Środowisko i wychowanie
POJĘCIE ŚRODOWISKA I TYPOLOGIA ŚRODOWISK
Środowisko życia człowieka stanowi od dawna przedmiot zainteresowania zarówno filozofii, jak nauk szczegółowych. Jednakże pojęcie: środowisko jest wieloznaczne. Każda gałąź wiedzy tworzy adekwatne do swoich potrzeb pojęcie środowiska. W biologii mianem środowiska określa się czynniki ekologiczne warunkujące życie i rozwój organizmu. W geografii środowisko ujmuje się jako otaczającą ludzi przyrodę organiczną i nieorganiczną. W naukach społecznych natomiast mianem środowiska oznacza się krąg osób, rzeczy i stosunków otaczających człowieka w jego życiu indywidualnym i zbiorowym. W ostatnich dziesięcioleciach wzrasta szczególnie zainteresowanie tymi składnikami środowiska, które powstają w wyniku współżycia i współdziałania ludzi, stanowią dorobek i osiągnięcia działalności ludzkiej. Nadają one bowiem środowisku życia człowieka szczególne, „cywilizacyjne" piętno.
To różne ujmowanie środowiska prowadzi często do zawężenia jego zakresu i do operowania takimi pojęciami, jak: środowisko biologiczne, geograficzne, społeczne itp. Stwarza to bowiem dogodniejszą podstawę do analizy składników środowiska znajdujących się w zasięgu badań poszczególnych gałęzi wiedzy.
W dalszych rozważaniach przede wszystkim zajmiemy się środowiskiem jako zespołem czynników warunkujących i współwyznaczających procesy rozwojowe człowieka. Mają one bowiem podstawowe znaczenie dla utrzymania się przy życiu jednostki ludzkiej oraz dla jej rozwoju filo- i ontogenetycznego.
Dla wyjaśnienia złożonych relacji zachodzących między naturą człowieka a zewnętrznymi warunkami jego rozwoju celowe jest rozgraniczenie dwu pojęć: środowisko i otoczenie. W literaturze pedagogicznej spotykamy próby ściślejszej definicji obu tych pojęć. Helena Radlińska uważała, że środowisko jest zespołem warunków względnie stałych, podczas gdy otoczenie jest zmienne. Definicja ta wprowadza pewną jasność terminologiczną, .jednakże z punktu widzenia roli, jaką odgrywają czynniki środowiskowe w procesach wychowawczych, wymaga dalszego rozwinięcia.
Przy definiowaniu pojęć srodowisko i otoczenie dla potrzeb teorii pedagogicznej, należy wziąć pod uwagę dwa fakty:
l. Nie wszystkie składniki środowiska oddziałują na nas w sposób jednakowy. Wpływ ich jest zależny od wielu czynników: charakteru i rodzaju tych składników, stopnia ich znaczenia dla życia t jednostek oraz struktury psychofizycznej osobnika. Na przykład, ; życie, praca ludności wsi będą w sposób bardziej bezpośredni związane ze strukturą geofizyczną terenu niż życie ludności miast. Jednostki uzdolnione artystycznie będą żywiej reagować na wartości krajobrazu czy folkloru niż jednostki mające zdolności innego typu. Wpływ tych samych składników środowiska nie jest więc jednakowy w odniesieniu do wszystkich przebywających w nim osobników.
2. Siła oddziaływania poszczególnych składników środowiska nie zależy od tego, czy kontakty z nim są trwałe czy przelotne. Przelotna czy jednorazowa styczność z osobami lub stosunkami może wywrzeć na życie jednostki wpływ znacznie większy niż trwałe kontakty społeczne, wpływ niekiedy decydujący. Wiele przykładów tego typu oddziaływań dostarczają życiorysy młodzieży chłopskiej i robotniczej. W ich życiu często decydujące znaczenie miały właśnie przelotne, okazyjne zetknięcia z ludźmi czy stosunkami. Co więcej, pod wpływem tych przelotnych styczności zmieniał się nieraz stosunek do własnego środowiska, pojawiało się dążenie do przeobrażenia go. Młodzież chłopska uczestnicząca w ruchu uniwersytetów ludowych po powrocie do swoich środowisk znacznie silniej reagowała na wartości i braki otoczenia. Poszczególne składniki środowiska, społeczne i naturalne, nabierały dla niej nowego znaczenia i wyrazu, dostarczały nieraz podniet do ożywionej aktywności społecznej. Wpływy środowiska mogą mieć charakter utajony, mogą ujawniać się dopiero w sprzyjających okolicznościach. Uniwersytety ludowe kształciły młodzież, której osobowość została w określony sposób uformowana przez środowisko, ale dopiero dzięki studiom na uniwersytecie wpływy te dynamizowały się, na ich podstawie kształtowały się dążenia znajdujące następnie tak żywy wyraz w życiu i działalności absolwentów.
Nie wszystkie więc składniki środowiska wywierają jednakowy wpływ na osobnika i wpływ ten nie jest zależny tylko od tego, czy są one stałe czy przelotne. Z wychowawczego punktu widzenia istotne jest nie to, jak długo działają bodźce środowiskowe, lecz ich rzeczywisty wpływ. Stwierdzenie to ma zasadnicze znaczenie dla definicji środowiska jako współczynnika procesów wychowawczych. W punkcie wyjścia przy definiowaniu pojęć „środowisko" i „otoczenie" należy przyjąć nie trwałość jego składników, ale ich realne oddziaływanie. Stosując tak pojęte kryteria definicyjne, Środowiskiem nazywać będziemy składniki struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i wywołują określone reakcje psychiczne. Otoczenie jest pojęciem szerszym, oznacza całą zewnętrzną strukturę, niezależnie ód tego, czy jest ona trwała czy zmienna i czy stanowi źródło bodźców rozwojowych.
Ponadto pojęciu „środowisko społeczne" nadajemy często specyficzne znaczenie. Mówimy np. o środowisku zawodowym, środowisku twórczym, środowisku wsi i miasta, środowisku młodzieżowym i środowisku emerytów, środowisku wstecznym i postępowym, wychowawczo wartościowym i zdemoralizowanym. W takim ujęciu mianem środowiska oznaczamy określone grupy społeczne bądź stosunki, których wartościowania dokonujemy z punktu widzenia przyjętych kryteriów.
Przyjmując definicję środowiska jako „zespołu warunków" czy „składników struktury" otaczających osobnika, możemy dokonać ogólnej typologii środowisk. Za podstawę typologii można przyjąć, albo rodzaj bodźców środowiskowych oddziałujących na osobnika albo cechy terytorialne środowiska. W literaturze naukowej spotykamy typologie środowisk oparte na obydwu wymienionych podstawach.
l. Typologia oparta na rodzaju bodźców środowiskowych. Bodźce te mogą być trojakiego rodzaju: a) naturalne, b) społeczne, c) kulturowe. Odpowiednio do nich rozróżniamy środowisko naturalne, społeczne i kulturowe.
Przez środowisko naturalne rozumiemy układ geograficzny. Obejmuje ono te elementy naszego otoczenia, które są dziełem samej. matury, których istnienie nie wymagało interwencji człowieka. Często określamy je mianem środowiska fizycznego. Środowisko-naturalne zatem — to Ziemia wraz z jej zasobami i ukształtowaniem powierzchni, klimat, flora, fauna. Sąd, iż środowisko fizyczne człowieka jest dziełem samej natury, staje się coraz bardziej umowny. Jest on uzasadniony w stosunku do niższych poziomów kultury, kiedy to człowiek ze względu na swą prymitywną technikę działania miał ograniczoną możliwość wpływania na środowisko. Na Wyższych poziomach kultury pogłębia się umiejętność władania układem naturalnym zgodnie z potrzebami społecznymi. Wielkie prace melioracyjne, nawadnianie i odwadnianie-terenów, zalesianie i trzebienie drzewostanu, planowa kontrola rozwoju flory i. fauny, to przykłady daleko posuniętej ingerencji człowieka w strukturę jego środowiska naturalnego, determinującej ilość i jakość bodźców, których źródłem jest to właśnie środowisko.
W związku z tymi przemianami zjawia się pytanie, co należy uznać za środowisko naturalne. Biolog Włodzimierz Michajłow wątpliwość tę formułuje następująco: „Tego środowiska w sensie absolutnym na kuli ziemskiej prawie już nie znajdujemy", bo zaledwie około jedna trzecia biosfery kuli ziemskiej nie uległa przeobrażeniu przez człowieka, a obszary przyrody pierwotnej w Europie są już bardzo rzadkie Możemy natomiast mówić o środowisku „częściowo przeobrażonym przez człowieka", to jest o obszarach, w których wciąż jeszcze przeważają elementy przyrody pierwotnej.
Mianem środowiska społecznego określamy ludzi stosunki .społeczne otaczające osobnika Środowisko aspołeczne człowieka jest strukturą historycznie ukształtowaną. Jego geneza, rozwój i prawa tego rozwoju są przedmiotem dociekań teoretycznych socjologii. Pedagogikę interesuje empiryczny obraz środowiska społecznego — konkretnie funkcjonujące środowisko i jego wychowawcze oddziaływanie. Z tego punktu widzenia możemy wyróżnić .następujące elementy środowiska społecznego l) rozmieszczenie ludności i gęstość zaludnienia, od których uzależniona jest częstotliwość i różnorodność kontaktów społecznych, 2) struktura zawodowa ludności, świadcząca o stopie jej życia, ekonomicznym zróżnicowaniu, a pośrednio i o poziomie kulturalnym, 3) relacja poszczególnych grup wieku, wskazująca na biologiczny dynamizm ludności; 4) poziom i struktura wykształcenia ludności.
Wymieniliśmy jedynie typowe i elementarne składniki środowiska społecznego. Szczegółowa analiza wyznacza jeszcze inne składniki: stan życia organizacyjnego wyrażający się w liczbie i rodzajach zrzeszeń, intensywności ich funkcjonowania, poziom świadomości społecznej i formy zachowania się; stan zdrowia ludności i higiena, mające odbicie w podstawowych statystykach chorób, poziomie sprawności fizycznej, nawykach i urządzeniach higienicznych. Środowisko społeczne jest układem złożonym, o bogatych formach wewnętrznego funkcjonowania i oddziaływania na jednostki. Analiza wychowawczej funkcji środowiska społecznego, bodźców rozwojowych pochodzących z tego środowiska, wymaga uwzględnienia — obok podstawowych składników — cech p czynników specjalnych, mających jednak istotne znaczenie, jak na przykład: dynamika ekonomicznych przeobrażeń czy stopień integracji społecznej. Punkt wyjścia dla wszelkiej analizy t zawsze jednak stanowią podstawowe wyznaczniki: gęstość zaludnienia, grupy wieku, wykształcenie, zróżnicowanie zawodowe itp. Środowisko kulturowe — 'to oddziałujące na osobnika elementy dorobku historycznej działalności człowieka. To określenie środowiska kulturowego opiera się na pojęciu kultury jako sumy zobiektywizowanych elementów historycznego dorobku człowieka . Dorobek ten jest co najmniej dwojakiego rodzaju. Obejmuje wytwory działalności człowieka lub sposoby ich przeżywania (reakcje). W pierwszym wypadku mówimy o dobrach kultury, w drugim — o reakcjach człowieka na te dobra. Dobra kultury dzielimy na materialne i duchowe. Dobra kultury materialnej są to przedmioty materialne; oznaczamy je często mianem cywilizacji. Dobra kultury duchowej są abstrakcyjne, obejmują poglądy człowieka, normy i zasady. Zatem do kultury duchowej zalicza się: ideologię, filozofię, religię, prawo, moralność itp. Reakcja człowieka na dobra kultury (przeżywanie) może być różna. Uzależniona jest od jego wrażliwości-i sposobu ich przeżywania. Sposób przeżywania dóbr kultury (reakcja) jest również rezultatem historycznego rozwoju człowieka; ponadto reakcje człowieka na dobra kultury traktowane są zazwyczaj jako miara poziomu jego rozwoju. W tym rozumieniu używamy określeń: „człowiek wysokiej kultury" lub „człowiek bez kultury".
Reakcję człowieka na dobra kultury należy ujmować w dwojakich odniesieniach: do własnego kręgu kulturowego i do różnych l kultur współczesnego świata. Pojęcie kultury europejskiej łączymy z systemem tych wartości, które stanowią kontynuację wzorów antycznych (greckich i rzymskich). Cały system wychowania v/ krajach Europy i Ameryki oparty jest na tych wartościach i przygotowuje młodą generację do ich kontynuowania. Przeobrażenia polityczne po drugiej wojnie światowej (upadek kolonializmu, usamodzielnienie narodów wszystkich kontynentów) ujawniły ogromnie zróżnicowany obraz kultury świata. Kultura europejska straciła swą dominację w wielkim obszarze krajów Trzeciego Świata (Azja Płd., Afryka), a jednocześnie wielkiej;
aktualności nabrały hasła identyfikacji kulturalnej, przez co rozumie się akceptację rodzimych wzorów i tradycji kulturowych. Tendencje identyfikacji występują zarówno wśród narodów o wielkich tradycjach kulturowych (Chiny, Egipt, Indie), jak i wśród narodów Afryki czy Oceanii, o swoistych wzorach ekspresji reprezentowanych przez prymitywne kultury tych regionów. W tej sytuacji pojęcie „człowiek kulturalny" nabiera innej treści, podobnie jak pojęcie „edukacji kulturalnej", która winna szeroko wprowadzać we własną kulturę, kształcąc jednocześnie rozumienie kultur różnych regionów świata.
Analiza powyższa wskazuje na złożoność pojęcia Środowisko kulturowe. Tym bardziej zatem ważne jest określenie empirycznych składników środowiska kulturowego. Możemy do nich zaliczyć: wytwory kultury materialnej (np. budownictwo, urządzenia komunikacyjne), które odzwierciedlają warunki życia ludności, zakres i możliwości jej społecznych kontaktów; wytwory kultury duchowej: wierzenia, obyczaje i zwyczaje, normy społeczne i moralne przyjęte w środowisku itp.; placówki służące zaspokajaniu społecznych i kulturalnych potrzeb człowieka, takie jak: ogniska i kluby, teatry, czytelnie, galerie obrazów itp.; poziom i rodzaje potrzeb, wyrażające się w udziale w życiu społecznym i kulturalnym (czytelnictwo, formy społecznych i towarzyskich kontaktów, udział w koncertach, przedstawieniach teatralnych itp.); stosunek do dóbr kulturalnych (zainteresowania i reakcje ludności).
Obejmując pojęciem kultury szeroki krąg zjawisk materialnych i niematerialnych, łącznie z wzorcami etycznymi, sposobami postępowania itp., musimy odpowiedzieć na pytanie, czy każdy zespół zjawisk można nazwać kulturą, czy też konieczne są ograniczenia wynikające z powszechnie uznawanych norm moralnych lub praw-człowieka. Dla pedagoga jest to pytanie o zasadniczym znaczeniu, zwłaszcza w kontekście relacji: kultura i wychowanie.
Problem ten stanął w całej ostrości na kolokwium międzynarodowym w Warszawie w roku 1977 n.t. Wojna i kultura. Bezpośrednim źródłem wątpliwości było pojęcie „kultury nazistowskiej". 3drzucono to pojęcie, bo z pojęciem kultury łączyć należy zjawiska, którym nadajemy dodatnią kwalifikację, eliminując z jej zakresu zjawiska barbarzyństwa.
Trzy wyróżnione wyżej kategorie środowisk: środowisko naturalne, społeczne i kulturowe nie istnieją w izolacji. Są ze sobą ściśle sprzężone. Środowisko naturalne stanowi niezbędny warunek życia społecznego, a więc i tworzenia dóbr kultury.
Wyznacza ono kierunek i zasięg ekonomicznej aktywności człowieka. Naturalne wyposażenie terenu, zasoby i możliwości ich wykorzystania warunkują rodzaj aktywności gospodarczej, specjalizację zawodową. Jednocześnie w sposób niewątpliwy oddziałują na formy i kierunki ogólnej aktywności społecznej i znajdują odbicie w wytworach kultury. Związki te można by z powodzeniem przeanalizować i ukazać na przykładzie starożytnej Grecji. Układ geofizyczny terenu, klimat znalazły bezpośredni wyraz w życiu społecznym l i wytworach kultury, której pomniki do dziś stanowią przedmiot Zainteresowań i studiów.
Działalność wychowawcza jest najsilniej sprzężona ze środowiskiem społecznym i kulturowym. Bowiem środowisko społeczne i kulturowe jest podstawowym źródłem podniet wyzwalających przeżycia psychiczne człowieka. Dobra kultury, z którymi osobnik styka się w środowisku swego życia oraz stosunki społeczne, w których uczestniczy, kształtują podstawowe dyspozycje psychiczne. Stanowią one wyjściowe warunki dla procesów celowego działania ! wychowawczego. Wychowawca, jeżeli chce działać skutecznie, to i znaczy osiągać zamierzone wyniki pracy, musi poznać podstawowe dyspozycje psychiczne zespołów dzieci, młodzieży, dorosłych, będące przedmiotem jego działalności wychowawczej. Jest to warunek prawidłowego i skutecznego działania. Poznanie zaś przeżyć psychicznych, powstałych pod wpływem bodźców środowiskowych, wyzwalających odpowiednie dyspozycje psychiczne, często zmusza wychowawcę do podejmowania wysiłków w kierunku odpowiedniego formowania i organizowania bodźców oddziałujących na wychowanka w środowisku jego życia. Jednym bowiem z podstawowych warunków osiągania zamierzonych rezultatów wychowawczych jest zgodność wpływów środowiskowych z celami pracy wychowawczej.
Procesy wychowawcze podlegają jednocześnie wpływom środowiska społecznego i kulturowego, dlatego pedagodzy ujmują W swych pracach łącznie składniki środowiska społecznego i kulturowego. Mówią wówczas o środowisku społeczno-kulturowym Jako dodatkowe uzasadnienie takiego ujęcia przyjmują fakt, iż kultura jest wytworem społecznej aktywności człowieka.
W studiach pedagogicznych spotykamy pojęcie środowiska wychowawczego. Takie pojęcie środowiska wprowadzają między innymi Józef Pieter i Kazimierz Sośnicki. Według Pietera, środowisko wychowawcze to „złożony układ powtarzających się lub względnie stałych sytuacji, do których człowiek rozwijający się przystosowuje się czynnie w wychowawczym okresie swego życia". Wątpliwości samego autora budzi termin okres wychowawczy. Uważa on, iż może „lepiej byłoby w ogóle opuście tę część definicji". Wówczas jednak — konkluduje — „nie powinniśmy też wcale mówić o środowisku wychowawczym, lecz o środowisku ludzkim". Chodziłoby więc tu o środowisko — w naszej terminologii — społeczne i kulturowe. Jeżeli, pomimo wątpliwości, J. Pieter zachowuje pojęcie środowisko wychowawcze, to dlatego, że pomaga ono „pojąć trafnie i poznać środowisko młodego człowieka, człowieka rozwijającego się i przystosowującego się do warunków życia, jemu tylko właściwych". W takim rozumieniu pojęcie środowiska wychowawczego odnosi się do zespołu bodźców i warunków rozwojowych, jakie stwarza młodej generacji (dzieci i młodzieży) otoczenie dorosłych. Na podobnych założeniach formułuje definicję środowiska wychowawczego K. Sośnicki. Definicja ta jest następująca: „Ogół sytuacji wychowawczych nazywamy środowiskiem wychowawczym". Przez sytuacje wychowawcze rozumie Sośnicki ogół warunków „które działając na jednostkę powodują u niej określone przeżycia psychiczne". Mianem środowiska wychowawczego określa więc Sośnicki całokształt wpływów i bodźców środowiskowych, zarówno celowo organizowanych, jak i samorzutnych. W takim jednak ujęciu zatrąca się sens pojęcia środowiska wychowawczego. Nie ma bowiem różnicy między .pojęciem środowiska a pojęciem środowiska wychowawczego.
2. Typologia oparta na rozróżnieniu cech terytorialnych Środowisk. Podział środowisk oparty na właściwościach typowych skupisk ludności znany jest od dawna i dość powszechnie stosowany do dziś dla potrzeb administracyjnych. Spotykamy go zazwyczaj w publikacjach statystycznych, ilustrujących stosunki ludnościowe, gospodarcze, społeczne. Przyjęty jest w nim prosty podział skupisk ludności na wsie i miasta. W obrębie tych dwu typów osiedli stosuje się dodatkowe rozróżnienia: ilościowe, przyjmujące za podstawę liczbę ludności, lub jakościowe, uwzględniające zróżnicowane cechy wsi i miast. Wyróżnia się więc miasta i wsie małe" oraz duże, stosując zresztą często schematyczną gradację liczby mieszkańców. Na podstawie cech jakościowych wyodrębnia się wsie oparte na gospodarce indywidualnej i spółdzielczej, składające się z gospodarstw małych lub wielkich; podobnie wyodrębnia się miasta o strukturze przemysłowej, handlowej, administracyjnej itp. Typologię opartą na rozróżnieniu cech terytorialnych spotykamy w wielu pedagogicznych studiach środowiskowych. Dla przykładu można wymienić monografię pt. Dziecko wsi polskiej. pod redakcją M. Librach owej i S. Studenckiego" czy studia poświęcone wychowaniu w środowisku małomiasteczkowym i chłopskim, opracowane pod kierunkiem Z. Mysłakowskiego. Na tej zasadzie podziału oparte jest znane wydawnictwo pod redakcją J. Chałasińskiego Młode pokolenie chłopów, przedstawiające przemiany w życiu i świadomości młodzieży
chłopskiej okresu międzywojennego.
Typologia oparta na rozróżnieniu cech terytorialnych formalnie tylko przyjmuje istnienie różnic terytorialnych. Opiera się bowiem na założeniu, że odrębności terytorialnej towarzyszą implicite odrębne stosunki społeczne i kulturowe, a więc w istocie rzeczy te stosunki stają się podstawą zróżnicowania środowisk. Każdą z cytowanych wyżej prac poświęconych wychowawczym problemom wsi i miasta przyjmowała takie właśnie założenia. Jednak słuszność tego typu podziałów staje się dziś dyskusyjna. Zaciera się bowiem ostra cezura między wsią a miastem. Następuje wyrównywanie się różnic i społecznych i kulturowych. Dzieje się to m. in. w wyniku procesu szybkiego uprzemysłowienia wielu, rejonów kraju, rozwoju środków lokomocji, a przede wszystkim technicznych środków upowszechnienia kultury. W rejonach uprzemysłowionych badania socjologiczne odsłaniają nową grupę społeczno-zawodową, którą stanowią mieszkańcy wsi zatrudnieni w zakładach przemysłowych miast.
W wyniku tych przemian podejmuje się próby sformułowania innych założeń terytorialnej typologii środowisk. Takie założenia przyjął J. Pieter w pracy o poznawaniu środowiska wychowawczego. Odrzuca on mianowicie administracyjne rozróżnienie: wieś—miasto, wprowadza natomiast pojęcie tzw. kręgów środowiskowych. Punktem wyjścia dla ich zdefiniowania jest fakt, że „czynniki (składniki, warunki) środowiska wychowawczego wywierają na dziecko wpływ różny, w zależności od stopnia bezpośredniości względnie pośredniości, z jaką docierają do dziecka". Innymi słowy, w każdym środowisku życia wychowanka możemy dostrzec pewne wspólne lub zbieżne czynniki oddziaływania, a ich rola uzależniona jest od stopnia zasięgu przestrzennego, czyli kręgu środowiskowego. Zasadę kręgów środowiskowych wyjaśnia J. Pieter posługując się składnikiem środowiska nazwanym tradycje kulturalne. „Mówić możemy słusznie o tradycjach kulturalnych danej rodziny, w której dziecko się wychowuje, o tradycjach kulturalnych mieszkańców domu, w którym mieszka, o tradycjach kulturalnych miejscowości lub dzielnicy miasta, w którym żyje» o tradycjach kulturalnych kraju, a nawet całej ludzkości". W rezultacie swych rozważań J. Pieter ustala trzy kręgi środowiskowe, a mianowicie: l) środowisko okoliczne (okolica), 2) środowisko miejscowe (lokalne), 3) osobiste warunki środowiskowe (środowisko domowe). Środowisko okoliczne jest to „całokształt warunków środowiskowych, właściwych otoczeniu pozamiejscowemu tego wychowanka". Środowisko okoliczne obejmuje większą przestrzeń, jak na przykład gmina czy dzielnica wielkiego miasta. Środowisko miejscowe, czyli lokalne, oznacza „całość warunków środowiskowych miejscowości, w której dane dziecko żyje i wychowuje się". Może nim być wieś lub małe miasto. Środowisko domenowe — to „całość tych osobistych warunków środowiskowych dziecka które wiążą się bezpośrednio lub pośrednio ze strukturą rodziny i jej życiem". Jest to więc środowisko rodzinne, którego wpływ na życie i rozwój młodego osobnika ma największe znaczenie. „Znaczna część poglądu na świat, skłonności i uprzedzeń, właściwości charakteru moralnego, przyzwyczajeń, tzw. sposobu bycia, poniekąd również rysów temperamentu (przypisywanych zazwyczaj dziedziczności) mają swe źródło we wpływach środowiska domowo-rodzinnego".
W próbie typologii środowisk przedstawionej przez J. Pietera "widoczne jest dążenie do integracji dwu kryteriów podziału, a mianowicie kryterium opartego na różnicach terytorialnych i na rodzaju bodźców. Za punkt wyjścia przyjmuje Pieter wiek wychowawczy, a więc populację dzieci i młodzieży. Z tego względu jego typologia środowisk jest szczególnie przydatna dla badań środowiska wychowawczego.
5