Wady oświadczenia woli
Oświadczenie woli
→ z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności
prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę
w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej
(oświadczenie woli),
→ oświadczenie woli, jako przejaw ludzki zmierzający do wywołania oznaczonych, zamierzonych
skutków prawnych, powinno być swobodne, świadome i złożone na serio,
→ wszelkie odchylenia od tego modelu dowodzą nieprawidłowości w powzięciu lub oświadczeniu
woli.
Wada oświadczenia woli
→ polega na tym, że czynność prawna wprawdzie została dokonana i w tym znaczeniu jest
istniejąca, jednakże występują w niej braki lub uchybienia, które nie pozwalają na
zakwalifikowanie jej jako w pełni prawidłowej lub po prostu niewadliwej,
→ stwierdzenie nieważności oświadczenia woli nie pozostawiono ocenie stron czy swobodnej
ocenie sędziego,
→ liczba wad oświadczenia woli została przez ustawodawcę ściśle oznaczona, a możliwość
powołania się na nie starannie określona.
Wada oświadczenia woli może powodować:
→ bezwzględną nieważność, co oznacza, że czynność prawna zawierająca wadliwe oświadczenie
woli, od momentu jej dokonania nie wywołuje żadnych skutków prawnych i nie ma możliwości
jej konwalidacji - przywrócenia ważności,
→ wzruszalność czynności prawnej (nieważność względną), co oznacza, że czynność jest ważna
i wywołuje skutki, jednakże może zostać wzruszona przez osobę wskazaną przez ustawodawcę
i w czasie przez niego wskazanym.
W razie jeśli nie zostanie wzruszona w odpowiednim czasie następuje jej konwalidacji, czynność
staje się ważna w sposób niewzruszalny.
Wadami oświadczeń woli w prawie polskim są:
→ brak świadomości i swobody (co oznacza, że osoba oświadczająca swoją wolę nie znajduje się
w normalnym stanie psychicznym i fizycznym),
→ pozorność (złożenie oświadczenia woli pozornego, które nie ma wywołać skutków prawnych
lub zrobione jest dla żartu),
→ błąd (mylne wyobrażenie lub brak tego wyobrażenia u osoby oświadczającej swoją wolę
o rzeczywistym stanie rzeczy),
→ groźba (wymuszenie oświadczenia woli i stanowi jego wadę jeśli jest poważne i bezprawne),
→ podstęp osoby trzeciej (celowe, świadome działanie osoby, która ten błąd wywołuje).
W prawie prywatnym międzynarodowym prawem właściwym dla wad oświadczenia woli jest prawo właściwe dla czynności prawnej, której dotyczą.
Wady oświadczenia woli
I. Brak świadomości (lub swobody w powzięciu lub wyrażaniu woli)
→ nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakikolwiek powodów znajdowała
się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcia decyzji i wyrażenie woli,
→ nie ma znaczenia, że oświadczenie jest zrozumiałe i nie nosi śladów zewnętrznego, fizycznego
przymusu, w tym wypadku chodzi bowiem o wadliwe funkcjonowanie psychiki, świadomości
i woli,
→ obojętne jest przy tym czy stan ten jest trwały (np. niedorozwój umysłowy, choroba psychiczna,
czy starcze zniedołężnienie) czy przemijający (np. pozostawanie w stanie silnej gorączki, pod
wpływem narkotyków czy nadużycia alkoholu), byleby istniał w chwili złożenia oświadczenia,
→ dla oceny ważności czynności prawnej nie ma znaczenia, czy przyczyny braku świadomości są
zawinione, czy niezawinione, bowiem istotny jest wyłącznie sam fakt tego braku,
→ dla ważności czynności prawnej nie ma też znaczenia czy druga strona czynności prawnej
wiedziała o braku świadomości.
Ubezwłasnowolnienie jest stanem prawnym, natomiast zakłócenie psychiczne stanem faktycznym.
Najczęściej przyczyną takiego stanu jest:
→ choroba psychiczna,
→ niedorozwój umysłowy,
→ nadużycie alkoholu, narkotyków lub lekarstw,
→ gorączka,
→ narkoza,
→ hipnoza,
→ uwiąd starczy.
II. Pozorność
→ nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za niej zgodą dla pozoru,
→ pozorność polega na tym, że po obu stronach zarówno tego, kto oświadczenie składa jak i tego,
kto oświadczenie przyjmuje - istnieje ugoda co do tego, że oświadczenie jest tylko pozorne,
→ w wypadkach, gdy druga strona nie jest świadoma pozorności składnego oświadczenia woli,
czyli składający oświadczenie nie chce w rzeczywistości wywołania skutków, które zazwyczaj
czynność wywołuje, mówimy wówczas o tzw. zastrzeżeniu potajemnym (milczącym), które
jednak nie ma wpływu na ważność czynności prawnej - wiąże ono tego, kto oświadczenie złoży,
→ pozorna może być zarówno umowa, jak i jednostronne oświadczenie woli, ale tylko o tyle,
o ile oświadczenie ma być złożone określonej osobie, która godzi się na działania dla pozoru,
→ pozornością nie są natomiast dotknięte oświadczenia składane przed organami czy też
oświadczenia nie skierowane do określonego adresata,
→ jeżeli pod czynnością pozorną strony ukryły inną czynność, rzeczywistą, wtedy ważność
oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności,
→ z pozornością będziemy mieli do czynienia np. w sytuacji gdy dwie osoby spiszą umowę
darowizny a tymczasem faktycznie dokonają sprzedaży,
→ kodeks cywilny postanawia, że pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność
odpłatnej czynności prawnej dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek
tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona z obowiązku, chyba, że działa
w złej wierze,
→ tym samym prawo pozbawia ochrony osobę, która otrzymała korzyść nieodpłatnie lub była
w złej wierze,
→ na nieważność oświadczenia pozornego (np. nieważność bezwzględną) może powołać się każda
osoba trzecia, która ma w tym interes prawny.
Zasada: oświadczenie woli złożone jest drugiej stronie dla pozoru, tzn.: druga strona musi wyrazić zgodę na pozorność, musi być:
→ niewątpliwa,
→ adresat musi o niej wiedzieć,
→ nie może być złożona później niż w momencie składania oświadczenia woli.
Pozorność:
a) absolutna (fikcyjna) - strony są zgodne co do tego, że oświadczenie albo w ogóle nie ma
wywołać żadnych skutków prawnych (np. dłużnik przenosi pozornie własność rzeczy
na inną osobę za jej zgodą po to, aby w ten sposób uniemożliwić swym wierzycielom
prowadzenie egzekucji z tej rzeczy),
b) relatywna (kwalifikowana) - strony wprawdzie chcą wywołać skutek prawny, ale inny, aniżeli
wynika z treści pozornej czynności prawnej (np. strony chcą zawrzeć umowę
darowizny, lecz pozornie nadają umowie charakter umowy sprzedaży).
Strony symulują więc czynność prawną dla ukrycia innej (dyssymulowanej).
Ważność czynności dyssymulowanej ocenia się wg właściwości tej czynności.
Ważnym elementem jest również ochrona osób trzecich, które niekoniecznie z łatwością mogłyby się dowiedzieć o wadzie pozorności. Dlatego też pozorność wcześniej złożonego oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność później dokonanej czynności prawnej, jeżeli czynność ta była odpłatna i gdy wskutek niej osoba trzecia zyskała prawo lub została zwolniona ze zobowiązania. Warunkiem jest jednak dobra wiara osoby trzeciej, co oznacza, że osoba ta nie może wiedzieć
o pozorności. Wtedy - pomimo że wcześniejsza czynność pozorna była nieważna - osoba trzecia zachowuje nabyte prawo lub zostaje zwolniona od jakiegoś obowiązku (np. osoba trzecia może
w opisanych okolicznościach nabyć służebność gruntową od osoby, która z powodu pozorności umowy sprzedaży nieruchomości nie nabyła własności tej nieruchomości).
III. Błąd
→ polega na mylnym wyobrażeniu o prawdziwym stanie rzeczy przy składaniu oświadczenia woli,
lub na mylnym wyobrażeniu o treści składanego oświadczenia własnego lub drugiej strony.
Wyróżniamy:
a) błąd sensu stricto - to jest sytuację, gdy składający oświadczenie oświadcza wprawdzie to, co
chce oświadczyć, ale tylko dlatego tak chce, ponieważ ma mylne wyobrażenie o prawdziwym
stanie rzeczy,
b) pomyłka - to jest sytuacja, gdy oświadczający wole, oświadcza co innego niż chce (np. podpisuje
nie ten dokument, który w rzeczywistości chce podpisać).
→ prawo polskie nie łączy z tym podziałem błędu żadnych skutków prywatnych, ponieważ w obu
wypadkach wadliwość ta powoduje ten sam rezultat,
→ istotne znaczenie ma rozróżnienie pomiędzy błędem co do pobudki (np. kupuje dla kolegi
książkę w języku hiszpańskim, ponieważ wydaje mi się, że ten kolega zna język, choć
w rzeczywistości jest inaczej), a błędem co do treści oświadczenia woli,
→ jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków czynności prawnych
oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może także nastąpić, gdy nie dotyczył on
treści czynności prawnej,
→ błąd co do pobudki jest traktowany na równi z błędem co do treści czynności prawnej przy
testamencie,
→ błąd, aby mógł dać tytuł do uchylenia się od skutków czynności prawnych musi być:
a) błędem co do treści czynności prawnej, a nie jest błędem jedynie co do okoliczności
pozostających w sferze motywacji,
b) istotny tak obiektywnie, jak i subiektywnie:
* Błąd jest subiektywnie istotny, gdy pozwala przypuszczać, że gdyby składający nie działał,
pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie nie złożyłby oświadczenia tej treści.
* Błąd jest istotny obiektywnie, gdy uzasadnia przypuszczenia, że nikt rozsądnie myślący znając
rzeczywisty stan rzeczy takiego oświadczenia by nie złożył.
* Błąd nie musi być istotny, jeżeli był wynikiem podstępu drugiej strony, wymóg istotności
odpada także przy testamencie).
Gdy mamy do czynienia z oświadczeniami woli skierowanymi do drugiej osoby, to oprócz powyższych warunków, musi zostać spełniona jedną z następujących przesłanek dodatkowych:
→ błąd został wywołany przez adresata oświadczenia woli, chociażby w sposób niezawiniony
(np. w sklepie z dziełami sztuki sprzedawca kopię obrazu oznaczył jako oryginał, czy błędnie
wystawiona faktura na wyższą kwotę spowodowała błąd po stronie płacącego zbyt wysoką
należność),
→ adresat o błędzie wiedział (w tym samym sklepie klient oświadcza, że chce kupić oryginał,
kupuje kopię, a sprzedawca zdaje sobie sprawę, że jest to kopia, ale nie mówi klientowi czy
jedna ze stron umowy zdaje sobie sprawę, że treść umowy nie odpowiada przedumownym
uzgodnieniom i mimo to drugiej strony z błędu nie wyprowadza),
→ adresat mógł się z łatwością o błędzie dowiedzieć (sprzedawca nie zdaje sobie sprawy, że jest to
kopia, ale ponieważ jest specjalistą, powinien to zauważyć, czy nabywcy wystawiono rachunek
w kasie za 1 kg cukru, a w rzeczywistości przedmiotem sprzedaży było 10 kg cukru),
→ gdy jednak czynność prawna jest nieodpłatna, przesłanki wiedzy adresata nie mają znaczenia.
* W wypadku celowego wprowadzenia w błąd osoby składającej oświadczenie (podstęp) ma ona ułatwioną możliwość uchylenia się od jego skutków, ponieważ uchylenie jest dopuszczalne także wówczas, gdy błąd nie był istotny i nie dotyczył treści czynności prawnej.
* Rozróżniamy błędy co do treści czynności prawnej i błędy nie dotyczące tej treści.
Znaczenie mają, co do zasady, tylko te pierwsze, zaś te drugie - jedynie w nielicznych przypadkach (błędem co do treści jest np. błąd co do pochodzenia towaru od danego wytwórcy, gdy kupujący nabywa podróbkę perfum znanej firmy sądząc, że kupuje oryginalny produkt).
* Czynności dotknięte błędem są ważne, ale można je unieważnić poprzez uchylenie się od skutków swojego oświadczenia woli. W tym celu należy skierować do drugiej strony czynności odpowiednie pismo w ciągu roku od momentu wykrycia błędu.
W takim wypadku w wyniku złożenia oświadczenia woli o uchyleniu się od skutków prawnych czynność prawna będzie traktowana jako nieważna od samego początku.
* Zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania (np. przez pocztę) wywołuje takie same skutki, jak błąd przy złożeniu oświadczenia. Względna nieważność czynności prawnej oznacza, że stronie, która oświadczenie złożyła pod wpływem błędu przysługuje prawo uchylenia się od skutków prywatnych tego oświadczenia (następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie w ciągu roku od dnia wykrycia tego błędu)
Wyrok Sąd Najwyższy
z dnia 15 października 1997 r.
III CKN 214/97
Błąd kupującego, którego oczekiwania na zmianę charakteru nabytej działki z rolnej na rekreacyjną nie spełniły się, nie jest błędem dotyczącym treści umowy (art. 84 k.c.).
„Pozwem z dnia 18 października 1995 r. Halina T. domagała się ustalenia, że notarialna umowa
z dnia 4 sierpnia 1992 r. sprzedaży działki gruntu (5 arów), zawarta przez nią z Wandą O., jako sprzedawcą, jest nieważna. Powódka powołała się przy tym na swoje oświadczenie z dnia 20 września 1995 r. o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli, złożonego przy zawarciu tej umowy z powodu błędu (…)
Pozwana, będąc właścicielką 7 ha gruntu rolnego V klasy, położonego w atrakcyjnej pod względem rekreacyjnym okolicy, nad brzegiem jeziora, dokonała jego podziału geodezyjnego na ponad dwadzieścia kilkuarowych działek i wystąpiła w 1989 r. o zmianę ich przeznaczenia na cele zabudowy rekreacyjnej. Rozpatrzenie tego wniosku opóźniało się w związku z opracowywaniem planu zagospodarowania przestrzennego całego otoczenia jeziora, wobec czego pozwana w 1992 r. przystąpiła do sprzedaży działek. W zawartej między stronami umowie sprzedaży (akcie notarialnym) nie określono, jaki charakter miała sprzedawana działka. Natomiast w procesie twierdzenia stron co do treści uzgodnień w przedmiocie charakteru działki, a mianowicie, czy została ona potraktowana jako rolna, czy jako rekreacyjna - były rozbieżne. Powódka twierdziła, że została wprowadzona w błąd, bo pozwana zapewniła ją o możliwości zabudowy działki, a nawet oferowała pomoc w związku z przyszłymi pracami budowlanymi. Polegając na tym, powódka przed zawarciem umowy nie zasięgała urzędowych informacji co do charakteru działki i prawnej możliwości jej zabudowy. Dopiero z pisma Burmistrza z dnia 29 listopada 1994 r. dowiedziała się, że nabyta przez nią w 1992 r. działka ma charakter rolny, a co więcej, że uchwałą Rady Miejskiej
z dnia 16 maja 1994 r. ustanowiono 50-metrowy ochronny pas brzegowy wokół jeziora i że w pasie tym, w którym położona jest w całości działka nabyta przez powódkę - jest wyłączona, ze względów ekologicznych możliwość jakiejkolwiek zabudowy kubaturowej (teren rekreacyjny ogólnodostępny). Pozwana natomiast utrzymywała, że zarówno powódka, jak i inni kupujący zostali przez nią poinformowani o trwających od 1989 r. staraniach o przekwalifikowanie sprzedawanych działek z rolnych na rekreacyjne. Pozwana, która wszystkie umowy zawierała
u tego samego notariusza, jeszcze w 1991 r. złożyła u niego stosowne zaświadczenie o rolnym charakterze sprzedawanych działek, przy czym notariusz, formułując treść kolejnych umów,
w niektórych z nich oznaczał przedmiot sprzedaży jako „działkę rolną”, a w niektórych (jak
w umowie z powódką) pomijał oznaczenie charakteru działki.
Z powyższych ustaleń faktycznych Sąd Wojewódzki wyprowadził wniosek, że powódka nie działała pod wpływem podstępu ani błędu, skoro kupowała działkę o nie ustalonym (nie określonym) charakterze, pozwana zaś nie tylko nie wprowadziła jej w błąd co do rekreacyjnego charakteru działki, ale nie mogła też wiedzieć o tym, że powódka jest przekonana o takim właśnie jej charakterze. Apelacja powódki została oddalona przez Sąd Apelacyjny, który podzielił stanowisko Sądu Wojewódzkiego z tą jedynie zmianą, że podkreślił, iż powódka nie kupowała działki o „nie określonym” (wobec złożenia wniosku o zmianę kwalifikacji) charakterze, lecz, że działka w chwili sprzedaży miała charakter rolny. Powódka wiedziała o tym, ale liczyła na zmianę kwalifikacji, co w dalszym rozwoju wydarzeń nie ziściło się - to zaś nie może być uważane za działanie pod wpływem błędu w rozumieniu art. 84 kc.
Dz. U. 1964.16.93 (U) Kodeks cywilny.
KSIĘGA PIERWSZA CZĘŚĆ OGÓLNA
Tytuł IV. CZYNNOŚCI PRAWNE
Dział IV. WADY OŚWIADCZENIA WOLI
Art. 84. § 1. W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.
§ 2. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny).
IV. Groźba
→ polega na rozmyślnym wywołaniu u drugiej osoby obawy przed jakimś złem, które zostanie
wyrządzone jej samej lub osobie trzeciej, jeżeli nie złoży oświadczenia woli o spodziewanej
treści,
→ groźba jest to przymus psychiczny i tym różni się od przymusu fizycznego, ze jest przyczyną
działania dobrowolnego powodując wadliwość w powzięciu woli,
→ nieważne jest to, od kogo groźba pochodzi, czy od drugiej strony, czy od osoby trzeciej, nawet
gdyby kontrahent o tym nie widział,
→ obojętne jest również, jakiego dobra groźba dotyczy i przeciw komu jest skierowana,
→ groźba uzasadnia uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, gdy jest: bezprawna
i poważna:
a) groźba bezprawna - bezprawne jest zarówno zachowanie sprzeczne z prawem, jak i zachowanie
się, które jest formalnie zgodne z prawem, jednakże zmierza do wymuszenia złożenia
oświadczenia woli (np. groźba ujawnienia przed prokuratorem przestępstwa, co samo
w sobie jest w pełni legalne, staje się bezprawne, gdy służy wymuszeniu określonego
oświadczenia czy też groźba ujawnienia kompromitujących faktów z życia prywatnego),
b) groźba poważna - oznacza, ze ten, kto składa oświadczenie woli, może się obawiać,
że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe;
niebezpieczeństwo zatem musi być istotne, przy czym wystarczy, aby było subiektywnie istotne
- z uwagi na fakt, ze lęk i obawa są zjawiskami psychicznymi w najwyższym stopniu
zindywidualizowanym;
przy czym to niebezpieczeństwo nie musi grozić natychmiast, lecz może być odsunięte w czasie
(np. ktoś grozi kobiecie w ciąży, że zabije jej dziecko po urodzeniu),
→ czynność prawna jest względnie nieważna, gdy oświadczenie woli zostało złożone pod
wpływem groźby, mającej znamiona doniosłości prawnej,
→ ten, kto złożył oświadczenie woli innej osobie pod wpływem groźby, może uchylić się od jego
skutków składając tej osobie odpowiednie pisemne oświadczenie przed upływem roku od chwili,
gdy stan obawy ustał,
→ co istotne, do kategorii groźby nie zalicza się przypadków przymusu bezpośredniego (np. ktoś
siłą przytrzymując czyjąś rękę, zmusza tę drugą osobę do złożenia podpisu pod umową),
ponieważ wtedy nie mamy w ogóle do czynienia ze złożeniem oświadczenia woli.
Przykład:
→ jeśli wierzyciel grozi dłużnikowi egzekucją sądowa na wypadek niezapłacenia długu, groźba nie jest bezprawna, jeżeli wierzyciel w tej samej sytuacji grozi, że zawiadomi prokuraturę o wiadomym mu przestępstwie, to wprawdzie samo zachowanie się wierzyciela, który grozi, jest prawnie dozwolone, ale nie może być użyte jako środek presji celem wymuszenia zapłaty długu.
Jakie są skutki wad?
Różne wady powodują różne skutki. Oświadczenie woli złożone w stanie wyłączającym świadomość jest zawsze nieważne. Nie trzeba go odwoływać ani unieważniać przed sądem. Podobnie jest w wypadku pozorności.
W wypadku groźby lub błędu od oświadczenia można się uchylić. Trzeba złożyć jednak oświadczenie woli o uchyleniu się od jego skutków. W wypadku błędu składający ma na to rok od czasu, gdy dowiedział się o błędzie. W wypadku groźby rok, od kiedy stan obawy ustał. Oświadczenie o uchyleniu musi być złożone drugiej stronie na piśmie.
Bibliografia:
1. Podstawy prawa cywilnego, część ogólna; Janusz Gajda, Zdzisław Gawlik, wyd. LexisNexis
2. Kodeks prawa cywilnego
3. strona internetowa: http://www.serwisprawa.pl/artykuly,28,48,wady-oswiadczenia-woli