OBSERWACJA

OBSERWACJA (łac. observatio = oglądanie czegoś) to celowa czynność, która polega na planowym i systematycznym postrzeganiu zmysłowym faktów, zdarzeń, procesów, zjawisk, oraz ich gromadzeniu i interpretowaniu.

Obserwacją, w celu zdobycia wiedzy o zachowaniu, posługują się zarówno naukowcy, jak i nienaukowy. Sposób jej prowadzenia odróżnia obserwację naukową
od nienaukowej. Obserwacja nienaukowa charakteryzuje się tym, że obserwator śledzi związki przyczynowo-skutkowe rzadko zapisując to, co widzi, a jedynie informacje
te pozostają w pamięci. Natomiast obserwacja naukowa prowadzona jest w sposób systematyczny i obiektywny, a obserwacje są dokładnie zapisywane.

Obserwacja może przyjmować wiele postaci. Może polegać na prostym obserwowaniu codziennych doświadczeń, ale może również posługiwać się tak skomplikowaną aparaturą
jak lustro weneckie (jednostronne) czy kamera wideo. Ta wielorakość technik sprawia,
że obserwacja staje się dogodną metodą dla wielu celów badawczych.

CECHY OBSERWACJI:

1. celowa - nastawiona na jasno i wyraźnie określony cel badawczy;

2. planowa, czyli prowadzona w sposób zorganizowany, według ściśle określonego planu;

3. dokładna, czyli wierna - tzn. nie zniekształcona wskutek obecności obserwatora;

4. wyczerpująca - obejmująca wszystkie możliwe dane dotyczące jej przedmiotu;

5. wnikliwa, czyli nie pomijająca szerszego kontekstu obserwowanego zjawiska;

6. obiektywna - niezależna od osobistych i subiektywnych nastawień emocjonalnych
   lub własnych oczekiwań obserwatora.

RODZAJE OBSERWACJI:

1. ze względu na treść obserwacji:

• całościowa - może dotyczyć całego zachowania jednostki;

• częściowa (tematyczna) - dotyczy tylko interesującego nas aspektu zachowania.

ze względu na liczbę obserwowanych osób:

• jednostkowa;

• grupowa.

• ze względu na typ kontaktów z osobami obserwowanymi:

• bezpośrednia (uczestnicząca) - badacz może stać się członkiem obserwowanej grupy ;

• pośrednia.

• ze względu na czas prowadzonej obserwacji:

• ciągła - prowadzona bez przerwy;

• nieciągła - w pewnych odstępach czasowych.

• ze względu na aktywność obserwatora:

• czynna (kontrolowana) - obserwację kontrolowaną charakteryzują jasne
  i wyraźne decyzje dotyczące tego, co, gdzie i kiedy ma być obserwowane. Punkty czasowe są zazwyczaj określane, zanim rozpocznie się obserwację. Obserwację kontrolowaną można przeprowadzić zarówno w laboratorium, jak i podczas badań terenowych.

• bierna (niekontrolowana) - charakteryzuje się znacznie mniejszą systematycznością i większą płynnością, gdzie punkty czasowe są rzadko wyznaczane.

• ze względu na uszczegółowienie obserwacji i stopień standaryzacji zapisu danych obserwacyjnych:

• swobodna (luźna, otwarta), nazywana również obserwacją nieskategoryzowaną. Przedmiot badań traktuje się elastycznie, nie wyodrębnia się poszczególnych kategorii zachowań osób obserwowanych. Dokonany za jej pomocą zapis zgromadzonych danych umożliwia ich opis i analizę nie tyle
  w ujęciu ilościowym, co jakościowym. Umożliwia dokładny rejestr faktów, zjawisk czy zdarzeń w ich ciągłym i naturalnym przebiegu;

• ściśle zaprogramowana - stosując ją podchodzi się wybiórczo
  do obserwowanego zjawiska, skupiając się w szczególności na tych jego właściwościach, które wydają się istotne z punktu widzenia podjętych badań.

Najbardziej przydatna w badaniach jest obserwacja ściśle zaprogramowana, nazywana często obserwacją skategoryzowaną ze względu na przewidywane z góry kryteria zachowań objęte taką obserwacją.

TECHNIKI OBSERWACJI NIESKATEGORYZOWANEJ:

1. Technika dzienników obserwacyjnych: polega na dowolnym
   i zarazem dokładnym opisywaniu interesujących obserwatora zdarzeń lub zjawisk
   w ich naturalnym następstwie czasowym i z uwzględnieniem szerszego kontekstu sytuacyjnego. Obserwacja taka trwa zwykle przez czas dłuższy, a zapisu danych dokonuje się przeważnie w formie narracyjnej;

2. Technika obserwacji fotograficznej: odbywa się raczej
   w niedługim czasie i odznacza się większą dokładnością w rejestrowaniu zachowań łącznie z ich kontekstem sytuacyjnym. Ponadto wymaga ona dokonywania zapisu danych obserwacyjnych w chwili ich postrzegania, a nie odtwarzania z pamięci, jak ma to miejsce przy zastosowaniu techniki dzienniczków obserwacyjnych;

3. Technika obserwacji dorywczej, nosząca również nazwę obserwacji anegdotycznej jest najczęściej stosowaną metodą w pracy badawczej nauczycieli. Polega ona na zapisywaniu szczególnie tych przejawów zachowania się uczniów, które - według osobistego uznania nauczyciela - na to zasługują. Zapis taki może być dokonany na kartce papieru z zeszytu, z uwzględnieniem następujących danych: nazwisko i imię obserwowanego, klasa, do której uczęszcza, data dokładnych obserwacji, opis zachowania się ucznia, warunki i sytuacje, w których wystąpiło zaobserwowane zachowanie, próba interpretacji, sugestie i zalecenia, nazwisko i imię nauczyciela, który dokonał obserwacji. Technikę obserwacji dorywczej można stosować zwłaszcza w tych przypadkach, w których nie mamy lepszego rozeznania. Wnioski wypływające z obserwacji dorywczej są pozbawione uzasadnienia naukowego. Stanowią jedynie podstawę formułowania hipotezy roboczej, której zweryfikowanie możliwe jest wyłącznie za pomocą rzetelnych metod badawczych;

4. Technika obserwacji próbek zdarzeń: dotyczy wyselekcjonowanej specjalnie grupy zdarzeń, które rejestruje się w całym bogactwie ich przejawów. Do zdarzeń takich
   w warunkach życia szkolnego można zaliczmy: kłótnie i nieporozumienia uczniów, ich udział w lekcji, współpraca i współzawodnictwo uczniów.

TECHNIKI OBSERWACJI ZAPROGRAMOWANEJ:

1. Technika obserwacji skategoryzowanej: polega na obserwowaniu uczniów nie tylko z uwzględnieniem ogólnego celu obserwacji, lecz także poszczególnych jej aspektów, czyli różnych kategorii zachowania się. Jest to technika wysoko ceniona przez nauczycieli. Gwarantuje dokładność spostrzeżeń i redukuje do minimum czas obserwacji. Jest wydajna i ekonomiczna. Pozwala uzyskać materiał nadający się do ilościowego opracowania. Wymaga ona starannego skonkretyzowania przedmiotu badań, w tym szczególnie dokładnego sformułowania poszczególnych kategorii obserwowanych zachowań. Zestawy takich kategorii, nazywanych schedułą obserwacyjną, wytyczają kierunek dokonywanych spostrzeżeń oraz umożliwiają rejestrowanie liczebności i stopnia nasilenia poszczególnych przejawów zachowań
   u osób obserwowanych;

2. Technika próbek czasowych: różni się od techniki obserwacji skategoryzowanej jedynie tym, że za jej pomocą rejestruje się określone cechy (kategorie) zachowań
   w ściśle określonym czasie.

Obserwacja jako metoda naukowa wyróżnia się wieloma zaletami, które nie przysługują na ogół innym metodom badań. Wymienić można następujące zalety:

1. umożliwia bezpośrednie poznanie zachowania osób badanych w naturalnych warunkach i okolicznościach. Wskutek tego gwarantuje zgromadzenie wiarygodnego materiału, zwłaszcza gdy osobiste spostrzeżenia obserwatora zostały udokumentowane za pomocą technicznych środków przekazu, jak magnetofon lub kamera filmowa;

2. ułatwia sformułowanie hipotezy roboczej lub wprowadzenie w niej zmian i poprawek we wstępnej fazie badań, jak również częściowe przynajmniej jej zweryfikowanie;

3. umożliwia sprawdzenie twierdzeń, uzyskanych za pomocą innych metod;

4. stanowi ważne uzupełnienie i zarazem dopełnienie innych metod badań. Dopomaga w czasie rozmowy lub badań ankietowych uczniów w odnotowaniu stopnia ich zaangażowania się w badaną aktualnie problematykę;

5. pozwala na uzyskanie informacji o uczniach, które trudno zdobyć innymi metodami;

6. sprzyja ciągłemu ulepszaniu własnej pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela;

7. obserwacja w porównaniu z przekazami słownymi wymaga mniejszego zaangażowania osób badanych. Dzięki niej można określić trafność przekazów słownych przez porównywanie ich z rzeczywistym zachowaniem, a także obserwować wpływ środowiska na badane osoby.

WARUNKI POPRAWNEJ OBSERWACJI:

1. celowość - obserwatorem kierować powinien jasno uświadomiony cel. Obserwacja bez dokładnego sprecyzowania tego, co zamierza się zbadać, jest pozbawiona z reguły wartości naukowej;

2. planowość - obserwacja powinna być przeprowadzana według ściśle określonego planu. W planie tym uwzględniamy: czas trwania obserwacji i poszczególne jej etapy, sposoby obserwowania, sposoby rejestrowania wyników obserwacji, wpływ warunków, w jakich odbywa się obserwacja, na jej wyniki, sposoby zagwarantowania uczniom codziennych warunków życia, aby wykluczyć z obserwacji sytuacje nadzwyczajne, sprzeczne z warunkami interesującymi obserwatora, oraz określenie zasad interpretacji zgromadzonego materiału obserwacyjnego;

3. selektywność, czyli wybiórczość obserwowanych zjawisk. Selektywny charakter obserwacji oznacza przede wszystkim odpowiednie zawężenie badań do spraw istotnie ważnych z punktu widzenia badanego problemu;

4. dokładność, z jaką obserwator postrzega, odnotowuje i interpretuje zaobserwowane zjawisko. Aby obserwacja była dokładna musi być: wierna, wyczerpująca i wnikliwa. Wierna bywa wówczas, gdy obserwowane zjawiska nie zostały zniekształcone wskutek obecności obserwatora. Wyczerpująca jest ta obserwacja, która umożliwia zaobserwowanie najdrobniejszych niemal szczegółów. Obserwacja wnikliwa usiłuje uwzględnić wzajemne relacje i uwarunkowania obserwowanych faktów.

5. obiektywność - polega ona na postrzeganiu i rejestrowaniu tego, co jest przedmiotem obserwacji, niezależnie od osobistych doświadczeń, subiektywnych postaw
   lub oczekiwań obserwatora.

Wszystkie powyższe warunki poprawnej obserwacji mogą być spełnione tylko wtedy, gdy obserwator ma odpowiednie przygotowanie psychologiczne i metodologiczne w zakresie zarówno samej procedury badawczej, jak również badanego i rozwiązywanego przez niego problemu. Spełnienie tych warunków nie byłoby możliwe, gdyby obserwator nie dysponował dłuższym okresem czasu, aby móc zaobserwować interesujące go zjawiska oraz skrzętnie
je zanotować bezpośrednio po dokładnych spostrzeżeniach. Warunki poprawnej obserwacji pozostają też w ścisłym związku z jej przedmiotem, tj. z tym, co pragniemy poznać z pomocą obserwacji. Im bardziej określony jest przedmiot obserwacji, tym większa charakteryzuje
ją celowość, planowość, selektywność i tym jest ona bardziej dokładna i obiektywna.

5

---