STRES

Stres to pojęcie bardzo szerokie. Ogólnie mówiąc, jest to reakcja organizmu na przeszkody, takie jak zbyt duże obciążenie fizyczne lub psychiczne, niebezpieczeństwo, sytuacje niecodzienne, trudne.

Stres odczuwamy, gdy stajemy w obliczu wyzwania, albo gdy dostrzegamy zagrożenie, a widzimy, że może wystąpić nierównowaga między tym, czego się od nas wymaga, a tym co mamy do dyspozycji. Stres jest zatem szczególnego rodzaju interakcją miedzy nami a naszym otoczeniem.

Ludzie znacznie różnią się od siebie pod względem odczuwania intensywności, rodzaju i okresu trwania stresu.

Trzeba zdać sobie sprawę z tego, że stres nie jest czymś dziwnym i samoistnym, występującym od oderwaniu od zwykłych spraw przytrafiających się zwykłym ludziom, lecz że jest mocno osadzony na skali ciągłej.

Istnieje kilka definicji stresu, które można ująć w trzy podstawowe kategorie:

1. Stres jako bodziec - sytuacje występujące w naszym otoczeniu mające naturalną zdolność do wywoływania napięcia i silnych emocji.

2. Stres jako reakcja - zarówno fizjologiczna jak i psychologiczna będąca odpowiedzią na działanie stresorów.

3. Stres jako proces lub transakcja - relacja między jednostką a otoczeniem.

Rodzaje

Stres biologiczny - doświadczamy go w sytuacjach zagrożenia życie lub zdrowia. Objawem stresu biologicznego jest ból.

Stres psychiczny powstaje w wyniku zaistnienia określonej sytuacji, zagrażającej naszemu spokojowi i równowadze psychicznej, zmuszającej nas do zmiany zachowania, w celu dostosowania się do tej sytuacji lub przeciwstawienia się jej.

Stres emocjonalny występuje ze zderzenia procesów nadmiernego pobudzenia i hamowania. Zaburzenie równowagi między procesem pobudzania i hamowania oraz przeciążenia układu nerwowego zbyt silnymi bodźcami jest trudne do opanowania, uniemożliwia zaspokojenie ujawnionych potrzeb i prowadzi do frustracji.

Stres moralny (psychospołeczny) jest związany ze strukturą życia społecznego i z oceną naszego postępowania w aspekcie estetycznym.

Stres krótkotrwały (eustress) - dobry stres - lekki przyjemny stres, pozytywny wręcz, nieodzowny poziom pobudzania, potrzebny do działania zdrowego organizmu.

Stres przewlekły (dystres) - powstaje on pod wpływem nasilonego stresora czy stresorów lub gdy działają one w długim czasie. Może prowadzić do rozregulowania organizmu. Początkowo człowiek wykonuje czynności dużo wolniej. Potem pojawiają się problemy z przekazywaniem i odbiorem informacji, aż w końcu następuje dezorganizacja życia i utrata kontroli nad sytuacją.

Fizjologia stresu

Aby zrozumieć stres i panować nad nim, dobrze jest wiedzieć, co się dzieje w naszym organizmie, gdy odczuwasz lęk, stres lub niepokój. Wszystko rozpoczyna się od dostrzeżenia jakiegoś zagrożenia. Może to być huk w nocy, nagłe wyskoczenie czegoś pod maskę naszego samochodu czy ostra uwaga ze strony szefa. Niezależnie od jej źródła, gdy taka informacja dociera do naszego mózgu i jest postrzegana jako bezpośrednia lub potencjalna groźba, występuje szereg zmian.

Informacje o zewnętrznych czynnikach wywołujących stres trafiają do naszego organizmu za pośrednictwem jednego lub więcej zmysłów i zostają przejęte przez korę mózgową. Znajdują się już tam wewnętrzne czynniki wywołujące stres, wytworzone przez nasze myśli, wspomnienia, fantazje. W obu przypadkach sygnały przechodzą do podwzgórza(organ o wielkości groszku, znajdującego się w środku naszego mózgu), które wywołuje działania odrębnymi drogami.

Pierwsza zmierza do przysadki mózgowej, stymulując wytwarzanie hormonu, noszącego nazwę ACTH (adrenkortykotropiny), którzy przez krwiobieg trafia do kory nadnercza, pobudzając jej działanie. Kora ta wytwarza kortyzol, który oddziałuje na nasz system immunologiczny, przeciwdziała zapaleniom i wpływa na przemianę materii - węglowodanów, lipidów i białka - we wszystkich tkankach ciała, prowadząca do wytwarzania energii.

Druga droga prowadzi od podwzgórza do układu współczulnego, który steruje większością naszych normalnych samoczynnych reakcji fizycznych. Z kolei układ ten pobudza rdzeń nadnercza, wytwarzający adrenalinę i noradrenalinę. Adrenalina zwiększa częstotliwość bicia serca i powoduje dopływ krwi do mięsni. Noradrenalina powoduje podwyższenie ciśnienia krwi przez zwężenie naczyń krwionośnych.

Stresem, szczególnie w różnorodnych strukturach organizacyjnych można zarządzać. Trzeba jednak zdać sobie sprawę z zależności, które występują między różnorodnymi czynnikami w miejscu pracy. Przede wszystkim łatwiej jest zapobiegać czynnikom wywołującym stres, niż leczyć objawy i skutki stresu u pracowników. Należy więc obserwować atmosferę w miejscu pracy i na bieżąco korygować zachowania, które nie są pożądane.

Najbardziej popularnym i obiecującym podejściem do problematyki zarządzania stresem w organizacji jest koncepcja prewencyjnego zarządzania stresem. Jest to „filozofia organizacji i zbiór zasad, które kształtują konkretne metody poświęcone promocji zdrowia jednostek i organizacji w celu zabezpieczenia jednostek i organizacji przed negatywnymi skutkami stresu”.

Autorzy tej koncepcji wymieniają pięć podstawowych zasad, na których winno opierać się prewencyjne zarządzanie stresem.

1.  Jednostka i organizacja są wzajemnie od siebie zależne. Zdrowie i funkcjonowanie jednostki zależy od właściwości organizacji. Również organizacja nie może osiągnąć wysokiego poziomu produktywności, dynamizmu bez zdrowych i pełnych energii pracowników.

2.  Zarządzający są odpowiedzialni za zdrowie jednostek i organizacji.

3. Indywidualny i organizacyjny stres nie są nieuniknione. Istnieją pewne stereotypy stwierdzające, że nieodłącznym elementem sukcesu i postępu jest stres. Ten schemat myślowy często jest usprawiedliwieniem dla braku aktywności związanej z zarządzaniem stresem.

4. Każda jednostka i organizacja reaguje na stres na swój sposób. Oznacza to, że nie można mówić o najskuteczniejszej metodzie walki ze stresem. Metodę tę trzeba bowiem dopasować do możliwości jednostek i do właściwości danej organizacji.

5.  Organizacje podlegają ciągłym zmianom, są dynamiczne. Podobnie jest z funkcjonowaniem jednostki. To co kiedyś było podstawową przyczyną stresu w organizacji, teraz - na kolejnym etapie rozwoju - nią nie jest.

Można wyróżnić trzy etapy prewencyjnego zarządzania stresem:

-Prewencja pierwszego stopnia poświęcona jest usuwaniu potencjalnych przyczyn stresu.

-Prewencja drugiego stopnia koncentruje się na modyfikacji reakcji jednostki na pojawiające się sytuacje stresowe.

-Prewencja trzeciego stopnia ma za zadanie obniżyć poziom negatywnych skutków stresu, które pojawiły się w wyniku nieskutecznej kontroli na etapie pierwszym i drugim

Zarządzanie stresem w organizacji jest jedną z najbardziej skutecznych metod zabezpieczenia pracownika i organizacji przed negatywnymi skutkami stresu i związanymi z tym kosztami jednostkowymi - psychologicznymi, społecznymi, zdrowotnymi - ale też kosztami finansowymi ponoszonymi przez organizację.

Fizjologiczna teoria stresu H. Selye'go

Selye jako pierwszy postawił hipotezę, że szereg chorób somatycznych jest skutkiem niezdolności człowieka do radzenia sobie ze stresem. Zjawisko to nazwał mianem niewydolności tzw. syndrom ogólnej adaptacji, znanego w literaturze jako GAS ( od ang. General Adaptation Syndrome)

Wg Selye'go stres przebiega w następujących fazach:

• Faza alarmowa. Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacja. Wyróżniamy w niej dwie subfazy:

• Stadium szoku. - obejmuje początkową, bezpośrednią reakcję na działanie czynnika szkodliwego na organizm, charakteryzuje się wystąpieniem intensywnego pobudzenia organizmu do obrony (spadek ciśnienia krwi, obniżenie temperatury głębokiej ciała)

• Stadium przeciwdziałania szokowi. Jednostka podejmuje wysiłki obronne, którym towarzyszą zmiany w funkcjach fizjologicznych organizmu (wzrost ciśnienia krwi, podwyższenie temperatury głębokiej ciała)

• Faza przystosowania (odporności). Organizm uczy się skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze stresorem. Jeśli organizm poradzi sobie z trudną sytuacją wszystko wraca do normy. W innym wypadku następuje trzecia faza.

• Faza wyczerpania. Stałe pobudzenie całego organizmu (przewlekły stres) prowadzi do wyczerpania zasobów odpornościowych, co może prowadzić do chorób psychosomatycznych. W szczególnych wypadkach prowadzi nawet do śmierci.

Objawy stresu

Możemy je podzielić na objawy poznawcze, emocjonalne, fizyczne i behawioralne.

Objawy poznawcze: problemy z pamięcią, dekoncentracja, trudności z oceną sytuacji, postrzeganie jedynie negatywnych stron sytuacji, nieuzasadniony lęk, niepokój

Objawy emocjonalne: zły humor, ogólne niezadowolenie, drażliwość, nadmierne pobudzenie - brak zdolności do relaksu, odpoczynku, uczucie przytłoczenia, poczucie samotności i izolacji, depresja

Objawy fizyczne: bóle i inne dolegliwości, biegunki lub zaparcia, zawroty głowy, nudności, wymioty, bóle w klatce piersiowej, szybkie bicie serca, częste przeziębienia - obniżenie odporności, problemy z aktywnością seksualną

Objawy behawioralne: zwiększony lub zmniejszony apetyt, nadmiar snu lub bezsenność, izolowanie się od innych, zaniedbywanie obowiązków, nadużywanie alkoholu, papierosów, narkotyków - aby się zrelaksować, nerwowe nawyki (np. obgryzanie paznokci)

Przyczyny stresu

Stres pojawia się wtedy, gdy nasz organizm odbiera z otoczenia bodziec, który wywołuje w organizmie stan podwyższonego napięcia. Będzie to takie zdarzenie, które zaklasyfikujemy jako zagrożenie, wywoła w nas niepokój, lęk, czy też będzie dla nas wyzwaniem.

Główne przyczyny stresu to:

Środowisko - Różnorodne czynniki wchodzące w skład naszego środowiska, czy otoczenia, mogą generować stres. Nieprzyjemnymi bodźcami mogą być:
• Tłok, ograniczone poczucie prywatności,
• Niewystarczająca przestrzeń życiowa lub przestrzeń niezbędna do pracy,
• Hałas,
• Bałagan, nieporządek,
• Zanieczyszczenie środowiska,
• Zła organizacja w miejscu pracy

Czynniki chemiczne i pokarmowe - Rzadko uświadamiamy sobie, ze źródłem nieprzyjemnych doznań mogą być produkty żywnościowe, które spożywamy. Oto przykłady:
• Kofeina: podnosi poziom hormonu stresu, utrudnia sen i może zwiększać drażliwość;
• Nadmiar soli: Wywołuje wzrost ciśnienia krwi i uczucie stresu.

Źródłem stresu, poza wymienionymi, może być ponadto niezrównoważona dieta- obfitująca w pewne składniki, zaś pozbawiona innych. Natomiast w przypadku otyłości organizm doświadcza dwojakiego rodzaju stresu- fizycznego- obciążającego narządy wewnętrzne oraz emocjonalnego, który wynika z braku zadowolenia z obrazu siebie.

Wielokrotnie źródłem stresu są codzienne zdarzenia w pracy, m.in.:
• Nadmiar lub brak zajęć,
• Konieczność sprostania wymaganiom, które przewyższają możliwości czy umiejętności,
• Konieczność sprostania nieprzewidzianym trudnościom,
• Presja czasu,
• Brak jasno określonego celu,
• Niejasne oczekiwania szefa czy współpracowników,
• Odpowiedzialność za ludzi, budżet czy politykę,
• Budowanie kariery zawodowej

Rodzina jako źródła stresu:

• Problemy finansowe

• Nieporozumienia w relacjach z partnerem

• Problemy zdrowotne

• Zmiany w rodzinie: narodziny, śmierć, ślub, rozwód
  

Negatywne skutki stresu

Skutki negatywne mogą mieć charakter behawioralny, psychologiczny lub medyczny. Na przykład w warstwie behawioralnej stres może prowadzić do działań niekorzystnych lub wręcz szkodliwych, takich jak palenie papierosów, alkoholizm, objadanie się i uzależnienie od narkotyków. Do innych zachowań wywołanych stresem należy zagrożenie wypadkami, przemoc skierowana zarówno przeciwko sobie, jak i innym.

Psychologiczne skutki stresu mają wpływ na równowagę psychiczną jednostki i jej samopoczucie. Stąd biorą się zakłócenia snu, depresja, problemy rodzinne i zaburzenia w życiu płciowym.

Medyczne skutki stresu wpływają na fizjologiczne samopoczucie jednostki. Ze stresem wiążą się choroby serca, zwłaszcza zawał, a także bóle głowy, pleców, wrzody żołądka i pokrewne zaburzenia zdrowotne, a także choroby skóry jak trądzik czy pokrzywka.

Stres doświadczany przez pracowników ma również bezpośrednie skutki dla przedsiębiorstw. Dla pracownika operacyjnego stres może się przekładać na niską jakość pracy i niższą wydajność. Dla menedżera stres może oznaczać wadliwe podejmowanie decyzji i zakłócenia w stosunkach prac. Wynikiem stresu może być często zachowanie polegające na wycofywaniu się. Ludzie, którzy napotykają trudności ze stresem w pracy, częściej korzystają ze zwolnień lekarskich i częściej będą opuszczali organizację.

Innym skutkiem stresu jest wypalanie się - uczucie wyczerpania, jakie może powstać, kiedy ktoś doświadcza przez dłuższy czas zbyt silnego stresu. Następstwem wypalania się jest ciągłe znużenie, frustracja i poczucie bezsilności. Dochodzi do zwiększonej porywczości, utraty pewności siebie i psychicznego wycofania się. Wypalona osoba boi się iść do pracy, często zostaje w pracy dłużej, ale osiąga wyniki gorsze niż poprzednio, a także wykazuje oznaki wyczerpania umysłowego i fizycznego.

Wpływ stresu na poszczególne układy:
Układ krążenia: przyspieszenie lub zwolnienie akcji serca, zaburzenie rytmu serca, bóle głowy (migreny), zmiany w ukrwieniu kończyn, zaczerwienienie lub zblednięcie, omdlenia
Układ żołądkowo-jelitowy : pieczenie w przełyku, nadmierne ślinienie, wysychanie śluzówki, nudności, wymioty, wzdęcia, biegunki
Układ oddechowy: duszności, formy dychawicy oskrzelowej, katar sienny, napadowa hiperwentylacja
Skóra: świąd skóry, rumieńce, wypryski, wypadanie włosów, siwienie
Narządy ruchu : mrowienie, drętwienie, drżenie mięśniowe, zaburzenie równowagi (zawroty głowy), nadwrażliwość na dotyk, nerwobóle
Układ moczowo-płciowy: trudności w oddawaniu moczu lub nieotrzymanie moczu, zaburzenie erekcji i ejakulacji, stany napięcia przedmiesiączkowego, zaburzenia menstruacji

Radzenie sobie ze stresem

- Jednym ze sposobów rozładowania stresu są ćwiczenia fizyczne. Ludzie regularnie uprawiający ćwiczenia odczuwają mniej napięcia i stresu, mają więcej pewności siebie i optymizmu. Ich lepszy stan fizyczny zwiększa ich też odporność na wiele powszechnie występujących chorób.

- Inną metodą pomagającą w opanowaniu stresu jest relaks. Pomaga on jednostkom przystosować się do stresu, a tym samym lepiej sobie z nim radzić.

- Do kontrolowania stresu można również wykorzystać umiejętne gospodarowanie czasem. Chodzi o to, że wiele codziennych napięć można złagodzić lub wręcz wyeliminować, jeśli potrafi się lepiej gospodarować czasem. Jedna z metod polega na sporządzaniu co rano listy spraw do załatwienia w danym dniu.

- Powinniśmy się zdrowo odżywiać - np. Jeść dużo świeżych warzyw i owoców, pij dużo soków najlepiej samodzielnie wyciskanych w domu z zielonych warzyw, gdyż to one zawierają dużo magnezu, który ma działanie uspokajające. Ważne jest by jeść regularnie w małych ilościach i by produkty był jak najmniej przetworzone, bo tylko wtedy zawierają tak potrzebne nam składniki odżywcze, witaminy i mikroelementy. 

- powinniśmy też pić dużo, dobrze zbilansowanej wody - pomaga ona w pozbyciu się toksyn, które zatruwają nasz organizm.

-Unikajmy używek: kawy, alkoholu, papierosów - one tylko dają pozorne i krótkotrwałe uczucie rozluźnienia.

- Sen - zdrowy sen powinien trwać ok. 7-9 godzin. Jest on niezbędny do prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu. Brak snu przez dłuższy czas powoduje szereg negatywnych efektów psychicznych i fizjologicznych, które doprowadzają do przemęczenia, a przemęczenie do sytuacji stresowych.

- Można radzić sobie ze stresem dzięki grupom wsparcia. Taką grupą może być po prostu rodzina lub przyjaciele, z którymi chętnie spędzamy czas. Można tez sięgać do bardziej skomplikowanych i formalnych grup wsparcia, np.: ośrodki lokalne czy instytucje religijne mogą sponsorować grupy wsparcia dla osób, które przeżyły rozwód, śmierć kogoś bliskiego czy inną tragedię.

Organizacje zaczynają również zdawać sobie sprawę z konieczności angażowania się w działania pomagające pracownikom walczyć ze stresem. Przemawia za tym m.in. to, że skoro przedsiębiorstwo jest częściowo odpowiedzialne za stres pracownika, to powinno mu pomóc w jego przezwyciężeniu.

Wiele informacji na temat sposobów radzenia sobie ze stresem w pracy wnoszą badania przeprowadzone przez Zenona Boruckiego. Stwierdza on, że zarówno samoakceptacja jak i wysoka samoocena w zakresie umiejętności nawiązywania i utrzymywania efektywnych, satysfakcjonujących stosunków interpersonalnych, pełnią rolę czynników neutralizujących szkodliwe następstwa stresu. Z przeprowadzonych przez niego badań wynika, że istotne znaczenie w tym przypadku ma poziom kompetencji interpersonalnych. W związku z tym należałoby prowadzić przez psychologów i trenerów - terapeutów szkolenia, mające na celu rozwinięcie umiejętności interpersonalnych u pracowników. Mogłoby się to przyczynić do korzystnych zmian w funkcjonowaniu całego zakładu.

Według Harrisona istnieje konieczność uwzględnienia zależności między systemem potrzeb i wartości każdego z pracowników, a środowiskiem pracy. Jego poglądy na ten temat opierają się na teorii indywidualno - środowiskowego dopasowania, która umożliwia konstrukcję działań mających na celu redukcję stresu w miejscu pracy.

Inną propozycją radzenia sobie w sytuacji stresu w pracy jest wprowadzenie odpowiednio zmodyfikowanych metod psychoterapeutycznych, umożliwiających redukcję napięcia i związanych z tym negatywnych emocji. Przykładem może tu być metoda imaginacyjnej desensytyzacji. W podejściu tym zakłada się, że podstawą niepożądanych reakcji emocjonalnych są konkretne procesy uczenia się. Poprzez budowanie właściwej hierarchii czynników lękorodnych i stopniowe wygaszanie niechcianej przez nas emocji, można dojść do ich eliminacji. Podstawą tej metody jest nauczanie relaksacji, rozluźniania mięśni i w konsekwencji wstępnego zahamowania uczucia lęku.

W celu polepszenia wydajności i zabezpieczenia przed zmęczeniem i stresem wprowadza się odpowiedni dobór barw pomieszczeń oraz narzędzi w środowisku pracy. Odpowiednie zastosowanie kolorystycznej kompozycji może przynieść wiele korzyści. Przyczynia się między innymi do poprawy widoczności, do zmniejszenia zmęczenia wzroku i do polepszenia ogólnego samopoczucia pracowników. Wymienione działania posiadają charakter profilaktyczny, pomagając w zapobieganiu sytuacjom i odczuciom wiążącym się ze stresem.

Przedstawione przykłady sposobów radzenia sobie ze stresem w pracy są propozycją możliwych do podjęcia działań zaradczych. Mogą dotyczyć zmian fizycznych warunków pracy, wzajemnych relacji interpersonalnych, poziomu dopasowania do środowiska pracy, jak i mogą koncentrować się na radzeniu sobie z następstwami stresu.

---