TEORIE KRYMINOLOGICZNE

Kryminologia pozytywistyczna

1. kierunek biopsychologiczny

• Decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy pozwalające traktować go jako odrębne indywiduum

• Niektóre z tych cech -dziedziczone, wrodzone lub nabyte -tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych

• Można ustalić, jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych, czyli możliwe jest wykrycie związku przyczynowego między określoną cechą a określonym zachowaniem

• Ustalenie takiego związku jest równoznaczne z ustaleniem przyczyn przestępczości, co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu zjawisku

Teorie kładące nacisk na cechy somatyczne:

a) Teorie antropologiczne

b) Koncepcje nawiązujące do genetyki (dziedziczenia cech, aberracji chromosomalnych)

c) Koncepcje odwołujące się do zaburzeń funkcjonowania OUN

d) Pozostałe koncepcje, m.in. zanurzeń biochemicznych

Teorie kładące nacisk na cechy psychiczne

1. Teorie konstytucjonalno - typologiczne

2. Koncepcje dot. nieprawidłowej osobowości

3. Koncepcje pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia)

Teorie kładące nacisk na cechy somatyczne:

Ad.a). Lombrosso - teoria „przestępcy z urodzenia” → niektórzy ludzie wykazują trwałą tendencję do popełniania przestępstw, którą można rozpoznać po cechach budowy ciała - co najmniej 6 takich cech, występujących najczęściej w obrębie głowy (np. cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające kości policzkowe, specyficzna budowa ucha) oraz po odmiennościach budowy organów wewnętrznych lub płciowych, leworęczności itd.

• Przestępczość jest dziełem nie tylko przestępców z urodzenia, ale też przestępców nałogowych, z namiętności, przypadkowych oraz kryminoidów, tzn. osób nieodpornych na czynniki zewnętrzne skłaniające do przestępnego zachowania (często alkoholicy)

Ad.b). mechanizm dziedziczenia obejmuje nie tylko cechy somatyczne , ale również tendencje do określonego zachowania się. Badania:

• Genealogiczne - na ich podstawie nie można ustalić, jaki wpływ na postępowanie człowieka wywierają cechy dziedziczone, bo ich wpływu nie można oddzielić od wpływu czynników społecznych

• Bliźniąt - nie ma dowodów wpływu cech dziedzicznych na zachowania ujemne czy przestępne

• Adopcyjne - związek między przestępczością rodziców naturalnych i ich dzieci

• Nie są dziedziczone skłonności do zachowań przestępnych lub używania alkoholu, lecz jedynie podłoże biologiczne lub procesów biochemicznych, które w określonych warunkach środowiskowych może sprzyjać czy to popadaniu w alkoholizm, czy to nabywaniu skłonności do zachowań kryminalnych

Ad. c). posiadanie dodatkowego chromosomu płciowego (kariotypu 47XYY, 48XXYY) ma wywoływać tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym

• Wśród przestępców wykazujących nieprawidłowość w sferze psychiki (psychopatia, upośledzenie umysłowe, choroby psychiczne) występowanie kariotypu 47XXYY lub 47XYY jest częstsze niż w ogólnej populacji mężczyzn.

Ad.d). ujemnie oceniane tendencje w zachowaniu - charakteropatia

• U dzieci cierpiących na mikrouszkodzenia OUN obserwowano zakłócenia rozwoju psychicznego wywołujące trudności w nauce oraz w przystosowaniu się do wymagań społecznych, co zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się lub utrwalenia tendencji do społecznie nieaprobowanego zachowania, lecz wpływ środowiska społecznego może tendencje wywołać, wzmocnić lub zneutralizować.

Ad.e). źródła zachowań przestępnych w obniżeniu sprawności intelektualnej - negatywne warunki społeczne mogą pogłębiać warunkowane biopsychicznie trudności przystosowawcze, co sprawia, że w zbiorowościach nieletnich przestępców jednostki o obniżonej inteligencji są nadreprezentowane.

Teorie kładące nacisk na cechy psychiczne:

Ad.a). typologia Kretschmer'a:

• Typ asteniczny - wysoki wzrost, szczupły, ostre rysy twarzy, wąskie ramiona

• Typ atletyczny - średniego albo wysokiego wzrostu, raczej szczupły, lecz dobrze umięśniony, twarz koścista, szeroki w ramionach

• Typ pykniczny - średniego lub małego wzrostu, otłuszczony, o grubych rysach twarzy, słabo umięśniony, duży brzuch

• Typ plastyczny - o nieregularnej budowie ciała, często otłuszczony, mężczyźni mają często cechy budowy kobiecej, a kobiety - męskiej

• Brak możliwości łączenia typów konstytucjonalnych z tendencją do zachowań przestępczych czy aspołecznych

Teoria Hansa J. Eysenck'a

• Oparta na przeciwstawieniu dwóch, warunkowanych biologicznie typów układu nerwowego, różniących się od siebie przebiegiem procesów pobudzania i hamowania

1. Ekstrawertyk - łatwy do pobudzenia, ale też łatwo wygaszający pobudzenie; poszukują stymulacji, są aktywni, impulsywni i często brakuje im rozwagi, są towarzyscy, optymistyczni aż do braku krytycyzmu, spontaniczni, nieopanowani co prowadzi często do agresji

2. Introwertyk - trudny do pobudzenia, ale też z trudnością wygaszający pobudzenie; nie są towarzyscy, powściągliwi i raczej nieśmiali, systematyczni i sumienni, raczej pesymistyczni , skoncentrowani na życiu wewnętrznym

• U ekstrawertyków proces warunkowania (nabywania i utrwalania odruchów aprobowanych społecznie) jest trudniejszy i wymaga większych „nakładów” niż u introwertyków - ekstrawertyków trudniej jest zresocjalizować.

• Dodatkowy czynnik - „neurotyzm” (wrażliwość emocjonalna) - niski neurotyzm oznacza zrównoważenie emocjonalna, odporność na stres, reakcje adekwatne do bodźca, a wysoki - przeciwieństwo tych cech.

• Wysoka neurotyczność nie sprzyja dobremu warunkowaniu → osoby cechujące się wysokim stopniem ekstrawertyzmu i neurotyzmu będą najtrudniej utrwalać odruchy pozwalające im na unikanie zachowań antyspołecznych, antyspołecznych tym przestępnych.

Ad.b). Koncepcje nieprawidłowej osobowości

• Nieprawidłowa osobowość - zaburzenia w obrębie obraz samego siebie

• Przekonanie o zmniejszonej własnej wartości albo wyobrażenia nadmierne w stosunku do realnych możliwości oraz skłonność do posługiwania się mechanizmami obronnymi, zdejmującymi z osoby odpowiedzialność za własne postępowanie

• Stany depresji oraz mała odporność na frustracje

• Nieprawidłowe ukształtowanie indywidualnego systemu wartości

• „zespół ogólnego niepowodzenia” wykrywany u sprawców wielokrotnie karanych: nikła odporność na stres, niewielka zdolność koncentracji, brak wytrwałości w realizowaniu celów, niskie kwalifikacje zawodowe i nadużywanie alkoholu

Ad.c). Psychopatia

• nieprawidłowe ukształtowanie osobowości

• niezdolność do trwałych związków uczuciowych

• instrumentalne traktowanie innych ludzi

• przewaga sfery popędowo - emocjonalnej nad wyższymi poziomami regulacji zachowania

• zachowania impulsywne

• brak poczucia winy przy działaniach naruszających dobra innych ludzi

• nieumiejętność odroczenia gratyfikacji

• skłonność do agresji

• osoby o nieprawidłowo ukształtowanej psychice w następstwie negatywnych doświadczeń społecznych

Ocena czynników biopsychicznych w powstawaniu zachowań kryminalnych

• mogą one powodować wystąpienie zachowań przestępnych, jeżeli dołączą do nich dodatkowe okoliczności

• mogą one powodować osłabienie mechanizmów poznawczych lub pogarszać możliwości rozwiązywania złożonych zagadnień związanych ze współżyciem w społeczeństwie

• należy odrzucić wszelkie koncepcje przyjmujące istnienie wrodzonych skłonności przestępczych, łączenie takich skłonności z określonymi typami konstytucjonalnymi itp.

2. kierunek socjologiczny

• Na zachowanie człowieka rozstrzygający wpływ wywierają czynniki społeczne

• Niekorzystne warunki społeczne generują zachowania przestępne, a nawet mogą ukształtować u jednostki trwałą tendencję do takich zachowań

• Można ustalić, jakie czynniki społeczne wywołują zachowania przestępne

• Usunięcie takich czynników lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie zapobiegać przestępczości

Teorie:

1. Koncepcje ekologiczne

2. Teorie strukturalne

3. Teorie zróżnicowania kulturalnego

4. Teorie uczenia się

5. Teorie kontroli

Ad. a). tzw. szkoła chicagowska - w zależności od ukształtowania środowiska w obrębie wielkiego miasta zmienia się też nasilenie przestępczości

• Związek nasilenia przestępczości z architekturą i rozplanowaniem przestrzennym miasta

Ad.b). Teoria anomii Roberta Mertona - 5 sposobów przystosowania:

1. konformizm - jednostka zinternalizowała co najmniej niektóre kulturowo określone cele i środki oraz ma dostęp do społecznie akceptowanych sposobów osiągania tych celów i potrafi je skutecznie wykorzystać

2. innowacja - jednostka silnie zinternalizowała co najmniej niektóre cele, lecz w niewystarczającym stopniu uzewnętrzniła niezbędność sięgania wyłącznie po kulturowo dopuszczone środki - jednostka wykazywać będzie skłonność do podejmowania innych działań, np. popełniać przestępstwa

3. rytualizm - odrzucenie przekonania o potrzebie osiągania celów wyznaczonych przez kulturę, przy silnej internalizacji społecznie aprobowanych sposobów dochodzenia do tych celów - jednostka redukuje aspiracje osiągnięcia celu, a zadowala się ścisłym przestrzeganiem uznawanych norm postępowania; ”idealny urzędnik”, „nienaganny motorniczy”

4. wycofanie - co najmniej niektóre cele i środki zostały silnie zinternalizowane, lecz te środki zawiodły lub są nieosiągalne, co powoduje niemożność osiągnięcia celów - jednostka podejmuje działalność „zastępczą”, np. włóczęgostwo, nadużywanie alkoholu, itd.

5. bunt - odrzucenie kulturowo określonych celów i norm wyznaczających sposoby i środki ich osiągania, przy podjęciu próby określania nowych celów i odmiennych norm - zinstytucjonalizowane cele i środki są przeszkodą w osiąganiu nowych celów

• zwiększone nasilenie przestępczości w niższych warstwach społecznych, w których występuje silna internalizacja celów, przy niewystarczającym zaakcentowaniu ważności sięgania po społecznie dopuszczalne środki osiągania tych celów

• teoria ta lepiej się nadaje do objaśniania uwarunkowań przestępstw przeciwko mieniu niż innych

Ad.b). Teoria „przestępczej podkultury” Alberta Cohena

• W USA warstwą dominującą jest tzw. warstwa średnia, która narzuca swoje standardy zachowania i miary sukcesu warstwie niższej - cechy, które w hierarchii wartości warstwy średniej są wysoko cenione, a posiadanie ich warunkuje osiągnięcie wyższego statusu społecznego:

• Ambicja

• Osobista odpowiedzialność

• Szacunek dla osiągnięć

• Świecki ascetyzm

• Racjonalność

• Dbałość o wygląd i maniery

• Eliminacja agresji fizycznej i przemocy

• Rozsądny wypoczynek

• Szacunek dla własności

• W warstwach niższych do kształtowania tych cech nie przywiązuje się dużej wagi, więc nie są one dostatecznie rozwijane - możliwości przesunięcia się wzwyż dla większości osób z warstwy niższej są zablokowane, gdyż nie są one w stanie sprostać wymaganiom dot. np. odpowiedniego słownictwa, wykształcenia czy przestrzegania obyczajów, wskutek czego są one świadome znaczenia sukcesu, nie mając możliwości zaspokojenia wynikłych stąd potrzeb w sposób akceptowany przez wywodzących się z klasy średniej kontrolerów społecznych

• Młodzież ta ma problemy przystosowawcze, co prowadzi do odrzucenia norm i wartości klasy średniej i wytworzenia norm i wartości zastępczych, pozwalających uzyskać zaspokojenie potrzeby społecznego uznania i akceptacji w inny sposób

• Młodzi ludzie, gdy zetkną się ze sobą, tworzą własne środowisko rozwijające wrogie postawy wobec dyskryminujących ich wartości, czyli bandę młodzieżową - powstaje subkultura negatywistyczna wobec kultury dominującej warstwy średniej

Walter Miller uważa, że niezdolność do spełnienia wymagań narzucanych przez warstwę dominującą to zbyt mało, aby doszło do wytworzenia odrębnej, „negatywistycznej” grupy, gdyż do wytworzenia trwałej subkultury potrzebne jest działanie czynników „pozytywnych”, pozytywnych nie tylko negatywnych.

• wg niego subkultura tworzy sieć norm wywodzących się z „punktów skupienia”:

• trudności

• twardość

• cwaniactwo

• podniecenie

• los

• niezależność

Różnica między koncepcjami Cohena i Millera polega na tym, że Cohen postrzega zachowanie kryminalne jako reakcję na wymuszanie przez warstwę średnią stosowania się do przyjętych przez nią wartości i norm, a Miller przedstawia zachowanie kryminalne jako produkt specyficznej kultury warstwa niższej.

Richard Cloward i Lloyd Ohlin - teoria zróżnicowanych okazji

• grupowanie się nieletnich w zbiorowości o odmiennych cechach, tj. przestępcze, konfliktowe i wycofania.

• Przestępcze - gdy nieletni żyją w środowisku społecznym „nasyconym” dorosłymi kryminalistami, pod których kontrolą pozostają i mogą się od nich nauczyć wykonywania ról społecznych „przestępczych” przestępczych konwencjonalnych

• Konfliktowe - środowiska zdezorganizowane, w których nieletni stykają się ze stabilnym systemem ról społecznych, czy to konwencjonalnych, czy przestępczych - duża ruchliwość pozioma i pionowa oraz niewystarczająca kontrola społeczna nad nieletnimi. Młodzież nie ma wzorca do naśladowania - stan chaosu, który prowadzi do powstania zbiorowości rozwiązujących swe problemy w sposób konfliktowy tzn. stosując przemoc wewnątrz grupy i innych grup.

• Wycofania - powstaje gdy nieletni nie zdołali zaspokoić aspiracji przy pomocy legalnych środków lub nielegalnych, nielegalnych mają dostęp do narkotyków

Ad.c). Teorie uczenia się zachowań przestępnych

• Teoria zróżnicowanych powiązań Erwina Sutherland'a

1. „Zachowanie przestępne jest wyuczone” - nie jest wrodzone, wymaga wyszkolenia

2. „Zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikowania się” - werbalny, gestykulacja

3. „Zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach” - w grupach pierwotnych; środki masowego przekazu odgrywają nieznaczną rolę w genezie przestępnego zachowania

4. „Gdy zachowanie przestępne jest wyuczone to uczenie obejmuje: a). techniki popełniania przestępstw, b). specyficzne ukierunkowanie motywów, dążeń, racjonalizacji postaw”

5. „Specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących” - łączy się z przebywaniem wśród osób, które traktują normy prawne jako wymagające przestrzegania, albo osób dopuszczających się ich łamania

6. „Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu przepisów prawa nad definicjami nie sprzyjającymi ich przestrzeganiu” - ludzie zachowują się w sposób przestępny wskutek zetknięcia się z kryminalnymi wzorcami zachowań oraz odcięcia od wzorców zachowań antykryminalnych

7. „Zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, trwałością, pierwotnością i intensywnością”

8. „W procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kryminalnymi i antykryminalnymi wzorcami występują te wszystkie mechanizmy, które występują przy każdym uczeniu się”

9. „Ponieważ zachowanie przestępne jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go wyjaśniać, odwołując się do tych potrzeb i wartości, gdyż zachowanie nieprzestępne jest wyrazem tych samych potrzeb i wartości” - zarówno złodzieje kradną jak i uczciwi robotnicy pracują dla zdobycia pieniędzy

Albert Bandura - teoria społecznego uczenia się

• jednostka musi zetknąć się z określonym przestępnym zachowaniem, musi je zaobserwować i zapamiętać, ewentualnie musi nabyć potrzebne umiejętności.

• Informacji dostarcza jednostce przede wszystkim rodzina, zbiorowości rówieśników i sąsiedzkie, a także środki masowego przekazu

• Tak wyuczone zachowania mogą jednak nie zostać nigdy podjęte, gdyż uruchamiają je dopiero odpowiednie bodźce wyzwalające:

• Awersyjne - np. frustrujące, wywołujące emocje o zabarwieniu ujemnym

• Instrumentalne - związane z dążeniem do określonej korzyści

• Modelujące - związane z rozhamowującym lub pobudzającym wpływem otoczenia na podejmowanie określonych czynności

• Instrukcyjne - wynikające z posłuchu wobec osób znaczących lub autorytetów

• Związane z chorobą lub zaburzonym stanem psychiki

• Wyuczone zachowanie może być wzmocnione i utrwalone, ale wzmocnienia nie pochodzą wyłącznie z zewnątrz

Teorie technik neutralizacji Greshama Sykes'a i Dawida Matz'a

• „Techniki neutralizacji”

• zaprzeczenie odpowiedzialności - niezawiniony przez siebie zbieg okoliczności

• zaprzeczenie bezprawia - jego działanie nie wyrządziło nikomu krzywdy lub tylko nieistotną

• zaprzeczenie ofiary - jego ofiara zasłużyła sobie na takie potraktowanie

• potępienie potępiających - usprawiedliwianie, że inni też tak postępują albo nawet gorzej

• powołanie się na wyższe racje - np. pobił w obronie przyjaciela

Ad.d). Teoria kontroli Emila Durkheim'a

• przestępczość jest zjawiskiem normalnym, które zawsze występuje w każdym społeczeństwie, ponieważ:

• Zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo - zmusza je do nieustannej rewizji swego stosunku do własnych wytworów kulturowych, dostarczając przy tym kryteriów ocen (ocenić co jest „dobre” można gdy widzi się co jest „złe”) - nawet gdyby nie było przestępstw, to ludzie i tak wynajdą zachowania ich zdaniem godne potępienie - wykreują przestępczość

• Człowiek ze swej natury jest egoistyczny i nie ma biologicznie uwarunkowanych hamulców powstrzymującym przed krzywdzeniem innych ludzi

• Społeczeństwo musi wytwarzać środki zdolne do powstrzymywania ludzi przed popełnieniem przestępstw, aby utrzymać nasilenie przestępczości we właściwych granicach

• Więź społeczna jest tym, co pozwala społeczeństwu na kontrolowanie zachowanie jednostek

• Stan ładu społecznego - stan norii

• Anomia - stan braku jednoznacznych określeń, co jest dopuszczalne , a co zakazane w wymiarze zbiorowym

Travis Hirschi → przyczyną przestępczości jest osłabienie lub zerwanie więzi społecznej

• Elementy więzi społecznej:

• Przywiązanie - pozytywny związek emocjonalny z osobami z bliskiego otoczenia oraz wynikające z tego wyczulenie na ich zalecenia, dostarczane przez nich wzorce, oczekiwania, itp.

• Zaangażowanie - wynika z uczestnictwa w działalności, którą uznaje się za ważną, a popełnienie przestępstwa mogłoby to uczestnictwo postawić pod znakiem zapytania albo przekreślić - wywarzenie korzyści i strat wynikających z działań przestępnych (tyle, że ktoś nie zaangażowany w coś wartościowego niema nic do stracenia)

• Zaabsorbowanie - wynika z udziału w działalności zgodnej z prawem , co nie zostawia miejsca na działalność przestępczą

• Przekonanie - gotowość do przestrzegania norm prawnych, co wynika z akceptacji tych norm - im niższy, tym większe prawdopodobieństwo zachowania sprzecznego z normami prawa

• Brak lub osłabienie któregokolwiek z elementów tworzących więź społeczną może prowadzić do zachowań przestępnych

9

---