STERYLIZACJA W GABINECIE STOMATOLOGICZNYM
W gabinetach stomatologicznych należy przestrzegać podstawowych zasad zapobiegania zakażeniom. Potencjalnym zapleczem mikroorganizmów chorobotwórczych i źródłem zakażenia w gabinecie są pacjenci, personel medyczny (lekarz dentysta, higienistka, pomoc stomatologiczna), personel techniczny i gospodarczy. Główne zasady kontroli i zapobiegania zakażeniom obejmują: zebranie wywiadu od pacjenta dotyczącego przebytych i aktualnych chorób zakaźnych, stosowanie środków ochrony osobistej przez personel, właściwe przechowywanie narzędzi stomatologicznych, ich mycie, dezynfekcja i sterylizacja, przestrzeganie zasad aseptyki, szkolenie personelu oraz zabezpieczenie i utylizacja odpadów.
Narzędzia wielokrotnego użytku stosowane w gabinecie stomatologicznym są sterylizowane w autoklawie. Dzięki temu ich ponowne wykorzystanie w pracy z kolejnym pacjentem jest bezpieczne i nie stanowi potencjalnego źródła zakażenia. Proces sterylizacji ma na celu zniszczenie wszystkich form wegetatywnych i przetrwalnikowych mikroorganizmów. W trakcie sterylizacji i przygotowań do tego procesu można wyróżnić następujące etapy:
1) dezynfekcję sprzętu bezpośrednio po użyciu,
2) mycie i osuszenie narzędzi,
3) sortowanie,
4) pakowanie i ułożenie pakietów z narzędziami w autoklawie,
5) właściwą sterylizację,
6) kontrolę procesu sterylizacji,
7) postępowanie aseptyczne po sterylizacji
1) Celem dezynfekcji jest zabicie przede wszystkim form wegetatywnych mikroorganizmów. W wyniku tego procesu następuje zmniejszenie liczby drobnoustrojów, a w rezultacie zmniejszenie ryzyka zakażenia personelu podczas mycia narzędzi. Wyróżnić można dwie grupy dezynfekcji: termiczną i chemiczną. W codziennej praktyce stomatologicznej najczęściej posługujemy się metodami chemicznymi. Skuteczność chemicznej metody dezynfekcji zależy między innymi od stopnia zanieczyszczenia czynnikami chorobotwórczymi i niezakaźnym materiałem biologicznym pochodzącym od pacjenta, czasu ekspozycji i stężenia środka dezynfekcyjnego, dostępności powierzchni dezynfekowanych przedmiotów. Preparaty do dezynfekcji muszą być przygotowywane bezpośrednio przed zastosowaniem zgodnie z zaleceniami producenta.
Istnieją trzy stopnie dezynfekcji:
Niskiego stopnia dezynfekcja, w wyniku, której zabiciu ulega większość wegetatywnych form bakterii, większość wirusów i grzybów. Nie niszczy zarodników, prątków i wirusów pozbawionych otoczki lipidowej. Stosowane środki to czwartorzędowe związki amoniowe, niektóre jodofory i preparaty fenolowe;
Średniego stopnia dezynfekcja niszczy formy wegetatywne bakterii, jak również prątki, większość wirusów, w tym HIV i HBV oraz grzyby. Stosuje się tutaj związki chloru, alkohol etylowy, niektóre preparaty fenolowe i jodofory;
Wysokiego stopnia dezynfekcja niszczy wszystkie drobnoustroje, z wyjątkiem zarodników bakteryjnych. Skutecznie w tym przypadku działają: aldehyd glutarowy, dwutlenek chloru, 6% nadtlenek wodoru oraz środki na bazie kwasu nadoctowego.
Niski stopień dezynfekcji dotyczy narzędzi, które miały bezpośredni kontakt z nieuszkodzoną skórą pacjenta. Natomiast średni i wysoki stopień dezynfekcji odnosi się do przedmiotów, które kontaktowały się błoną śluzową i uszkodzoną skórą pacjenta.
2) W gabinecie stomatologicznym istotne jest też prawidłowe mycie i dezynfekcja rąk lekarza i personelu pomocniczego zarówno przed jak i po zakończeniu pracy z pacjentem. Ważne jest też spryskanie odpowiednim środkiem dezynfekcyjnym unitu i urządzeń peryferyjnych po każdym zabiegu, jak również umycie i zdezynfekowanie podłóg, ścian oraz włączenie lampy bakteriobójczej po zakończonej pracy Po dezynfekcji narzędzia należy poddać myciu w celu usunięcia środka dezynfekcyjnego. Pozwala to na dodatkową kontrolę usunięcia pozostałych zabrudzeń, tj.: krew, ślina, materiał stomatologiczny itp. Mycie kończy się osuszeniem narzędzi i ich przygotowaniem do sterylizacji.
3,4) Po umyciu i dokładnym osuszeniu, narzędzia są sortowane i pakowane zgodnie z ich przeznaczeniem. Właściwe opakowanie powinno zapewnić odpowiednie ułożenie sprzętu w autoklawie, dobrą przenikliwość czynnika sterylizującego (nasycona para wodna w nad ciśnieniu), szczelne zamknięcie sterylizowanego pakietu zapobiegające jego zanieczyszczeniu do czasu aseptycznego wyjęcia podczas zabiegu. Pakowanie zabezpiecza sterylność narzędzi do momentu ich użycia. Na rynku dostępne są opakowania wielorazowe (szklane i metalowe pojemniki) i jednorazowe (papier sterylizacyjny, torebki papierowe, rękawy papierowo-foliowe), które zamykane są za pomocą specjalnych zgrzewarek. W celu zapewnienia prawidłowego przepływu pary wodnej w autoklawie, komora nie może być przepełniona pakietami. Ponadto, należy zabezpieczyć właściwy poziom wody w zbiorniku zgodnie z zaleceniami producenta. Przynajmniej raz w roku autoklaw powinien być poddany kontroli technicznej, konserwacji i ewentualnym naprawom, a ich wyniki odpowiednio udokumentowane
5) Istnieje kilka metod sterylizacji termicznej: para wodna w nadciśnieniu, suche gorące powietrze, sterylizacja plazmowa - niskotemperaturowa. Inne metody to m.in. promieniowanie gamma oraz sterylizacja gazowa za pomocą tlenku etylenu W gabinetach stomatologicznych metodą z wyboru, z uwagi na jej skuteczność i aspekt ekonomiczny, jest sterylizacja parą wodną w podwyższonym ciśnieniu. Wyrówna my trzy cykle sterylizacji cykl B - sterylizacja wszystkich opakowanych i nieopakowanych, litych, wgłębionych i porowatych produktów reprezentowanych przez ładunki testowe podane w tej normie; cykl S - nieopakowane lite produkty i co najmniej jeden z następujących: produkty porowate, wgłębione typu A i wgłębione typu B, opakowane pojedynczo lub wielowarstwowo; cykl N- sterylizacja litych, nieopakowanych produktów. W gabinetach stomatologicznych stosowane są autoklawy zarówno klasy B jak i klasy S. W komorze autoklawu woda podgrzewana jest w układzie zamkniętym w wyniku czego generowana jest para wodna. Zamknięty układ autoklawu powoduje wzrost ciśnienia o 1-2 atmosfery, co przekłada się na wzrost temperatury do 121-134º C. Wytworzona para wodna w takiej temperaturze skutecznie penetruje sterylizowany materiał. Czas wyjaławiania w zależności od temperatury i ciśnienia wynosi odpowiednio 15 minut (121ºC, 1 atmosfera) i 5 minut (134ºC i 2 atmosfery). Sterylizacji w autoklawie można poddać materiały wytrzymujące temperaturę do 140 ºC, między innymi.: wykonane z metalu, szkła, porcelany, oraz materiały opatrunkowe wykonane z włókien naturalnych (sterylizator musi mieć program sterylizacji dla tego typu materiałów), termostabilne plastiki oraz roztwory wodne termostabilnych substancji
6) Niemniej istotna jak właściwe przygotowanie i załadowanie pakietów do komory autoklawu jest kontrola procesu sterylizacji. Skuteczność procesu sterylizacji określa się poprzez wartości wskaźników fizycznych, chemicznych i biologicznych. Na wskaźniki fizyczne, które rejestrują czas, temperaturę i ciśnienie procesu sterylizacji składają się: termometry, manometry i kontrolki świetlne. Za ich pomocą możliwe jest określenie prawidłowości oceny pracy autoklawu i wczesne wykrycie jego usterki. Opisane powyżej wskaźniki są wyposażeniem autoklawu. Indykatory chemiczne zawierają substancje, które w trakcie sterylizacji zmieniają swoje zabarwienie, widoczne gołym okiem bezpośrednio po zakończeniu tego procesu. Wskaźniki te w postaci paska papierowego umieszczane są wewnątrz pakietu, bądź w formie taśmy samoprzylepnej umieszczane są na zewnątrz pakietu. Indykatory chemiczne podzielono na szereg klas według odpowiednich norm (klasy od 1 do 6 - wg normy PN EN ISO 11140 oraz klasy od A do D - wg normy PN EN 867.1). W zależności od klasy, wskaźniki umożliwiają między innymi odróżnienie pakietów poddanych procesowi sterylizacji od pakietów niesterylizowanych (klasa 1/klasa A) - wskaźnik umieszczony jest na zewnątrz opakowania. Spośród innych wskaźników chemicznych najczęściej w gabinetach stomatologicznych stosowane są wskaźniki jedno- i wieloparametrowe, umieszczane wewnątrz pakietów, których zabarwienie zmienia się pod wpływem zadziałania jednego lub przynajmniej dwóch z trzech krytycznych parametrów sterylizacji (ciśnienie, temperatura oraz czas sterylizacji). Są to wskaźniki należące do klasy 3/ klasy C oraz klasy 4/klasy D, odpowiednio. W klasie 5 wg normy PN EN ISO 11140 znajduje się wskaźnik zintegrowany, którego zabarwienie zmienia się, gdy zostały osiągnięte wszystkie wartości parametrów krytycznych (ciśnienie, temperatura oraz czas sterylizacji).
W praktyce wszystkie te trzy metody kontroli procesu sterylizacji, tj. metoda fizyczna, chemiczna i biologiczna łącznie dają gwarancję, że narzędzia poddane sterylizacji są bezpieczne i nie stanowią zagrożenia dla ludzi
Prowadzenie dokumentacji kontroli sterylizacji jest niezbędne zarówno z formalnego punktu widzenia jak również dla celów porównawczych. W każdym gabinecie stomatologicznym powinien znajdować rejestr kontroli sterylizacji, w którym odnotowano datę i godzinę sterylizacji, wykaz produktów poddanych sterylizacji, fizyczne parametry sterylizacji oraz wynik testu kontroli chemicznej. Ponadto w rejestrze musi znajdować się wynik comiesięcznej kontroli biologicznej (sporal A). Każdy wpis do rejestru musi być opatrzony podpisem osoby wykonującej sterylizację. Prowadzenie rejestru kontroli sterylizacji wymagane jest przez służby kontroli sanitarno-epidemiologicznej. W przypadku zakażenia, dokumentacja ta posłużyć może jako potwierdzenie, że narzędzia stosowane podczas zabiegu były właściwie wysterylizowane, a tym samym nie stanowiły potencjalnego źródła zakażenia Zgodnie z Kodeksem Cywilnym, art.442, dokumentacja ta musi być przechowywana przez okres 10 lat.
7) Po zakończonym procesie sterylizacji należy wyjmować pakiety z komory autoklawu ostrożnie, tak aby nie uszkodzić opakowania. Ważnym zagadnieniem jest sposób przechowywania wysterylizowanego materiału. Przed każdym dotknięciem opakowania należy dezynfekować ręce i ograniczyć do minimum wszelkie przenoszenie oraz dotykanie sterylnych pakietów. Wysterylizowane pakiety należy chronić przed działaniem czynników fizyko-chemicznych, mogących doprowadzić do zanieczyszczenia znajdujących się wewnątrz narzędzi. Dlatego należy je przechowywać w specjalnie przeznaczonych dla tego celu pomieszczeniach i szafkach, które są niedostępne dla ogółu Pomieszczenia takie powinny być łatwe do czyszczenia i dezynfekcji, czyli gładkie, bez pęknięć, wolne od insektów i kurzu, suche, o temp. powietrza około 23 ºC i wilgotności 50%. Niespełnienie tych warunków doprowadzić może do osadzania się kurzu bądź innych substancji zanieczyszczających na zewnętrznej powierzchni opakowania, co w trakcie otwierania pakietu może doprowadzić do skażenia sterylnego sprzętu.
Literatura:
http://www.asystadentystyczna.pl
czasopismo medyczne „Polish Detal Society” wyd.63, 2010
portal dentysta.eu
K. Kowalska i inni „Sterylizacja narzędzi w gabinecie stomatologicznym”, 2010
Praca zbiorowa „Jak prawidłowo sterylizować narzędzia w gabinecie stomatologicznym”, 2003
lek. med. Grzegorz Hudzik, Dorota Wodzisławska-Czapla „Sterylizacja w gabinecie stomatologicznym”, 2011