Polityka ochrony środowiska |
Polityka ochrony środowiska naturalnego jest dziś traktowana przez Unię Europejską jako nieodłączny element polityki na rzecz trwałego i zrównoważonego rozwoju. Dalszy wzrost gospodarczy krajów członkowskich, a także dobro jej mieszkańców - w tym dbałość o ich zdrowie - wymagają stałej troski o stan środowiska i podejmowania wszelkich, możliwych działań chroniących je przed degradacją. Równocześnie, ponieważ stan środowiska naturalnego UE zależy nie tylko od poczynań na jej terenie, ale w coraz większym stopniu od działań krajów trzecich, jest aktywnym członkiem stale rozbudowywanej sieci konwencji, umów i porozumień międzynarodowych w dziedzinie ochrony środowiska.
Działania Wspólnoty Europejskiej (ówczesnej EWG) w dziedzinie ochrony środowiska sięgają początku lat 70-tych. Wprawdzie nie było wtedy jeszcze bezpośrednich, traktatowych podstaw do prowadzenia wspólnej polityki w tej dziedzinie, jednak wiadomo było, że rozwój gospodarczy krajów członkowskich przyczynia się do degradacji środowiska naturalnego w całej Wspólnocie. Na dodatek, pewne działania z zakresu ochrony środowiska i wprowadzane przez poszczególne kraje normy stały się przeszkodą w dalszym rozwoju wzajemnego handlu. W związku z tym, na szczycie w Paryżu, w czerwcu 1972 r., szefowie państw i rządów WE zlecili Komisji Europejskiej przygotowanie programu działań na rzecz ochrony środowiska, powołując się na art. 2 Traktatu Rzymskiego, który do zadań Wspólnoty zaliczał "harmonijny rozwój."
Program taki, na lata 1973-1975, został wkrótce przedstawiony przez Komisję i przyjęty przez Radę. Sformułowane w nim zostały pewne podstawowe zasady w dziedzinie polityki ochrony środowiska WE, w tym zasada podejmowania środków ostrożności i prewencji oraz odpowiedzialności finansowej sprawcy zanieczyszczeń, które obowiązują do dziś. Kolejne dwa programy w dziedzinie ochrony środowiska, na lata 1976-1981 oraz 1982-1986, umożliwiły rozszerzenie i skonkretyzowanie pierwszego programu. Podczas pierwszych kilkunastu lat kształtowania polityki ochrony środowiska Wspólnota, pomimo uznanej już zasady prewencji, koncentrowała swoje działania na likwidacji skutków zanieczyszczeń, a uchwalane w tym czasie akty prawne miały charakter głównie zakazów i nakazów.
Sytuacja zmieniła się dość radykalnie wraz z przyjęciem czwartego programu działań na okres 1987-1992. W Jednolitym Akcie Europejskim, który wszedł w życie 1 lipca 1987 r., Wspólnota uzyskała legitymizację prawną swych poczynań w dziedzinie ochrony środowiska . Do Traktatu o WE wprowadzono nowy tytuł "Środowisko naturalne", a zawarte w nim artykuły nr 174-176 (numeracja według wersji skonsolidowanej) uporządkowały przyjęte zasady: podejmowania środków ostrożności; prewencji; naprawy szkód wyrządzonych środowisku naturalnemu; odpowiedzialności sprawcy za degradację środowiska; subsydiarności. Realizując czwarty program na rzecz ochrony środowiska Wspólnota wyraźnie zmieniła rozłożenie akcentów w swej polityce: nastąpiło przejście od działań skierowanych na likwidację skutków zanieczyszczeń do działań zapobiegawczych.
Piąty program zatytułowany "W stronę zrównoważonego rozwoju" (Towards Sustainability) obejmował początkowo lata 1993-1997, a następnie został przedłużony do 2000 r. Powstał on w czasie, kiedy uświadomiono sobie w pełni uzależnienie trwałego rozwoju gospodarczego od troski i dbałości o środowisko naturalne, co znalazło swój wyraz w Traktacie z Maastricht. W traktacie tym wszelkie działania na rzecz środowiska naturalnego są traktowane na równi z podstawowym celem, jakim jest zapewnienie rozwoju gospodarczego Wspólnoty.
To podejście zostało potwierdzone i umocnione dzięki Traktatowi Amsterdamskiemu, w wyniku którego do Traktatu o WE wprowadzono nowy artykuł (nr 6 w wersji skonsolidowanej) stanowiący, iż wymogi ochrony środowiska naturalnego muszą być uwzględniane przy określaniu i realizacji wszelkiej polityki Wspólnoty, w szczególności mającej na celu trwały rozwój.
W trakcie realizacji piątego programu, charakter działań Wspólnoty na rzecz ochrony środowiska naturalnego zmienił się dość zasadniczo. Zastosowano przede wszystkim po raz pierwszy tzw. podejście horyzontalne, w którym bierze się pod uwagę wszelkie przyczyny zanieczyszczeń (w odróżnieniu od poprzednio przyjętego tzw. podejścia wertykalnego lub sektorowego). Za priorytetowe dziedziny uznano: zrównoważone gospodarowanie zasobami naturalnymi, zintegrowane zwalczanie zanieczyszczeń i zapobieganie powstawaniu odpadów, ograniczenie zużycia energii nieodnawialnej, kompleksowe działania na rzecz poprawy środowiska na terenach miejskich, podniesienie poziomu zdrowotności i bezpieczeństwa publicznego, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń ze strony przemysłu i instalacji jądrowych itd. Główną uwagę poświęcono pięciu sektorom wpływającym w istotny sposób na środowisko, a zarazem o zasadniczym znaczeniu dla rozwoju gospodarczego. Za takie sektory uznano: przemysł, energetykę, transport, rolnictwo i turystykę. W ramach piątego programu, Wspólnota zacieśniła również współpracę na rzecz ochrony środowiska z krajami kandydującymi do członkostwa, a także na forum światowym.
Propozycja kolejnego, Szóstego Programu działań w dziedzinie środowiska naturalnego, zatytułowanego "Środowisko 2010: Nasza przyszłość zależy od naszego wyboru" (Environment 2010: Our Future, Our Choice), na lata 2001-2010, została opracowana i opublikowana przez Komisję Europejską w styczniu 2001 r. Komisja zaplanowała uznanie za priorytetowe czterech dziedzin: przeciwdziałanie zmianom klimatycznym (efektowi cieplarnianemu); ochronę przyrody i bioróżnorodności (zwiększenie obszarów chronionych, w tym mórz); dbałość o wpływ środowiska na zdrowie (surowsze normy); oraz oszczędne wykorzystanie zasobów naturalnych i gospodarki odpadami (recykling). Dla uzyskania poprawy sytuacji w tych dziedzinach, proponuje się pięć głównych metod działania: zapewnienie wdrożenia istniejącego prawa ekologicznego; uwzględnianie potrzeb ochrony środowiska we wszystkich sferach wspólnotowej polityki; bliską współpracę z biznesem i konsumentami w celu znalezienia optymalnych rozwiązań; zapewnienie lepszej i łatwiej dostępnej informacji na temat środowiska wszystkim obywatelom Unii; a także rozwinięcie bardziej świadomego - z punktu widzenia dbałości o środowisko naturalne - podejścia do problemu wykorzystania gruntów. Program ma się stać komponentem przyszłej, całościowej strategii Wspólnoty na rzecz trwałego rozwoju. Propozycja Komisji Europejskiej wymaga zgody Parlamentu Europejskiego i Rady UE; instytucje te podejmą stosowną decyzję w ramach procedury współdecydowania.
Cele polityki ochrony środowiska
Zachowanie środowiska i poprawa jego stanu
Ochrona zdrowia ludzkiego
Rozważne i racjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych
Popieranie międzynarodowych przedsięwzięć na rzecz rozwiązywania regionalnych i globalnych problemów ochrony środowisk
Walka o czyste powietrze |
Ogólnoświatowym priorytetem w działaniach na rzecz środowiska naturalnego jest poprawa czystości powietrza, a podstawowym celem - ochrona warstwy ozonowej poprzez zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. Stawka jest tutaj ogromna, bowiem gazy te są odpowiedzialne za obserwowane ocieplenie klimatu na świecie, które - jeśli będzie nadal postępować - grozi niewyobrażalnymi dziś konsekwencjami dla ludzkości i środowiska. Powaga problemu skłoniła społeczność międzynarodową do zawarcia Konwencji Ramowej NZ (1992 r.), a następnie - podpisania Protokołu z Kioto (1997 r.), w którym państwa-sygnatariusze zobowiązały się do zredukowania emisji gazów cieplarnianych w okresie 2008-2012 o co najmniej 5 proc. W stosunku do poziomu tej emisji w 1990 r. Wspólnota Europejska przyjęła w Kioto zobowiązanie ograniczenia emisji o 8 proc. do 2008 r. Chociaż nie jest to zadanie łatwe, w przedłożonym w końcu stycznia 2001 r. projekcie Szóstego Programu na rzecz ochrony środowiska Komisja Europejska zaproponowała przyjęcie znacznie bardziej ambitnego celu: zredukowania emisji o 20-40 proc. w okresie do 2020 r. Wymagać to będzie dość zasadniczej zmiany polityki energetycznej i transportowej, w tym kosztownej przebudowy zanieczyszczających środowisko elektrowni, a także stopniowego odejścia od wykorzystywania paliw płynnych do napędu samochodów.
Wspólnota jest również sygnatariuszem Konwencji Genewskiej z 1979 r. w sprawie trans granicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości, a związana z tym problemem wspólnotowa legislacja ma przede wszystkim na celu zmniejszenie emisji zanieczyszczeń przez przemysł i transport drogowy. Strategia Wspólnoty w odniesieniu do transportu drogowego koncentruje się na działaniu na rzecz: ograniczenia emisji (obowiązek stosowania katalizatorów), zmniejszenia zużycia paliwa przez samochody osobowe (we współpracy z producentami samochodów) i promowaniu "czystych" pojazdów (poprzez bodźce podatkowe).
Poprawa czystości wód |
Działając na rzecz poprawy czystości wód Wspólnota przyjęła kilkanaście dyrektyw m.in. wprowadzających standardy jakościowe wody (wody pitnej i wody w kąpieliskach) oraz ograniczających dopuszczalny poziom emisji zanieczyszczeń do środowiska wodnego. Wspólnota jest też sygnatariuszem wielu konwencji międzynarodowych mających na celu ochronę środowiska morskiego i rzek przepływających przez kilka krajów (np. Dunaj). Regulacje z ostatnich lat i przygotowywane propozycje aktów legislacyjnych we Wspólnocie mają m.in. na celu poprawę jakości wód powierzchniowych, gruntowych oraz wód przybrzeżnych.
Ograniczenie hałasu |
Do polityki ochrony środowiska należy też walka z hałasem. Tutaj strategia Wspólnoty polegała dotychczas przede wszystkim na ustalaniu wysokich standardów w odniesieniu do pracy maszyn i urządzeń (np. maszyn budowlanych), kosiarek do trawy i sprzętu gospodarstwa domowego oraz środków transportu (samolotów, motocykli).
Gospodarka odpadami |
Właściwa gospodarka odpadami, w tym odpadami niebezpiecznymi, jest istotnym elementem polityki ekologicznej Unii Europejskiej. Za strategiczne uznano trzy cele: eliminowanie zanieczyszczeń u źródła (np. poprzez udoskonalenie wzornictwa); promowanie recyklingu i wykorzystania odpadów; oraz ograniczenie zanieczyszczeń spowodowanych spalaniem odpadów. Przyjęte przez Unię Europejską podejście zakłada przejmowanie w rosnącym stopniu odpowiedzialności za gospodarkę odpadami przez producentów (np. samochodów). Wspólnota jest również sygnatariuszem Konwencji Bazylejskiej o kontroli trans granicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych, wraz z przyjętą do niej poprawką, zabraniającą eksportowania niebezpiecznych odpadów.
Ochrona przyrody |
Jakość życia we Wspólnocie zależy w dużym stopniu od tego, czy uda się ochronić na europejskim kontynencie przed zagładą wiele gatunków flory i fauny. Ocenia się, iż w Europie poważnie zagrożonych jest już ok. tysiąc gatunków roślin i ponad sto pięćdziesiąt gatunków ptaków. Wspólnota przyjęła serię dyrektyw w sprawie ochrony fauny i siedlisk zwierząt, a także regulujących obrót dzikimi gatunkami flory i fauny oraz ich częściami i pochodnymi. Wspólnota jest też członkiem kilku konwencji międzynarodowych w tej dziedzinie, w tym Konwencji Berneńskiej o ochronie przyrody Europy i siedlisk naturalnych oraz Konwencji Bońskiej w sprawie ochrony migrujących gatunków dzikich zwierząt.
Instrumenty polityki ochrony środowiska |
Instrumentarium Wspólnoty w dziedzinie ochrony środowiska zostało wykształcone w ciągu ostatnich trzydziestu lat, wraz z rozwojem stosownej polityki. Na pierwszym planie znajduje się wspólnotowa legislacja, a więc: rozporządzenia, dyrektywy i decyzje, których wydano w sumie, w tej dziedzinie, ponad dwieście.
Finansowanie działań w dziedzinie ochrony środowiska odbywa się we Wspólnocie wielotorowo. Projekty realizowane przez poszczególne państwa uzyskują wsparcie z unijnego budżetu z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. W to finansowanie angażuje się również Europejski Bank Inwestycyjny. Ponadto stworzono specjalny instrument finansowy na rzecz ochrony środowiska - LIFE, z którego finansuje się działania na terenie Unii Europejskiej i w niektórych krajach trzecich (w szczególności w krajach basenu Morza Śródziemnego i basenu Morza Bałtyckiego, a także w krajach Europy Środkowej i Wschodniej kandydujących do członkostwa). Program LIFE był dotychczas realizowany w trzech fazach: w pierwszej, w latach 1992-1995, jego budżet wynosił 400 mln euro, w drugiej, w latach 1996-1999, 450 mln euro; w trzeciej fazie w latach 2000 -2004, 640 mln euro. Na program LIFE składają się trzy komponenty: Life-Nature (Natura), Life-Environment) (Środowisko) - ( na każdy z nich przypada po 47 proc. budżetu) oraz Life - third countries (Kraje trzecie) - (6 proc. budżetu).
Ważne zadania w realizacji wspólnotowej polityki ochrony środowiska spoczywają na Agencji Ochrony Środowiska, powołanej do życia Rozporządzeniem Rady nr 90/1210/EWG z 7 maja 1990 r. Podstawowym celem Agencji jest gromadzenie i rozpowszechnianie obiektywnych, wiarygodnych i porównywalnych informacji na temat stanu środowiska naturalnego w państwach członkowskich. Informacje Agencji dotyczą jakości powietrza, jakości wody, stanu gruntów, fauny i flory, wykorzystania ziemi oraz bogactw naturalnych, gospodarki odpadami, emisji hałasu, substancji chemicznych grożących środowisku, ochrony obszarów przybrzeżnych i środowiska morskiego. Agencja spełnia ważną rolę informacyjną w odniesieniu do obywateli UE, którzy - na mocy wspólnotowego prawa - mają zapewniony swobodny dostęp do informacji o środowisku.
Instrumenty realizacji polityki ochrony środowiska
Prawo wtórne:
rozporządzenia
dyrektywy
decyzje
Instrumenty rynkowe:
zachęty
bodźce ekonomiczne i fiskalne
opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska
karty ekologiczne
odpowiedzialność cywilna
Mechanizmy wspomagania finansowania ochrony środowiska przez państwo:
bezpośrednie lub pośrednie subwencje
finansowanie z budżetu UE
finansowanie z projektów realizowanych w ramach funduszy strukturalnych
pomoc kredytowa Europejskiego Banku Inwestycyjnego
Opłaty, kary oraz opłaty produktowe będące źródłem funduszy za usunięcie szkód.
Instytucje UE do spraw ochrony środowiska
Europejska Agencja Ochrony Środowiska
W czerwcu 1990 roku Rada Ministrów wydała rozporządzenie (1210/90), na mocy którego utworzona została Europejska Agencja Ochrony Środowiska - European Environment Agency (EEA ). W październiku 1993 roku decyzją Rady siedzibą EEA została stolica Danii -Kopenhaga.
Europejska Agencja Ochrony Środowiska jest obecnie głównym centrum informacji o stanie
środowiska i jego zanieczyszczeniu w krajach Unii. Z założenia zmierza do stworzenia sieci informacji i obserwacji środowiska, która będzie obejmowała:
1. główne elementy składowe krajowych sieci informacyjnych
2. krajowe punkty kontaktowe
3. ośrodki tematyczne
Agencja jest odpowiedzialna za gromadzenie, przetwarzanie i analizę danych pozwalających na opisanie aktualnego i przewidywanego stanu środowiska. W tym celu rejestruje, zestawia i ocenia dane o stanie środowiska, sporządza specjalistyczne sprawozdania na temat jakości, wrażliwości i presji na środowisko na terytorium Wspólnoty, zapewnia jednolite kryteria oceny danych o środowisku ( które powinny być stosowane przez wszystkie państwa członkowskie ). Jednym z jej celów jest włączanie europejskich informacji o środowisku do międzynarodowych programów monitoringu środowiska, takich jak programy opracowane przez Organizację Narodów Zjednoczonych i jej specjalistyczne agendy. Wszystkie informacje, których dostarcza Agencja można bezpośrednio wykorzystać przy wdrażaniu polityki Wspólnoty w zakresie ochrony środowiska.
Pierwszeństwo przypada jednak następującym obszarom działania:
1. Jakość powietrza i emisje do atmosfery
2. Jakość wody, zanieczyszczanie wód i zasoby wodne
3. Stan gleby, fauny i flory oraz biotopów
4. Zagospodarowanie terenu i zasobów naturalnych
5. Gospodarowanie odpadami
6. Emisja hałasu
7. Substancje chemiczne niebezpieczne dla środowiska
8. Ochrona wybrzeży
Celem działania EEA jest również:
1. Zapewnienie szerokiego rozpowszechniania wiarygodnych informacji o środowisku - co 3 lata Agencja publikuje raport o stanie środowiska
2. Stymulowanie opracowania i zastosowania technik prognozowania stanu środowiska, aby
umożliwić podejmowanie odpowiednich działań zapobiegawczych we właściwym czasie
3. Stymulowanie opracowania metod oceny kosztów szkód w środowisku i kosztów prowadzenia polityki zapobiegania szkodom w środowisku ( zmniejszania tych szkód)
4. Stymulowanie wymiany informacji o najlepszych dostępnych technologiach zapobiegania
szkodom w środowisku
Komisja Ochrony Środowiska
Kolejną unijną instytucją zajmującą się ochroną środowiska jest, funkcjonująca w ramach
Parlamentu Europejskiego Komisja Środowiska, Zdrowia i Ochrony Konsumentów. Historia powołania właśnie tej Komisji sięga lat siedemdziesiątych, kiedy to po raz pierwszy Parlament Europejski poddał pod rozwagę możliwość utworzenia specjalnej komórki zajmującej się prawem ochrony środowiska. Proces ten zainicjowała międzynarodowa Konferencja Szefów Państw i 3 Rządów w październiku 1972 roku. Rok później Parlament Europejski podjął decyzję o powołaniu Komisji Ochrony Środowiska.
W 1987 roku Jednolity Akt Europejski wyraźnie zwiększył uprawnienia Wspólnot Europejskich. Utrwalono wtedy zasadę profilaktyki, sprawcy, pierwotnego pochodzenia oraz zasadę subsydiarności. Wówczas także Komisja Ochrony Środowiska wzięła na siebie odpowiedzialność za świadczenie pomocy w sprawach ochrony zdrowia i konsumentów. Traktat z Maastricht potwierdził i przedłużył to zobowiązanie.
Obecnie jej skład stanowi 59 osób, wybieranych spośród członków partii politycznych.
Komisja Ochrony Środowiska Parlamentu Europejskiego współpracuje ściśle z funkcjonującą w ramach Komisji Europejskiej Dyrekcją Generalną do spraw Środowiska, Bezpieczeństwa Nuklearnego i Obrony Cywilnej. DG Ochrony Środowiska stawia sobie za cel:
1. Osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony środowiska naturalnego
2. Poprawę jakości życia
3. Wzrost wydajności środowiska
4. Zachowanie prawa przyszłych pokoleń do realnego korzystania z dobrodziejstw przyrody
5. Zapewnienie sprawiedliwego zużycia naszych wspólnych zasobów środowiska naturalnego
Podstawy polityki ochrony środowiska
Podstawy polityki UE w dziedzinie ochrony środowiska:
Argument etyczny - każda żywa istota ma prawo do życia, a gatunek ma prawo do przetrwania. (np. dyrektywa ptasia)
Argument dotyczący dobra ogółu - opiera się na związku pomiędzy degradacją środowiska (brudna woda - choroby, zanieczyszczone powietrze - zaburzenia w oddychaniu, hałas - stres). Artykuł 130 traktatu ustanawiającego WE wymienia ochronę zdrowia ludzkiego jako jeden z powodów prowadzenia polityki ochrony środowiska.
Argument ekonomiczny - wspólne standardy w zakresie ochrony środowiska są podstawowym warunkiem funkcjonowania rynku Unii. Brak zharmonizowanego prawodawstwa odnośne do ochrony środowiska spowodowałoby stan, w którym ci którzy przestrzegają wymogów ochrony środowiska, ponosili by koszty powstałe wskutek działalności tych, którzy tego nie robią.
Zasady polityki ochrony środowiska
Wysoki poziom ochrony środowiska / Polityka ochrony środowiska musi uwzględniać badania naukowe, warunki środowiskowe w regionach Wspólnot, koszty o korzyści działań Wspólnoty na tym obszarze oraz ekonomiczne i społeczne warunki Wspólnoty i poszczególnych jej regionów.
Podejmowanie środków ostrożności / Zasada ta oznacza, że przede wszystkim należy unikać szkód w środowisku naturalnym o ile jest to możliwe.
Zasada zapobiegania / Rozumiana jako zapobieganie skutkom zanieczyszczenia u samego źródła i niedopuszczanie do tego, by przenikały one do środowiska.
Zasada „zanieczyszczający płaci” / Szkody ekologiczne powinny być ponoszone przez tych, którzy je spowodowali.
Zasada integracji / Została ustalona w Artykule 3c Traktatu Amsterdamskiego. Ochrona środowiska musi być zintegrowana z wszystkimi dziedzinami polityk Wspólnotowych.
Zasada subsydiarności / Oznacza, że UE zaczyna działać dopiero wówczas, gdy jest w stanie zrobić więcej niż jej kraje członkowskie.
Rozwój zrównoważony / Rozwój zrównoważony jest to taki rozwój, który spełnia potrzeby czasów obecnych, nie naruszając zdolności przyszłych pokoleń do spełniania ich własnych potrzeb. UE zaangażowała się w zasadę rozwoju zrównoważonego, podpisując „Agendę 21”.
Obszar ekologicznego zagrożenia
Terytorium, na którym wskutek intensywnej działalności gospodarczej człowieka nastąpiła degradacja komponentów środowiska przyrodniczego, doprowadzająca do naruszenia stanu równowagi ekologicznej. Degradacja ta jest wynikiem wielokrotnego i długotrwałego przekraczania dopuszczalnych dawek zanieczyszczenia wód powierzchniowych i powietrza.
Obszary zagrożenia ekologicznego wyodrębniane są na podstawie kryterium: gęstości zaludnienia, stopnia uprzemysłowienia i wielkości zatrudnienia w przemyśle, zużycia wody, ilości odprowadzanych ścieków, wielkości emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych, struktury użytkowania gruntów, powierzchni gruntów zdegradowanych, a także wielkości produkcji odpadów przemysłowych.
W Polsce za obszary zagrożenia ekologicznego oficjalnie uznano 27 okręgów: bełchatowski, bydgosko-toruński, chełmski, częstochowski, gdański, górnośląski, inowrocławski, jeleniogórski, kielecko-chęciński (Białe Zagłębie), koniński, krakowski, legnicko-głogowski, łódzki, myszkowsko-zawierciański, opolski, płocki, poznański, puławski, rybnicki, szczeciński, tarnobrzeski, tarnowski, tomaszowski, turoszowski, wałbrzyski, włocławski, wrocławski. Zajmują one powierzchnię 35 208 km2, którą zamieszkuje łącznie ok. 13,5 mln mieszkańców (1994).
Rejony ekologicznego zagrożenia
W latach 1945 - 1989, w wyniku forsownego rozwoju górnictwa, energetyki i przemysłu ciężkiego, powstało w Polsce wiele obszarów zagrożenia ekologicznego. Niektóre z nich można wręcz zaliczyć do obszarów „klęski ekologicznej”.
Największym obszarem zagrożenia ekologicznego w naszym kraju jest Górnośląski Okręg Przemysłowy, koncentrujący górnictwo, elektroenergetykę i hutnictwo metali oraz zakłady przemysłu karbochemicznego, maszynowego, mineralnego i spożywczego.
W 2001 r. w województwie śląskim (głównie w samym GOP-ie) wytworzono ponad 15% krajowej produkcji sprzedanej przemysłu, przy czym dla wymienionych wyżej gałęzi odpowiednie udziały były zdecydowanie wyższe. W rezultacie łączna emisja pyłów i gazów do atmosfery z najbardziej uciążliwych zakładów (bez dwutlenku węgla) osiągnęła 42 t/km2, tj. 5 razy więcej niż przeciętnie w kraju. Mało pocieszający był więc fakt, że większość zanieczyszczeń pyłowych (98%) została zatrzymana przez elektrofiltry, jak również to, że w stosunku do lat ubiegłych „produkcja” zanieczyszczeń pyłowo-gazowych zmniejszyła się. Równocześnie ilość ścieków odprowadzonych do wód powierzchniowych (liczona na 1 km2 powierzchni) była kilka razy większa od średniej krajowej. Były to równocześnie substancje wysoce toksyczne (kwas siarkowy i solny, chlorki wapnia). W konsekwencji prawie 70% wód w tym regionie nie nadaje się do wykorzystania gospodarczego, co zaostrza problemy związane z trwałym deficytem wodnym.
Na obszarze GOP-u obserwuje się poważne zmiany ukształtowania powierzchni. Wynikają one nie tylko ze szkód górniczych (powstawania na powierzchni zapadlisk, rowów i szczelin), ale też z nagromadzenia na hałdach ogromnych ilości odpadów węglowych i żużli wielkopiecowych. Zajmują one duże obszary, stając się źródłem dodatkowych zanieczyszczeń w postaci substancji toksycznych wypłukiwanych przez wody opadowe. Opady pyłów, kwaśne deszcze i zatruwanie wód wpływają na degradację gleb na skalę niespotykaną w innych regionach kraju. Już dziś zmusza to do wyłączenia z produkcji rolniczej kilkudziesięciu tysięcy hektarów użytków rolnych. Niemożliwa staje się też restytucja kompleksów leśnych stosownie do skali ich zniszczenia.
Odbudowa walorów środowiska w GOP-ie i dalsza jego systematyczna ochrona wymaga ogromnych nakładów kapitałowych i zasadniczych przekształceń struktury gospodarki regionu. Skala niezbędnych przedsięwzięć przekracza jednak możliwości ekonomiczne i techniczne Górnego Śląska, jak również możliwości całego kraju. Zmusza to do poszukiwania zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji proekologicznych. Wszelkie możliwości w tym względzie należy wykorzystać jak najszybciej, gdyż straty gospodarcze związane z funkcjonowaniem w tak bardzo zdegradowanym środowisku, powiększone o trudne do oszacowania straty społeczne, są w powszechnym odczuciu wyższe od nakładów na ochronę środowiska. Nie jest wykluczone, że środki zaangażowane w restytucję i ochronę przyrody okażą się najbardziej efektywnymi lokatami kapitału w GOP-ie. Poważne przekształcenia środowiska nastąpiły w Legnicko-Głogowskim Okręgu Miedziowym (L-GOM), mimo że jest on stosunkowo młody. Obecnie działają tam 4 kopalnie rud miedzi, zakład wzbogacania rud, 3 huty miedzi oraz fabryka kwasu siarkowego. Zawartośc miedzi w rudach jest niewielka (do 2%), w procesach ich wzbogacania powstają więc ogromne ilości odpadów. Łatwo można obliczyć, że przy wydobyciu w 2001r. ponad 30 mln ton rud miedzi, skały płonne stanowiły ponad 29 mln ton. Tylko niewielką ich część stanowiły odpady stałe składowane na hałdach. Większość odpadów (ok. 94% masy wydobytego urobku) powstawała w procesie flotacji i była składowana w największym w Europie osadniku odpadów poflotacyjnych - Żelazny Most ( o powierzchni 13 km2). Huty miedzi i wytwórnia kwasu siarkowego emitują do atmosfery toksyczne pyły zawierające metale ciężkie , a także gazy (głównie CO2, SO2, związki chloru i azotu). W rezultacie obserwuje się kumulację ołowiu, cynku, miedzi i kadmu w glebach i wodach powierzchniowych. Rzeki na obszarze L-GOM są nadmiernie obciążone ściekami przemysłowymi. Ich wody zanikają też często w lejach depresyjnych, powstających na skutek działalności górniczej i związanych z nią zaburzeń tektonicznych.
Zmiany środowiskowe w Bełchatowskim Zagłębiu Węgla Brunatnego są głównie rezultatem odkrywkowej eksploatacji węgla brunatnego i jego spalania w elektrowni. Odkrywka bełchatowska z usypanymi na obrzeżach hałdami nadkładu (o wysokości 345 m.n.p.m.) jest przykładem totalnego przekształcenia ukształtowania powierzchni litosfery. Wytworzony krajobraz sprawia wrażenie wielkiego krateru księżycowego. Odkrywka ta jest równocześnie rozległym lejem depresyjnym, który koncentruje odpływ wód podziemnych z obszarów otaczających oraz wpływa na obniżenie poziomu wód glebowych, co prowadzi do przesuszania gleb. Znaczne przemieszczenie skał w rejonie odkrywki (a zatem zachwianie lokalnej izostazji), generuje odczuwalne wstrząsy tektoniczne. Elektrownia „Bełchatów” emituje do atmosfery ogromne ilości pyłów, tlenków węgla i siarki. Mimo wykorzystywania bardzo wysokich kominów i stosowania elektrofiltrów, zanieczyszczenia te niszczą okoliczne pola uprawne i lasy. Ich opad osiąga bowiem kilkaset ton/km2 na rok, co plasuje powiat bełchatowski w pierwszej dziesiątce powiatów o najbardziej zanieczyszczonym powietrzu atmosferycznym.
Podobne problemy ekologiczne występują w Konińskim Zagłębiu Węgla Brunatnego i Turoszowskim Zagłębiu Węgla Brunatnego.
Do rejonów silnie zdewastowanych w wyniku znacznej koncentracji przemysłu, infrastruktury technicznej i osadnictwa należą też obszary centralne i peryferyjne pozostałych okręgów przemysłowych oraz tereny wokół wielu mniejszych miast, w których zlokalizowano materiałochłonny i energochłonny przemysł oraz wydobycie siarki, soli kamiennej i surowców skalnych.
Obszary ekologicznego zagrożenia zajmują łącznie (według szacunków na 2000r.) ponad 10 % powierzchni Polski i koncentrują 35% ogółu ludności. Przypada na nie ok. 70% ogólnej emisji pyłów, 80% emisji gazów, 60 % ogólnej ilości ścieków i aż 90% nagromadzonych odpadów stałych.
1