(imię i nazwisko)
Relacje pomiędzy państwem a jednostką w myśli liberalnej
Liberalizm jest ideologią uprzemysłowionego Zachodu i przedstawiany jest najczęściej jako metaideologia, która obejmuje szerokie spektrum konkurencyjności wartości i przekonań. Pomimo, że liberalizm w postaci rozwiniętej doktryny politycznej uformował się dopiero na początku XX wieku , typowo liberalne teorie i zasady rozwijały się przez okres ostatnich trzystu lat w sposób stopniowy. Liberalizm był rezultatem upadku feudalizmu i powstania w jego miejsce rynkowego, czy też inaczej rzecz ujmując, kapitalistycznego społeczeństwa. W swej pierwszej formie liberalizm był doktryną polityczną atakującą absolutyzm i przywileje feudalne, opowiadając się za rządem konstytucyjnym, a później przedstawicielskim.
Państwo liberalne, to zatem organizacja polityczna społeczeństwa kapitalistycznego wysoko rozwiniętego, które wprowadziło minimum wolności zarówno dla jednostek jak i demokracji dla społeczeństwa. Występuje on głównie w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. Państwo tego typu ma wykształcony system polityczny, który charakteryzuje się stabilnością oraz rozbudowane mechanizmy rozstrzygania konfliktów społecznych, jak również pobudzania grup społecznych do rozwijania wytwórczości dla zaspokojenia potrzeb ludzkich.
Termin „liberalizm” wywodzi się od nazwy hiszpańskiego stronnictwa Liberales, co oznacza „wolnościowcy”. Stronnictwo to na początku XIX wieku domagało się oparcia rządów na podstawach konstytucji, która gwarantowałaby wolność jednostki. Z czasem termin ten stał się określeniem szerokiego prądu myślowego oraz ruchów społecznych, które wyrosły na jego fundamencie. Początki liberalizmu sięgają już XVII wieku, gdzie można zaobserwować ich występowanie w twórczości Thomasa Hobbesa i Johna Locke'a. Rozpowszechnił się on najbardziej w myśli społecznej XIX wieku. Wcześniej głównymi przedstawicielami liberalizmu byli: Charles - Louis de Montesquieu, Adam Smith, później natomiast Claude Frederic Bastian, Jeremy Bencham, Benjamin Constant i John Stuart Milli. Do najwybitniejszych kontynuatorów tradycji liberalnej w XX wieku zaś zaliczyć można Isaiaha Berlina, Salvadora de Maderiaga, Karla Poppera, Ralfa Duhrendorfa, Raymonda Arona, czy Friedricha von Hayek.
Liberalizm jest to zatem, najogólniej rzecz biorąc, myśl społeczno - polityczna i ruch polityczny, które kształtowały się od XVII wieku w krajach, gdzie przemiany ekonomiczne i cywilizacyjne zrodziły mieszczaństwo i burżuazję, które dążyły do likwidacji stosunków feudalnych, zarówno społecznych, jak i porządku prawnego. Państwami tymi były: Wielka Brytania, Francja i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej.
Liberałowie nie mają światopoglądu jako takiego. Nie ufają oni wszechogarniającym systemom filozoficznym. W sposób świadomy wybierają oni eklektyzm. Niemniej jednak można wskazać na idee przewodnie myśli liberalnej. Należą do nich, jeśli chodzi o jednostkę, po pierwsze: indywidualizm, który wyraża się docenianiem odmienności ludzi, traktowaniem społeczeństwa i narodu jako zbioru indywidualnych jednostek, uznaniem jednostki za wartość najwyższą. W rozumieniu tym jednostka jest samowystarczalna, autonomiczna, wyizolowana ze środowiska społecznego, z innymi jednostkami natomiast powiązana tylko i wyłącznie dobrowolnie zawieranymi umowami.
Po drugie zaś prawo do własności prywatnej, które przede wszystkim należy traktować nie jako gwarantujące własność, ale jako prawo do zdobywania własności, bogacenia się i przekazywania dóbr spadkobiercom. Własność stanowi legalne podstawy liberalizmu ekonomicznego, powinna być zatem wolna od ograniczeń i interwencji państwa. Co więcej stwarza ona jednostce niezależność egzystencji, wyzwala aktywność, umożliwia wszechstronny rozwój osobowości, a zatem prowadzi do postępu społecznego. Własność prywatna natomiast jest najważniejszym fundamentem wolności człowieka.
Następnie wolność, która traktowana jest jako niezbywalny składnik ludzkiej godności i warunek kreatywności społeczeństwa, a zatem swobody wyboru, eksperymentu, ryzyka, możliwości wykorzystania wiedzy. Wolność ponadto, podobnie jak prawo do życia i zdrowia oraz szczęścia i wyrażania swych przekonań, wywodzi się z praw natury, które regulują bieg wszechświata i ludzi. Dlatego też są ponad prawem stanowionym przez państwo. Wolność rozumiana przez liberałów nie jest równoznaczna tylko z wolnością polityczną, a zatem wyborem i kontrolą władzy, ani tylko z wolnością wewnętrzną, a więc świadomą wolą w wyborze działania. Wolność według liberałów to głównie wolność osobista o dwoistym charakterze - wolność od przymusu wynikającego z arbitralnej woli innych ludzi, skrępowań ideologicznych, religijnych, nakazów tradycji, jak również wolność do czynienia tego wszystkiego co nie przeszkadza innym, do uczestnictwa w wyborze i kontroli władz, stanowienia prawa, swobodnej działalności gospodarczej.
Kolejnym założeniem jest równość. Wynika ona z indywidualizmu. Pozwala ona wierzyć, że jednostki rodzą się równe. Dotyczy to przede wszystkim wartości moralnej. Ma to odzwierciedlenie w przywiązaniu liberałów do równych praw, szczególnie zaś w postaci równości prawnej, a zatem równości wobec prawa i równości politycznej - jeden człowiek - jeden głos, każdy głos - ta sama siła. Jako, że jednostki nie są w tym samym stopniu utalentowane, ani chętne do pracy, liberałowie nie popierają równości społecznej ani równości dochodu. Niemniej jednak w to miejsce popierają regułę równości, która daje wszystkim jednostkom równą możliwość realizowania nierównego potencjału. Dlatego też można stwierdzić, iż radykałowie popierają zasadę merytokracji, zgodnie z którą zasługa oznacza w uproszczeniu talent plus ciężką pracę.
Niezwykle ważne miejsce wśród idei głoszonych przez liberałów zajmuje tolerancja. Liberałowie wierzą, że jest ona gwarancją wolności indywidualnej jednostki, jak i środkiem wzbogacenia życia społecznego. Ponadto wierzą, iż pluralizm w postaci moralnej, kulturowej i politycznej różnorodności ma korzystne działanie, gdyż promuje debatę i rozwój intelektualny przez umożliwienie weryfikacji wszelkich przekonań na wolnym rynku idei. Co więcej liberałowie wierzą, że istnieje równowaga czy też innymi słowy naturalna harmonia między konkurencyjnymi poglądami i interesami, zwykli oni zatem odrzucać ideę nierozwiązywalnego konfliktu.
Innymi słowy liberalizm przyjmuje za fakt podstawowy istnienie praw naturalnych. W myśl tej zasady za największą funkcję państwa uważa on ich obronę. Liberałowie głoszą ponadto, iż wszyscy ludzie są równi, mają te same prawa i żadna władza nie może tych uprawnień człowiekowi odbierać. Jeśli chodzi o zakres tychże praw, to, jak już wskazano, w pierwszej kolejności wymieniają oni prawo do ochrony życia, wolności i do własności. Idąc dalej wśród praw wolnościowych znajdują się: wolność sumienia, przekonań, słowa, zgromadzeń, zrzeszeń i wolność wyboru własnego stylu życia. Prawo posiadania i dysponowania własnością pojmowane są jako rozszerzenie prawa człowieka do swobodnej działalności gospodarczej, a zarazem jako gwarancję polityczną niezależności jednostki. Wolny rynek gospodarczy jest zarówno warunkiem, jak i składnikiem wolności indywidualnej. Co więcej jest on jedynym nieopartym na przymusie środkiem koordynującym działalność ekonomiczną w skomplikowanym społeczeństwie przemysłowym. Ponadto według liberałów, własność prywatna dopuszcza jak najszerszą dystrybucję władzy i w efektywny sposób chroni przed dużą i uznawaną za niebezpieczną koncentracją władzy.
Podstawą liberalnego państwa jest równość wszystkich podmiotów życia zbiorowego wobec prawa. Liberałowie uważają, iż władza państwowa powinna być ograniczona, zaś jej pozycja wyznaczona przez konstytucję. Jest to tzw. zasada konstytucjonalizmu i rządów prawa. Poza tym musi być odpowiedzialna przed obywatelami. Rola państwa polega według nich na stanowieniu i ochronie praw we wszystkich dziedzinach, jakie dotyczą ludzkiej aktywności, a zatem państwo pozostawia jednocześnie poszczególnym podmiotom życia zbiorowego określenie celów i sposobów swego działania. Liberałowie są zwolennikami państwa sprawnego. Niemniej jednak wskazują, iż powinno mieć ono ograniczony zakres kompetencji, którego głównym celem jest ochrona i gwarancja wypełnienia podstawowych uprawnień jednostkowych, opowiadają się również za autonomią władz lokalnych wszelkich stopni. W myśli liberalnej szczególnie ważna jest ochrona praw mniejszości i przyznanie nadrzędności zasadzie tolerancji.
Liberałowie wyrażają przekonanie, iż jednostka jest źródłem inicjatywy, bogactwa i zmiany. Postrzegają oni człowieka jako istotę twórczą, poszukującą i bezkonfliktową. Liberalizm twierdzi, iż każdy człowiek powinien być w stanie podejmować wszelkie decyzje, które dotyczą jej własnego życia, a które dają się pogodzić z wolnością innych ludzi. Należy zaznaczyć, że myśl liberalna stara się odróżnić sferę prywatną, w której suwerenność jednostki nie może zostać zakłócona w żaden sposób, i możliwie niewielką sferę publiczną, w której jednostka występuje jaklo cząstka całości - czy to państwa, czy narodu.
Liberałowie wykazują się zazwyczaj postawą racjonalistyczną. Racjonalna, jak również autonomiczna jednostka ma myśleć oraz decydować samodzielnie. Jednocześnie biorąc pełną odpowiedzialność zarówno za swoje czyny, jak i słowa. Można określić, iż wolność, która leży u podstaw liberalizmu ma niejako charakter negatywny, gdyż określa granice wszelkiej władzy bez rozstrzygania, co ze swoją wolnością czyni dana jednostka. Wolność w liberalizmie ujmowana jest jako cel, a nie środek. Co więcej nie da się jej wymienić na żadne inne wartości, do jakich zaliczyć można bogactwo, oświecenie czy moralność.
Również postawa antypaternalistyczna wyróżnia liberalizm. Nikt zatem nie może i nie powinien narzucać osobie dorosłej co ma ona robić, ani w co wierzyć. Pożądanym i normalnym jest według liberalizmu różnorodność stanowisk ideowych, stylów życia, postaw, bądź przedsięwzięć ekonomicznych. Ponadto za nieuchronne uznawane są zjawiska takie jak: współzawodnictwo i konflikt. Powinny być one rozwiązywane w duchu kompromisu i tolerancji, które zgodne powinny być z przepisami prawa. To właśnie w ten sposób postrzegali oni możliwość i nadzieję na postęp, który miał tkwić w wyzwalaniu spontanicznych sił społeczeństwa i ewolucyjnym charakterze społecznych zmian. Liberalizm próbuje również określić warunki pokoju zbiorowego. Jednostka natomiast ma prawo do swobodnego wyboru sposobu osiągania własnego szczęścia. Społeczeństwo liberalne nazywane jest w związku z tym społeczeństwem otwartym.
Reasumując można stwierdzić, iż w rozumieniu liberałów państwo opiera się przede wszystkim na wolności jednostek, stanowionych prawach i zabezpieczonych swobodach obywatelskich oraz określanych granicach ingerencji władzy publicznej w sferę życia publicznego. Liberalna koncepcja wolności politycznej natomiast zakłada, że piastunem władzy jest naród, który wyraża wolę nie tylko w wyborach powszechnych i referendach, ale również w innych formach bezpośredniego uczestnictwa obywatelskiego. W rozumieniu wyznawanych idei i wartości politycznych, struktur i organizacji władzy publicznej, metod i form działania oraz służebności społeczeństwu państwo liberalne jest państwem nowoczesnym. Nie rezygnuje ono jednocześnie z wyrażania interesów grup społecznych, ochrony wartości ustrojowych, zapewnienia ładu społecznego, jak również kreślenia planów rozwojowych. W swym działaniu łączy się we wspólnoty celów dla rozwiązywania problemów wykraczające poza ramy wspólnoty narodowej.
LITERATURA:
1. E. Olszewski, Liberalizm, [w:] M. Chmaj, W. Sokół (red.), Mała encyklopedia wiedzy politycznej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 177 - 179.
2. K. Dziubka, B. Szlachta, L.M. Nijakowski, Wielkie tematy. Idee i ideologie we współczesnym świecie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 134 - 141.
3. A. Heywood, Politologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 54 - 63.
4. E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 1999, s. 96 - 100.
W literaturze podawana jest również nazwa liberalno - demokratyczne.
Równe warunki konkurencji - level playing field.