY NAUCZANIA - systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań.

Podział metod:

• Metody podające - istotą jest odpowiedni dobór treści, właściwy sposób jej przekazywania:
  - pogadanka - polega na rozmowie nauczyciela z uczniami, przy czym nauczyciel jest osobą kierującą, stawia uczniom pytania na które oni z kolei udzielają pożądanych odpowiedzi. Dobrze skonstruowane pytania pobudzają uczniów do myślenia i rozwijają umiejętność analizy (wstępna, przedstawiająca nowe wiadomości, utrwalająca, kontrolna
  - prowadzenie opowiadania - polega na słownym przedstawieniu zdarzeń, faktów i procesów. Opowiadaniu powinna nadawać charakter myśl przewodnia związana z celami kształcenia. Układ treści opowiadania powinien mieć logiczną strukturę i wzbudzać zainteresowanie
  - prowadzenie opisu - polega na słownej charakterystyce przedmiotów, zjawisk czy osób. Stosowany jest gdy uczący nie zna jakiegoś przedmiotu z własnego doświadczenia ani z poprzedniego nauczania. Powinien pobudzać wyobraźnię uczniów oraz być zrozumiały i barwny
  - wykład informacyjny - powinien składać się z wprowadzenia, części głównej i podsumowania. Służy do słownego przekazywania określonych treści kształcenia w przystępnej formie. Polega na podaniu uczniom wiedzy w jej naukowej postaci oraz właściwej terminologii

• Metody problemowe - nie polega na przekazywaniu gotowych wiadomości lecz na kierowaniu pracą uczniów którzy zdobywają nowe wiadomości za pomocą rozwiązywania problemów
  - wykład problemowy - podanie tematu i celu wykładów, analiza sytuacji problemowej, określenie sposobu rozwiązania, wysuwanie hipotez w czym biorą udział uczniowie, podsumowanie treści wykładu
  - gry dydaktyczne - metody te aktywizują uczniów, kształcą u nich umiejętność szukania informacji, rozwiązywanie problemów, tworzenie pomysłów, doskonalą umiejętność dyskutowania oraz argumentowania (burza mózgów - zespołowe poszukiwanie pomysłów do rozwiązania jakiegoś problemu, metoda sytuacyjna - zespołowe analizowanie i rozwiązywanie problemu przez uczniów pod kierunkiem nauczyciela, metoda inscenizacji - polega na odgrywaniu ról, metoda symulacyjna - polega na odtworzeniu przez uczniów różnych sytuacji problemowych i próbie rozwiązania
  - dyskusja - polega na wzajemnej wymianie myśli i poglądów. Umożliwia rozwiązanie problemu dzięki uzupełnianiu się wiedzy jej uczestników. Metoda ta pobudza i rozwija myślenie, kształci umiejętność formułowania myśli (wprowadzenie, dyskusja właściwa, podsumowanie wyników)

• Metody eksponujące - cechuje je bogactwo odmian. Wartość tej metody zależy od takiego sposobu realizacji materiału, dzięki któremu udało się wywołać u uczniów głębsze przeżycia oraz chęć dyskusji
  - drama - metoda realizująca nauczanie w powiązaniu z przeżywaniem i doświadczeniem, gdzie wykorzystuje się zmysły, mowę i wyobraźnię ucznia. Podstawą dramy jest fikcja, wyobrażeniowa sytuacja oparta przede wszystkim na zabawie.
  - film - jest nośnikiem wartości który potrafi wywołać u uczniów stan przeżyć emocjonalnych związanych z wartościami
  - sztuka teatralna - zawiera w swej treści pewne wartości
  - wystawa - stosowana głównie do prezentacji dzieł sztuki
  - pokaz - zespół czynności dydaktycznych nauczyciela, który polega na demontowaniu przedmiotów, zjawisk i procesów przy umiejętnym kierowaniu uwagi uczniów. Po pokazie występuje proces wartościowania i wyrażania własnego stosunku (modele, obrazy)

• Metody praktyczne - za pomocą tych metod rozwija się umiejętność i sprawność o charakterze praktycznym. Ułatwia to uczniom bezpośrednie poznawanie rzeczywistości
  - metoda ćwiczeń przedmiotowych - wielokrotne powtarzanie czynności stanowiących treść ćwiczenia zorganizowane w zaplanowany sposób. Ćwiczeniami trzeba kierować tak aby uczeń wykonywał je samodzielnie
  - metoda laboratoryjna - polega na tym że uczniowie samodzielnie przeprowadzają eksperymenty w celu zbadania przyczyn jakiegoś zjawiska. Sprzyja to rozwojowi zainteresowań i samodzielności
  - pomiar - pozwala określić ilościową lub liczbową stronę badanych rzeczy za pomocą odpowiednich jednostek (odległość, waga, składniki)

Funkcja metod nauczania:

• Funkcja dydaktyczna - zaznajamianie uczniów z nowym materiałem

• Funkcja utrwalania - powtarzanie

FORMY ORGANIZACYJNE KSZTAŁCENIA

System klasowo-lekcyjny - polega na tym że wszystkich uczniów w szkole dzieli się na grupy tworzące odrębne klasy.

Klasa to zbiór uczniów w tym samym wieku o zbliżonym zasobie wiedzy, doświadczeń oraz na podobnym etapie rozwoju umysłowego, uczących się wg tego samego programu.

Lekcja - podstawowa jednostka procesu dydaktycznego podczas której nauczyciel w określonym czasie prowadzi zajęcia z względnie stałą grupą uczniów, zgodnie z planem zajęć stosując różne metody i środki dydaktyczne zmierzając do osiągnięcia założonych celów kształcenia.

Struktura lekcji:

1. organizacja klasy

2. kontrola pracy domowej i przygotowanie do nowej lekcji

3. przeprowadzenie nowej lekcji

4. podsumowanie nowych wiadomości

5. zadanie pracy domowej

Rodzaje toków lekcyjnych:

• tok lekcji podającej - cechuje ją prosta struktura i szybkie przekazywanie uczniom gotowej wiedzy do zapamiętywania. Obejmuje: podanie celu, przygotowanie, podanie, powiązanie, zebranie i zastosowanie. Lekcja ta służy do opracowania obszernego materiału który należy zrealizować podczas jednych zajęć

• tok lekcji problemowej:
  - część przygotowawcza - sprawdzenie pracy domowej i nawiązanie do nowej sytuacji problemowej
  -część podstawowa - uświadomienie i określenie problemów, ustalenie i realizacja pomysłów rozwiązania
  - część końcowa - powtórzenie materiału i omówienie zadania domowego

• tok lekcji ćwiczeniowej - ma na celu kształcenie u uczniów umiejętności językowych, matematycznych, technicznych oraz rozwijanie sprawności intelektualnych lub praktycznych
  - część przygotowawcza - sprawdzanie zadania domowego i nawiązanie do przerobionego materiału
  - część podstawowa - uświadomienie uczniom celu lekcji, wzorcowy pokaz z objaśnieniem, próba wykonania przez uczniów i ocena nauczyciela
  - cześć końcowa - podsumowanie wyników oraz zadanie pracy domowej

• Tok lekcji eksponującej - istotą jest eksponowanie określonych wartości, prowadzące do emocjonalnej percepcji tych wartości przez uczniów. Głównym zadaniem jest rozwijanie przeżyć emocjonalnych
  - przygotowanie klasy do pracy na lekcji
  - zrozumienie wiadomości o eksponowanym dziele
  - eksponowanie dzieła z wykorzystaniem środków technicznych
  - analiza dzieła poprzez dyskusję i wyrażanie własnych odczuć
  - podsumowanie lekcji

---