Prawo karne (materialne) (kk.) jest jedną z dziedzin prawa, która określa czyny będące przestępstwami, oraz kary grożące za ich popełnienie. Prawo karne określa zasady odpowiedzialności, czyli ogół praw jakie ma odpowiedzialny za ich popełnienie, oraz środki karne i środki zabezpieczające, czyli cały system stosowania ograniczenia lub pozbawiania wolności w zależności od popełnionego czynu, jak i wysokość kary stosowanej w określonym przypadku.
Prawo karne procesowe (kpk.) jest tą dziedziną prawa karnego, która określa reguły postępowania organów państwowych w procesie karnym, tzn. takiej działalności która zmierza do ustalenia czy i przez kogo popełnione zostało przestępstwo i zmierza do osądzenia sprawcy przestępstwa. Prawo karne procesowe określa też uprawnienia i obowiązki osób uczestniczących w procesie karnym.
Prawo karne wykonawczwe (kwk.) jest również dziedziną prawa karnego, która reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestępstwo. Reguluje uprawniena osób skazanych, czyli cały system penitencjarny (więzienny).
Źródła prawa karnego:
1) Kodeks karny z 6 kwietnia 1997 r. Składa się z 3 części: ogólnej, szczegółowej, wojskowej.
Ogólna: podstawowe zagadnienia prawa karnego np.: zasady odpowiedzialności karnej, formy popełnienia przestępstwa, przedawnienie, zatarcie skazania
Szczegółowa to zbiór przepisów, z których każdy odnosi się do jakiegoś konkretnego przestępstwa (art.278-Kradzież, art.286-oszustwo, art. 280-rozbój)
Wojskowa zawiera ogólne i szczegółowe przepisy karne odnoszące się do żołnierzy.
2) Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (dla osób przed 17 rokiem życia)
3) Kodeks Karny Wykonawczy (mówi o zasadach wykonywania kary)
Przestępstwem jest czyn człowieka bezprawny, karalny, karygodny, zawiniony.
Rodzaje przestępstw:
1) ze względu na wysokość grożącej kary
a) zbrodnie - czyn zagrożony karą pozbawienia wolności nie krótszy niż 3 lata albo karą surowszą np.: fałszowanie dokumentów, morderstwo, kradzież
b) występki - czyn zagrożony karą pozbawienia wolności powyżej 3 miesięcy ale nie więcej niż 3 lata, lub grzywna powyżej 30 stawek dziennych
Wykroczenie - czyn zagrożony karą pozbawienia wolności poniżej 3 miesięcy lub grzywną
2) ze względu na skutek
a) formalne - popełnione przez działanie sprawcy np.: nie udzieleniu pomocy człowiekowi, któremu grozi utrata życia lub uszczerbek na zdrowiu,
b) materialne - składa się z działania sprawcy i skutków tego działania np.: kradzież, zabójstwo, rozbój, uszkodzenie ciała, popełnione przez zaniechanie np.: nie powiadomienie o wiedzianym przestępstwie, nieopuszczenie szlabanu przez dróżnik,
3) ze względu na sposób ścigania
a) ścigane z oskarżenia publicznego (z urzędu) - należą tu poważniejsze przestępstwa, prokurator jest tu oskarżycielem publicznym
b) ścigane z oskarżenia prywatnego (tzw. Prywatno-skargowych) - należą przestępstwa popełnione na szkodę jednostki, o niewielkiej szkodliwości społecznej np.: obraza, naruszenie nietykalności cielesnej, zniesławienie
4) ze względu na winę
a) umyślne - jest umyślna wina sprawcy (w postaci zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego)
b) nieumyślne - z winy nieumyślnej w postaci lekkomyślności lub niedbalstwa
KARA - jest to środek przymusu państwowego, stosowany przez sądy wobec sprawców przestępstwa i polegający na sprowadzeniu pewnej dolegliwości.
Rodzaje kar:
1) kary zasadnicze
• kara pozbawienia wolności - wykonuje się w zakładach karnych: otwartych, pół zamkniętych, zamkniętych. Różnią się od siebie stopniem zabezpieczenia, stopniem izolacji skazanych, zakresem praw i obowiązków.
• Kara ograniczenia wolności - dozór policji lub kuratora, zakaz zmiany miejsca sta lego zamieszkania, nieodpłatnej dozorowanej pracy publicznej, potrącenia części wynagrodzenia na rzecz Skarbu Państwa (nie więcej niż 25% przez 2 lata), sąd może zobowiązać skazanego do przeproszenia pokrzywdzonego, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub środków odurzających
• Kara grzywny - jest karą pieniężną, wymierza się ja w stawkach dziennych, określając liczbę stawek i wysokość stawki dziennej
2) środki karne - wymierzane łącznie z karą zasadniczą
• pozbawienie praw publicznych utrata czynnego i biernego prawa wyborczego
• utrata orderów i odznaczeń honorowych oraz degradacja (dot. Żołnierzy)
• pobawienie praw rodzicielskich
• zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych
• zakaz wykonywania określonego zawodu
• zakaz sprawowania określonych funkcji
• obowiązek naprawienia szkody
• podanie wyroku do publicznej wiadomości
• świadczenie pieniężne
Prawo zajmuje się tym, aby określić, jakie zachowanie nie jest sprzeczne z prawem.
- zabójstwo
- przestępstwo
- morderstwo
- przestępstwo zgwałcenia
Prawo karne- podział
- materialne
- procesowe - procedura karna - określa proces zachowania się
- wojskowe
- skarbowe
Kryminologia - nauka o przestępstwach.
Wiktymologia - nauka o ofierze przestępstwa
Penitencjarystyka - nauka o karze pozbawienia wolności
Prawo karne dzieli się na:
1. powszechne - dotyczy wielu dziedzin życia i wielu sprawców
2. specjalne - wyróżnia się na szczególną dziedziną sprawców albo dziedziną życia
Funkcje prawa karnego:
1. sprawiedliwość - oznacza, że prawo karne ma służyć społecznemu poczuciu sprawiedliwości.
2. ochrona - mają obowiązek z moralnością; zadaniem prawa jest ochrona dóbr, zdrowia, mienia, życia itp., chroni to, co najważniejsze i najcenniejsze.
3. gwarancja - ma zapewnić, ze człowiek nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej za zachowanie, które mogłoby być przestępstwem; prawo karne nie może działać wstecz, ponieważ będzie to sprzeczne z funkcją gwarancyjną.
Zasady prawa karnego:
1. odpowiedzialność za czyn - forma aktywności, forma braku aktywności;
2. winy - umyślne, nieumyślne, należy wykazać winę, aby oskarżony poniósł odpowiedzialność za popełniony czyn;
3. odpowiedzialności indywidualnej i osobistej - każdy odpowiada za swoje zachowanie nie zależnie od zachowania innych, nie ma odpowiedzialności grupowej; kara musi być zindywidualizowana;
4. humanitaryzm - żąda by prawo miało tzw. „ludzkie oblicze”;
5. NULLUM CRIMEN SINE LEGE - nie ma przestępstwa bez ustawy - zasada realizująca postulat legalizmu, powinno przestępstwo być określone, powinno być jasne gdzie się zaczyna a gdzie się kończy; NULLA POENA SINE LEGE - nie ma kary bez ustawy.
Immunitet - to uchylenie od odpowiedzialności karnej - czasowe lub trwały. (im. materialny, im. formalny)
Amnestia - ustawodawczy zbiorowy akt łaski polegający na całkowitym albo częściowym darowaniu orzeczonych już kar za pewne przestępstwa popełnione przed określona datą,
zawierający zazwyczaj abolicję
..Przestępstwo musi zawierać 5 elementów: czyn - zachowanie człowieka, nie ma przestępstwa bez czynu (ACTIONE); czyn bezprawny - zabroniony przez ustawę (nie ma przestępstwa bez ustawy), przestępstwo to czyn karalny, musi być zagrożone karą kryminalną, przestępstwo to czyn karygodny - który zasługuje na karę w stopniu wyższym, przestępstwo to czyn zawiniony - ne ma przestępstwa bez winy (CULPA).
Systemy sankcji:
1. bezwzględna oznaczona - konkretna kara za konkretne przestępstwo
2. sztywna - za zabójstwo kara śmierci
3. bezwzględnie oznaczona - ustawa podaje granice kary a sąd dokonuje konkretyzacji w postaci kary określonej co do wysokości co do rodzaju
4. bezwzględnie nie oznaczona - ustawa podaje rodzaj kary w granicach od do
5. bezwzględnie nie oznaczona - ustawa mówi, że przestępstwo jest zabronione, a karę wymierza i określa sąd.
Podział przestępstw na ciężar szkodliwości czynu:
a) zbrodnia - art. 7 § 2 - zagrożenie kara pozbawienia wolności do lat 3
b) występki - art. 7 § 3
Przestępstwo:
1. umyślne - popełnione z zamiarem bezpośrednim konkretnym
2. art. 9 § 2 - nieumyślne - brak zamiaru popełnienia przestępstwa, nie zachowanie ostrożności, ponoszenie odpowiedzialności, jeśli przewidywał lub przewidzieć mógł skutki.
Przestępstwa kwalifikowane przez następstwo - sprawca wyrządza poszkodowanemu krzywdę (czyn umyślny, przestępstwo umyślne); nieumyślne przestępstwo, czyn nieumyślny z działania, z zaniechania (brak aktywności) w określonym kierunku; przestępstwo strukturowe - to takie dla swego dokonania wymaga nastąpienia określonego skutku, przestępstwo bezstrukturowe - samo zachowanie się sprawcy; powszechne - podmiotem może być każdy, indywidualne - takie gdzie ustawa wskazuje na cechę sprawcy: właściwe - tzn., ze cecha decyduje o byciu przestępcą, niewłaściwe - cecha wpływa na złagodzenie bądź zaostrzenie kary w ramach typu przestępstwa (art.149).
Przestępstwo:
1. trwałe polega na wytworzeniu i utrzymywaniu stanu niezgodnego z prawem.
2. ciągłe - art. 12 - definiując czyn przestępstwa ciągłego 2 lub więcej zachowań w krótkim odstępie czasu z góry zaplanowanym określa się jednym zachowaniem.
Struktura przestępstwa:
1. podmiot - kwestia pełnoletności; co do wykonywania środków wychowawczych do 21 lat. Nieletni do 17 lat. Jeśli sprawca w czasie przestępstwa nie skończył 18 lat stosuje się wyjątki dla nie letnich.
2. strona podmiotu - sytuacje, które określają stosunek przedsiębiorcy do czynu; to co wiąże się z formami winy; niedbalstwo - świadome, nieświadome, nieumyślność, lekkomyślność.
3. przedmiot - dobro, które jest przedmiotem ochrony - porządek prawny, praworządność, ochrona dóbr prawnych, rodzajowy przedmiot - życie człowieka, indywidualny przedmiot - dobro chronione przez konkretny przepis kodeksu karnego; dobro, które jest przedmiotem zamachu - czyn, skutek, sytuacja, sposób popełnienia, sposób wykonywania, czas i miejsce wykonywania przestępstwa.
4. strona przedmiotu
Rodzaje przestępstw:
1) ze względu na wysokość grożącej kary
a) zbrodnie - czyn zagrożony karą pozbawienia wolności nie krótszy niż 3 lata albo karą surowszą np.: fałszowanie dokumentów, morderstwo, kradzież
b) występki - czyn zagrożony karą pozbawienia wolności powyżej 3 miesięcy ale nie więcej niż 3 lata, lub grzywna powyżej 30 stawek dziennych
Wykroczenie - czyn zagrożony karą pozbawienia wolności poniżej 3 miesięcy lub grzywną
2) ze względu na skutek
a) formalne - popełnione przez działanie sprawcy np.: nie udzieleniu pomocy człowiekowi, któremu grozi utrata życia lub uszczerbek na zdrowiu,
b) materialne - składa się z działania sprawcy i skutków tego działania np.: kradzież, zabójstwo, rozbój, uszkodzenie ciała, popełnione przez zaniechanie np.: nie powiadomienie o wiedzianym przestępstwie, nieopuszczenie szlabanu przez dróżnik,
3) ze względu na sposób ścigania
a) ścigane z oskarżenia publicznego (z urzędu) - należą tu poważniejsze przestępstwa, prokurator jest tu oskarżycielem publicznym
b) ścigane z oskarżenia prywatnego (tzw. Prywatno-skargowych) - należą przestępstwa popełnione na szkodę jednostki, o niewielkiej szkodliwości społecznej np.: obraza, naruszenie nietykalności cielesnej, zniesławienie
4) ze względu na winę
a) umyślne - jest umyślna wina sprawcy (w postaci zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego)
b) nieumyślne - z winy nieumyślnej w postaci lekkomyślności lub niedbalstwa
Prawo karne materialne reguluje stosunki powstałe na tle dokonania czynów zabronionych, ustala jakie czyny są przestępstwami i ustanawia sankcje za ich dokonywanie. Ponad to określa warunki odpowiedzialności karnej, formy popełnienia przestępstwa, wyłączenie odpowiedzialności, wymiar oraz zasady wykonywania kar. Źródłem jest KK.
Prawo karne procesowe (prawo postępowania karnego) - są to normy ustalające porządek postępowania, które zmieniono do ustalenia winy bądź niewinności oskarżonego. Podstawowym źródłem prawa karnego procesowego jest kodeks postępowania karnego.
Psychologia sądowa (penitencjarna) - dział psychologii ściśle związany z istnieniem i funkcjonowaniem aparatu wymiaru sprawiedliwości. Wiedza psychologiczna wykorzystywana jest więc w pracy sądowej, policyjnej i resocjalizacji. Psychologia sądowa obejmuje również psychologię zeznań świadków, psychologiczne orzecznictwo cywilne (ZUSowskie), postępowanie adopcyjne. Psycholog sądowy posiłkuje się także zdobyczami dziedzin pokrewnych, m.in.: kryminologii oraz kryminalistyki.
Psychologia sądowa zajmuje się m.in.:
organizacją pracy placówek wymiaru sprawiedliwości, opracowaniem strategii ich działania, diagnozą i organizacją reżimu więziennego; problematyką izolacji więziennej; pracą z personelem więziennym
wyjaśnianiem problemów psychologicznych, które mogą się pojawić przed i w trakcie rozpraw kryminalnych i cywilnych (np. oceną poczytalności oskarżonego, wiarygodności świadków)
oceną zasadności zwolnienia przedterminowego
Medycyna sądowa jest często określana jako dziedzina pomostowa pomiędzy naukami medycznymi a prawnymi. W przeciwieństwie do specjalistycznych i na ogół wąskich dyscyplin klinicznych, medycyna sądowa łączy wszystkie dziedziny lekarskie i szereg nauk poza medczynych. Zadaniem medycyny sądowej jest twórcze przystosowanie wiedzy medycznej do potrzeb śledztwa i postępowania dowodowego w procesie karnym i cywilnym.
Psychiatria sądowa obejmuje swym zakresem szeroki krąg zagadnień leżących w obszarze styku prawa, psychiatrii i psychologii. Wiadomo, iż o nowoczesnej psychiatrii sądowej mówić można zaledwie od kilkudziesięciu lat. Warto też sobie uświadomić, iż sposób w jaki traktuje się chorych i zaburzonych psychicznie sprawców przestępstw jest ważnym i czułym wskaźnikiem świadomości i wrażliwości społecznej. Sukcesy i niepowodzenia, które składają się na codzienną praktykę psychiatrii sądowej uzasadniają potrzebę głębszej analizy jej dotychczasowych osiągnięć, aktualnych bolączek czy też perspektyw dalszego rozwoju. Aby odpowiedzieć na pytanie o aktualny stan i perspektywy psychiatrii sądowej w Polsce niezbędna jest szersza orientacja i wiedza dotycząca osiągnięć i funkcjonowania różnorodnych instytucji sądowo-psychiatrycznych w państwach Unii Europejskiej. Jedynie w ten sposób można bowiem usiłować odpowiedzieć na pytanie na ile przyjęte w naszym kraju rozwiązania prawne i organizacyjne odpowiadają współczesnym, światowym standardom w sytuacji, gdy rozpatruje się kwestie postępowania z osobami zaburzonymi psychicznie naruszającymi porządek prawny. Mówiąc inaczej nie sposób jest postawić rzetelną i trafną diagnozę aktualnego stanu psychiatrii sądowej w Polsce bez analizy europejskich i światowych osiągnięć w tym zakresie, zwłaszcza tych, które dotyczą podejmowania różnorodnych inicjatyw, kodyfikacyjnych i organizacyjnych, zmierzających do osiągnięcia jak najwyższych standardów diagnostycznych i terapeutycznych. Specyficzna perspektywa, o której wspomniano, zmusza dodatkowo do krytycznej oceny tego co przeżyliśmy w związku z konfrontacją z zachodnią psychiatrią sądową. Z pełną świadomością, iż z wielu względów niemożliwe jest mechaniczne przejęcie wzorów a zwłaszcza systemów funkcjonujących w różnych państwach Unii, można i należy podjąć próbę inkorporacji do polskiego modelu psychiatrii sądowej konkretnych, wypróbowanych i sprawdzonych rozwiązań i elementów modeli, które mogą i powinny funkcjonować w polskiej rzeczywistości. Wymaga to dokonania pewnej selekcji informacji i konkretnych rozwiązań organizacyjnych uwzględniających kulturową specyfikę naszego kraju, jego możliwości finansowe czy kadrowe. Działania takie charakteryzować się muszą specyficznym pragmatyzmem i realizmem zmuszającym do wskazania tego co niezbędne i konieczne, aby w podstawowych wymiarach sprostać standardom europejskim. W efekcie możliwe będzie stworzenie swego rodzaju meta-systemu czy meta-modelu o stosunkowo wysokim poziomie ogólności. Wymaga to uchwycenia i wskazania tego, co jawi się jako najważniejsze i niezbędne do tego aby w stosunkowo krótkim czasie i przy ograniczonych możliwościach organizacyjno-finansowych mogło dojść w Polsce do stworzenia nowoczesnego systemu psychiatrii sądowej.
Przedmiot i zakres psychiatrii sądowej Rozważania dotyczące przedmiotu i zakresu psychiatrii sądowej rozpocząć można od stwierdzenia, iż jej obszar działania jest niewątpliwie szerszy niż wynikałoby to z samej tylko semantycznej interpretacji analizowanego pojęcia. Psychiatria sądowa wykracza daleko poza jej tradycyjne rozumienie, ograniczające jej zakres do wykorzystywania wiedzy psychiatrycznej dla opiniodawczych potrzeb wymiaru sprawiedliwości. Specyficzna rola jaką pełni psychiatria w wymiarze sprawiedliwości, zarówno w swoim diagnostycznym jak i terapeutycznym wymiarze, sugeruje jednoznacznie, iż posiada ona istotny społeczny wymiar. Ten społeczny wymiar wynika z przeobrażeń jakim w ostatnim czasie uległa diagnostyka psychiatryczna, uwzględniająca coraz szerzej rolę czynników środowiskowo-sytuacyjnych w powstawaniu zaburzeń psychicznych. Dzieje się tak zarówno poprzez wprowadzanie do klasyfikacji psychiatrycznych nowych zespołów psychopatologicznych, takich jak na przykład zespół stresu pourazowego (PTSD) czy ostra reakcja na stres (Heitzman 2002), jak także na skutek usprawniania samej procedury diagnostycznej uwzględniającej, jak ma to miejsce w klasyfikacji DSM, dodatkowe osie diagnostyczne. Stanowią one specyficzne tło czy też szeroki kontekst, który towarzyszy występowaniu poszczególnych zespołów psychopatologicznych. I tak wieloosiowa klasyfikacja DSM-IV obejmuje psychiczne zaburzenia kliniczne (oś I), współwystępujące z nimi zaburzenia osobowości (oś II), opis ogólnomedycznego stanu somatycznego (oś III), diagnozę specyficznych dla pacjenta problemów psychospołecznych i środowiskowych (oś IV) oraz ogólną ocenę adaptacji życiowej (oś V), stanowiącą globalną, bio-psycho-społeczną diagnozę funkcjonowania pacjenta (Wciórka 2002).
Pojecia prawa karnego
Czyn Polskie prawo karne jest prawem karnym czynu(1); tak więc tylko czyn może być podstawą odpowiedzialności, a jego brak wyklucza konieczność zastanawiania się nad innymi warunkami ponoszenia odpowiedzialności karnej.Celem tego omówienia nie jest szczegolowa analiza pojęcia czynu, jednak wspomnieć chociażby trzeba o istnieniu poglądów (stanowisk), które w sposób zdecydowany różnią się od siebie(2). Wiele z nich bierze swój początek od wątpliwości związanych z tą postacią ludzkiego zachowania, jaką jest zaniechanie(3). Zarówno kauzalne, jak i finalne koncepcje czynu nie dają prawnikowi wystarczającego „aparatu pojęciowego" dla prawidłowej klasyfikacji ludzkich zachowań. Gdy uwzględnimy, jakiemu celowi służy „czyn", to najlepsze jego określenie musi odrywać się od czysto teoretycznych rozważań i szukać związków z realnie istniejącą rzeczywistością. Wystarczy, że z tej rzeczywistości „wykroimy" pewien fragment i jeżeli jego opisanie dostarczy sprawnego „narzędzia", to jest to dopuszczalne i poprawne. Jest to zgoda nie na poszukiwanie istoty jakiegoś idealnego bytu, lecz na zaprojektowanie (narzucenie) pewnej definicji. W nauce prawa karnego spotykamy różne koncepcje czynu(4). Wychodząc od niekwestionowanego stwierdzenia, że czyn jest pojęciem zarezerwowanym jedynie dla ludzkiego działania, pojawia się finalna teoria czynu (finale Handlungslehre), której twórcą był Welzel: „(...) czyn ludzki jest zawsze ukierunkowany postępowaniem, zmierza ku celowi, który sobie sprawca stawia. W ten sposób oczywiście nie działają siły przyrody ani zwierzęta (powodujące się instynktem, ale nie przewidywaniem i planowaniem). W sposób celowościowy, zaplanowany, z góry ustalony według pewnych kryteriów rzutujących na przyszłość, a więc według określonej skali i możliwości przewidywania, postępować może tylko homo sapiens. Dlatego czyn ludzki jest zawsze finalny, oparty na pewnych założeniach i możliwie ekonomicznym dążeniu do ich osiągnięcia"(5).
Społeczna szkodliwość czynu Zajmując się nowym ukształtowaniem zasad odpowiedzialności karnej należy zdawać sobie jednak sprawę z tego, że są one głęboko uwikłane, czy raczej osadzone, w całym dotychczasowym rozwoju prawa karnego. Stało się tak — jak sądzę — bez względu na przesłanki, którymi kierowali się twórcy nowej kodyfikacji karnej. Zwykłe porównanie brzmienia art. 1 kodeksu karnego z 11.07.1932 r. (Dz. U. Nr 60, poz. 571) i art. 1 § 1 nowego kodeksu, wskazuje raczej na zatoczenie wielkiego kręgu, niż oddalenie się od zasad, którym patronował J. Makarewicz(2). Nic w tym zresztą dziwnego, skoro oba te przepisy wyrażają fundamentalną zasadę prawa karnego: nullum crimen sine lege.
Wina Nie ma chyba drugiego takiego pojęcia, które by w nauce prawa karnego było tak licznie reprezentowane przez różne teorie i tak liczne spory wywoływało(1). Tym samym nierzadko różnice w jego rozumieniu powodują oczywiste nieporozumienia ze szkodą dla nauki prawa karnego, która powinna być jak najbardziej klarowna i zrozumiała. Wobec sporu wokół koncepcji psychologicznej i normatywnej, który trwa chyba od czasu ukazania się w 1907 r. rozprawy R. Franka(2), większość przedstawicieli nauki prawa karnego uważa za stosowne dokonanie prezentacji wielu teorii, których znajomość tak naprawdę nie pomaga w zrozumieniu pojemności i znaczenia terminu „wina"(3). Często przechodzi się do porządku dziennego nad odmiennym jego pojmowaniem na gruncie prawa materialnego i procesowego. Podejmowane próby zdefiniowania w zasadzie nigdy nie kończą się powodzeniem, roztrząsany jest problem „w czyjej głowie wina powstaje" i brak chyba odwagi, by zająć stanowisko, jakie prezentował J. Makarewicz. Zdaniem I. Andrejewa: „Krańcowo odmienne stanowisko (od tych, którzy uważali za konieczne opowiedzieć się po jednej ze stron sporu między teorią psychologiczną a normatywną — przyp. mój) zajmował J. Makarewicz, który w swym wydanym w 1924 r. podręczniku widocznie postanawia zignorować spór niemiecki, nie wspominając o nim wcale. Można dodać, że Makarewicz mało troszczył się o definicję winy, poprzestając na określeniu sytuacji, kiedy wina zachodzi"(4).
Dobro Pojęcie dobra prawnego pojawia się w literaturze w latach dwudziestych XIX wieku(1). Umożliwiło ono uzupełnienie katalogu praw podmiotowych zaproponowanych przez Feuerbacha i znalezienie teoretycznej podbudowy dla ochrony interesów społecznych. Pojemność i elastyczność tego pojęcia sprawia, iż na stałe weszło do kanonu podstawowych pojęć prawa karnego. Problematyka dobra prawnego, bardzo obszerna i wielowątkowa, w pracy tej ograniczona jest do niezbędnego minimum.
Kontratypy Pomimo iż kontratypy nie stanowią problemu, z którym wymiar sprawiedliwości ma często do czynienia (oprócz obrony koniecznej), w praktyce życia codziennego, w stosunkach międzyludzkich ich występowanie nie jest wcale czymś niezwykłym(1). Podobnie w nauce prawa karnego zagadnienia związane z kontratypami doczekały się wielu opracowań i były powodem wielu polemik. Ten rozdział ma za zadanie jedynie naświetlić problematykę kontratypów, nie stawia sobie za cel przedstawienia systemu wspólnego wszystkim sytuacjom kontratypowym. Dostrzegając to, co dla tej kategorii okoliczności wyłączających bezprawność jest wspólne, nie można zapominać, że nie sposób stworzyć rozwiązań ogólnych dla wszystkich, bez żadnego wyjątku, kontratypów(2). Ich wielość i brak jednolitości powinien skłaniać do zajmowania się również każdym kontratypem oddzielnie, z uwzględnieniem ich cech indywidualnych.
Źródła prawa karnego:
1) Kodeks karny z 6 kwietnia 1997 r. Składa się z 3 części: ogólnej, szczegółowej, wojskowej.
Ogólna: podstawowe zagadnienia prawa karnego np.: zasady odpowiedzialności karnej, formy popełnienia przestępstwa, przedawnienie, zatarcie skazania
Szczegółowa to zbiór przepisów, z których każdy odnosi się do jakiegoś konkretnego przestępstwa (art.278-Kradzież, art.286-oszustwo, art. 280-rozbój)
Wojskowa zawiera ogólne i szczegółowe przepisy karne odnoszące się do żołnierzy.
2) Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (dla osób przed 17 rokiem życia)
3) Kodeks Karny Wykonawczy (mówi o zasadach wykonywania kary)
Struktura przepisu prawnego ( budowa ) - każdy przepis prawny powinien składać się z trzech elementów:
- poprzednik - wskazuje okoliczności w jakich ten przepis będzie zastosowany,
- następnik - określa skutki prawne które istnieją o ile zaistniały okoliczności przewidziane w poprzedniku,
- funktor normotwórczy ( łącznik ) - taki który łączy poprzednik z następnikiem,
Czyn zabroniony to czyn człowieka, który odpowiada zachowaniu opisanemu w ustawie karnej (=wypełnia ustawowe znamiona).
Czynami zabronionymi są przede wszystkim przestępstwa i wykroczenia, przy czym np. każde przestępstwo jest czynem zabronionym, ale nie każdy czyn zabroniony jest przestępstwem.
Rozróżnienie to ma w prawie ogromne znaczenie, gdyż tylko wtedy, gdy jakiś czyn zabroniony zostanie uznany za przestępstwo można rozważać odpowiedzialność karną człowieka.
Budowa normy prawnej:
-Hipoteza-jest to część normy określająca krąg adresatów, do których norma się odnosi i okoliczności, w jakich ma zastosowanie.
-Dyspozycja- jest częścią normy wyznaczającą sposób postępowania w sytuacji, w której spełnione zostały warunki przewidziane w hipotezie
-Sankcja-jest częścią normy określającą następstwa zachowania się w sposób niezgodny ze wskazaniami określonymi w dyspozycji.
Kryteria podziału norm prawnych:
a) ze względu na zakres swobodny pozostawiony adresatowi wyróżniamy:
-normy względnie obowiązujące
-normy bezwzględnie obowiązujące
b) ze względu na sposób określenia zachowaniu ludzkich wyróżniamy:
-normy nakazujące, które określają w ich adresat powinien uczynić aby postępować zgodnie z treścią norm prawnych
-normy zakazujące, które określają od jakich działań powinien się powstrzymać adresat normy prawnej
-normy wprowadzające- uprawniają do określonego zachowania się lub przyznają ich adresatami pewne korzyści.
Stosunek prawny to stosunek społeczny regulowany przez normy prawne, którego uczestnicy występują jako podmioty praw i obowiązków.
W każdym stosunku prawnym wyróżniamy cztery następujące elementy:
-podmioty, między którymi stosunek prawny zachodzi ( mogą być nimi bądź ludzie, bądź zależne od rodzaju stosunku pewne organy, instytucje lub osoby prawne)
-przedmioty stosunku prawnego (którym jest określenie zachowania uczestników tego stosunku)
-prawo (uprawnienie), polegające na możności domagania się przez podmiot uprawniony określonego zachowania od drugiej strony stosunku prawnego
-obowiązek, będący odpowiednikiem (korelatem) tego prawa.
Zdarzenia prawne to zdarzenia wywołujące prawne w postaci powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego.
Wykładnia prawa Nieostrość i niewyrazistość języka, jakim operuje ustawodawca w różnych aktach prawnych sprawia, że pozornie jasny i czytelny tekst ustawy czy innego aktu normatywnego sprawia niekiedy trudności w praktycznym jego zastosowaniu do konkretnych sytuacji codziennego życia.
Czynnikiem zapobiegającym różnorakiemu rozumieniu treści poszczególnych przepisów prawnych, a co za tym idzie różnemu ich stosowaniu do konkretnych sytuacji przez właściwe organy jest wykładnia prawa.
Wykładnia prawa jest to interpretacja znaczenia norm zawartych w przepisach prawnych. Ma ona miejsce wówczas, gdy organ mający zastosować prawo ma wątpliwości dotyczące znaczenia normy prawnej, która zdaniem organu powinna być zastosowana.
Wykładnia wiąże się z problemem sposobu wypowiedzi i języka. Język prawny - to język w jakim pisane są akty prawne, czyli język przepisów. Należy go wyraźnie odróżnić od języka prawniczego, który wprowadza często odmienne pojęcia i terminologię, inne niż w języku prawnym i potocznym.
Językiem prawniczym posługuje się nauka prawa, gdy zajmuje się stroną językowo - semantyczną i logiczną aktów normatywnych. Język prawny i prawniczy trzeba traktować jako odgałęzienia języka naturalnego, które wyrosły w toku praktyki zawodowej prawników. Język prawniczy jest dopełnieniem pozwalającym operować treścią aktów normatywnych w praktyce, bez konieczności częstego sięgania po określenia potoczne,
Rodzaje wykładni
1Wykładnię autentyczną, która dokonywana jest przez samego ustawodawcę,
tzn. przez ten organ, który wydał normę. Wyrazem tej wykładni jest określenie w samym akcie normatywnym, jak należy rozumieć pewne sformułowania. Np. w ustawie o prawie wynalazczym, wyjaśnienie co w rozumieniu ustawodawczym należy uważać za wynalazek.
2. Wykładnię legalną , nazywaną też wykładnią powszechnie obowiązującą - dokonywana jest przez upoważniony podmiot. W Polsce wykładni legalnej aktów normatywnych dokonuje tylko Trybunał Konstytucyjny.
3. Wykładnię sądową, której dokonują sądy w procesie stosowania prawa do konkretnych przypadków. Szczególne znaczenie posiada wykładnia Sądu Najwyższego, która mimo iż nie wiąże sądów niższych instancji - poza rozstrzygnięciami dokonanymi w konkretnej sprawie - to jednak ze względu na powagę Sądu Najwyższego ma wpływ na orzecznictwo. Wiążącymi sądy niższej instancji są wszakże wytyczne SN dotyczące wymiaru sprawiedliwości, jak m.in. wydane w swoim czasie, dotyczące rozumienia art. 56 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, wyjaśniające jak powinny one interpretować użyte w tekście pojęcia: zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, dobra małoletnich dzieci małżonków, winy małżonka, jak również odmowy zgody na rozwód małżonka niewinnego rozkładu małżeńskiego pożycia w świetle prawa i zasad współżycia społecznego.
4. Wykładnię organów administracji państwowej, która stanowi wyraz uprawnień różnych organów pełniących w państwie funkcje wykonawcze. Minister resortowy jest upoważniony do interpretacji ustawy, jeśli musi ją wykonać. Jego wykładnia wiąże podmioty pozostające w pionie danego resortu. Tym bardziej minister może interpretować akty normatywne wydane przez siebie lub inne organy rządu. Jego wykładnia posługuje się metodami interpretacji omówionymi wcześniej, a znamienna jest nie sposobem czynienia ustaleń poznawczych, lecz osobą interpretatora uosabiającego wolę organu administracji państwowej.
Wykładnia sprzeczna z ustawami, w tym wadliwa interpretacja samych ustaw, podlega z mocy ustawy kontroli Trybunału Konstytucyjnego. Próby naginania prawa przez administrację państwową przy użyciu wadliwej wykładni nie są u nas zjawiskiem rzadkim i wywołującym interwencje m.in. u Rzecznika Praw Obywatelskich. Na jego wniosek Trybunał Konstytucyjny niejednokrotnie ustalał odmienną wykładnię spornych przepisów.
5. Wykładnię doktrynalną ( naukową ), dokonywaną przez uczonych i specjalistów w danej dziedzinie prawa. Jest ona charakterystyczna dla publikacji prawniczych. Wykładnia ta nie posiada mocy wiążącej, choć jej wpływ na stosowanie prawa może być znaczny ze względu na autorytet osób podejmujących się wykładni. Ten rodzaj wykładni pojawia się zarówno w oderwaniu od konkretnej sprawy ( np. po uchwaleniu przez Sejm nowej ustawy), jak i w związku z rozstrzygnięciem na forum sądu określonej sprawy, w związku z ustaleniem definicji jakiegoś zwrotu o istotnym znaczeniu prawnym itp.