dr inż. Marcin Krause

Przedmiot: Bezpieczeństwo pracy w wybranych gałęziach gospodarki

Temat wykładu: Klasyfikacja zagrożeń występujących w środowisku pracy

Literatura źródłowa do wykładu:

PN-Z-08052:1980 Ochrona pracy - Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy - Klasyfikacja.

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29.11.2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.2002.217.1833; z późn. zm).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2.09.2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz.U.2003.171.1666; z późn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22.04.2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U.2005.81.716; zm. Dz.U.2008.48.288).

Klasyfikacja zagrożeń występujących w środowisku pracy

Środowisko pracy obejmuje otoczenie stanowiska pracy utworzone przez czynniki środowiska materialnego i społecznego, w których odbywa się proces pracy, wywierające określony wpływ na organizm człowieka i warunkujące wykonywanie pracy:

• materialne środowisko pracy - obejmuje miejsca wykonywania pracy, wyposażenie techniczne i występujące w środowisku pracy czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne;

• społeczne środowisko pracy - obejmuje załogę i stosunki międzyludzkie, wraz z relacjami zachodzącymi pomiędzy pracownikami i osobami kierującymi pracownikami.

Najpopularniejszą klasyfikacją czynników występujących w środowisku pracy jest podział według Polskiej Normy PN-Z-08052:1980, który obejmuje klasyfikacje według:

• skutków działania: niebezpieczne (urazowe), szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe;

• charakteru działania: fizyczne, chemiczne, biologiczne, psychofizyczne.

Czynniki niebezpieczne lub czynniki urazowe są to czynniki, których oddziaływanie na pracującego może prowadzić do urazu lub śmierci. Czynniki te działając na człowieka w sposób nagły i gwałtowny mogą powodować wypadki przy pracy lub zdarzenia potencjalnie wypadkowe. Oddziaływanie niebezpieczne polega na stwarzaniu bezpośredniego zagrożenia utraty życia lub zdrowia pracowników.

Czynniki szkodliwe dla zdrowia lub szkodliwości są to czynniki, których oddziaływanie na pracującego może prowadzić do schorzenia lub choroby. Czynniki te, w wyniku najczęściej długotrwałego oddziaływania na organizm człowieka, mogą powodować choroby zawodowe i choroby parazawodowe. Oddziaływanie szkodliwe dla zdrowia występuje wtedy, gdy w organizmie człowieka występują chorobowe mechanizmy adaptacyjne.

Czynniki uciążliwe lub uciążliwości są to czynniki, których oddziaływanie na pracującego może spowodować złe samopoczucie lub nadmierne zmęczenie, nie prowadząc do trwałego pogorszenia stanu zdrowia. Czynniki te mogą utrudniać pracę, obniżać jej wydajność i jakość lub okresowo obniżać sprawność psychofizyczną człowieka, ale nie powodują chorób pochodzenia zawodowego. Oddziaływanie uciążliwe występuje wtedy, gdy w organizmie człowieka występują właściwe fizjologicznie mechanizmy adaptacyjno-przystosowawcze o charakterze obronnym.

Czynniki fizyczne oznaczają czynniki dotyczące zjawisk i procesów fizycznych w środowisku pracy, które są związane z oddziaływaniem grawitacyjnym, mechanicznym i elektromagnetycznym. Czynniki te są podstawowymi czynnikami środowiska pracy, które stanowią czynniki niebezpieczne, czynniki szkodliwe dla zdrowia i czynniki uciążliwe.

Przykładowa klasyfikacja czynników fizycznych obejmuje:

• szkodliwe czynniki fizyczne;

• pyły;

• czynniki mechaniczne;

• czynniki termiczne;

• czynniki elektryczne.

Szkodliwe czynniki fizyczne oznaczają czynniki fizyczne, które mogą być przyczyną chorób zawodowych i są zaliczane do czynników szkodliwych dla zdrowia. Czynniki te stanowią główne czynniki szkodliwe dla zdrowia występujące w środowisku pracy, które są odpowiedzialne za większość chorób zawodowych (np. pylice płuc, ubytek słuchu).

Przykładowa klasyfikacja szkodliwych czynników fizycznych obejmuje:

• hałas: hałas słyszalny, hałas infradźwiękowy, hałas ultradźwiękowy;

• drgania mechaniczne (wibracje): drgania działające na organizm człowieka przez kończyny górne (drgania miejscowe), drgania o ogólnym oddziaływaniu na organizm człowieka (drgania ogólne);

• mikroklimat: mikroklimat gorący, mikroklimat zimny, mikroklimat umiarkowany, mikroklimat zmienny;

• promieniowanie optyczne: promieniowanie laserowe, promieniowanie nielaserowe; promieniowanie widzialne (światło, oświetlenie), promieniowanie podczerwone (cieplne, podczerwień), promieniowanie nadfioletowe (nadfiolet);

• promieniowanie jonizujące;

• pole i promieniowanie elektromagnetyczne w zakresie częstotliwości 0 Hz - 300 GHz.

Czynniki mechaniczne oznaczają czynniki fizyczne, które mogą być przyczyną urazów mechanicznych oraz nie są zaliczane do czynników szkodliwych dla zdrowia, za wyjątkiem grupy czynników termicznych i elektrycznych. Czynniki te stanowią główne czynniki niebezpieczne występujące w środowisku pracy, które są odpowiedzialne za większość urazów zawodowych, np. krwotok, zranienie, złamanie, zwichnięcie, skręcenie, stłuczenie, uraz wewnętrzny, uraz głowy, uraz kręgosłupa, uraz klatki piersiowej.

Przykładowa klasyfikacja czynników mechanicznych obejmuje:

• czynniki związane z maszynami, narzędziami i innym czynnikiem materialnym, w tym m.in. powodujące uderzenie przez obiekt w ruchu, kontakt z przedmiotem ostrym, szorstkim, chropowatym, np.: ruchome elementy maszyn i urządzeń, poruszające się mechanizmy i maszyny, spadające przedmioty i elementy;

• czynniki związane z przemieszczaniem się osób i transportem, w tym m.in. powodujące zderzenie lub uderzenie w nieruchomy obiekt, uderzenie przez obiekt w ruchu, np.: poślizgnięcie, potknięcie się lub upadek osoby na tym samym poziomie, poślizgnięcie, potknięcie się lub upadek osoby na niższy poziom, nieruchome ostre i wystające elementy, transportowane przedmioty i materiały, poruszające się środki transportowe;

• czynniki związane z położeniem stanowiska pracy, w tym m.in. położenie w stosunku do podłogi lub gruntu, np.: praca na wysokości, praca w wykopach, praca w zagłębieniach, praca w tunelach, praca pod ziemią w kopalniach;

• czynniki związane z ograniczoną przestrzenią pracy, w tym m.in. określone przez dojścia, przejścia, dostępy, np.: praca w kanałach, praca w osadnikach, praca w studzienkach, praca wewnątrz urządzeń technicznych, praca w innych zamkniętych przestrzeniach.

Czynniki termiczne oznaczają czynniki fizyczne, które mogą być przyczyną urazów termicznych (cieplnych) wskutek kontaktu człowieka z gorącymi albo zimnymi substancjami lub powierzchniami, narażenia na mikroklimat gorący lub zimny, działania płomienia lub wybuchu. Czynniki te mogą powodować urazy lub pogorszenie stanu zdrowia, które są związane z działaniem wysokiej temperatury, np. oparzenie termiczne i udar cieplny, albo niskiej temperatury, np. hipertermia (przechłodzenie), odmrożenie i zamarznięcie.

Czynniki elektryczne oznaczają czynniki fizyczne, które mogą być przyczyną urazów elektrycznych i termicznych wskutek oddziaływania prądu elektrycznego oraz pola elektromagnetycznego, w tym elektryczności statycznej. Czynniki te mogą powodować ciężkie urazy lub śmierć, które są związane z kontaktem bezpośrednim (porażenie prądem elektrycznym) albo kontaktem pośrednim (łuk elektryczny).

Pyły oznaczają czynniki fizyczne występujące w postaci aerozoli, dymów lub gazów, które mogą stanowić czynniki szkodliwe dla zdrowia (pyły szkodliwe dla zdrowia), czynniki uciążliwe lub czynniki niebezpieczne (pyły wybuchowe). Pyły obejmują cząsteczki ciała stałego sedymentujące w powietrzu pod wpływem siły ciężkości, emitowane do środowiska pracy podczas różnego rodzaju naturalnych i sztucznych procesów pyłotwórczych.

Przykładowe kryteria klasyfikacji i rodzaje pyłów szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy obejmują:

• klasyfikacja według pochodzenia pyłów, np.:

• pyły organiczne (roślinne, zwierzęce, syntetyczne);

• pyły nieorganiczne (mineralne, metali);

• pyły mieszane;

• klasyfikacja według działania biologicznego pyłów na organizm człowieka, np.:

• pyły zwłókniające (pylicotwórcze), które wywołują pylice zwłókniające kolagenowe, m.in. pyły azbestu oraz pylice zwłókniające niekolagenowe, np. pyły węgla kamiennego;

• pyły alergiczne, które powodują uczulenie w obrębie dróg oddechowych oraz uczulenie skóry, np. pyły pochodzenia organicznego;

• pyły drażniące, które powodują podrażnienie błony śluzowej dróg oddechowych, skóry i spojówki oka, np. pyły nawozów sztucznych;

• pyły rakotwórcze, które działają na górne drogi oddechowe wywołując nowotwory, np. pyły drzew twardych.

Czynniki chemiczne oznaczają czynniki dotyczące zjawisk i procesów chemicznych w środowisku pracy, które są związane z substancjami i reakcjami chemicznymi. Czynniki te obejmują substancje i mieszaniny chemiczne występujące samodzielne lub w postaci domieszki, w stanie naturalnym (surowce) lub w procesach technologicznych (półprodukty, odpady, produkty końcowe, produkty uboczne).

Czynniki chemiczne występują w stanie gazowym (gaz, para, aerozol), stanie ciekłym (ciecz) lub stanie stałym (ciało stałe). Czynniki te mogą stanowić czynniki szkodliwe dla zdrowia, czynniki uciążliwe lub czynniki niebezpieczne, np. pożar, wybuch, zatrucie gazowe, oparzenie chemiczne, wstrząs uczuleniowy.

Przykładowe kryteria klasyfikacji i rodzaje czynników chemicznych obejmują:

• klasyfikacja według sposobu (drogi) wchłaniania, np.:

• inhalacyjne - wchłaniane przez drogi oddechowe;

• dermalne - wchłaniane przez skórę i błony śluzowe;

• pokarmowe - przyjmowane przez drogi pokarmowe;

• klasyfikacja według skutków narażenia, np.:

• miejscowe - działające drażniąco i uczulająco na skórę oraz na błony śluzowe oczu i górnych dróg oddechowych;

• układowe - wywołujące zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym oraz w układzie sercowo-naczyniowym;

• odległe - wywołujące procesy patologiczne prowadzące do zmian morfologicznych i czynnościowych w ośrodkach narządów, rozwijające się w krótszym lub dłuższym okresie utajnienia w organizmie człowieka lub w następnych pokoleniach.

Aktualnie obowiązujące klasyfikacje niebezpiecznych i szkodliwych czynników chemicznych obejmują:

• klasyfikacja niebezpiecznych czynników chemicznych według kryterium własności fizykomechanicznych, np.:

• czynniki o właściwościach wybuchowych (czynniki wybuchowe) - ciała stałe, ciecze i materiały o konsystencji pasty lub żelu, które w wyniku reakcji egzotermicznej (również bez udziału tlenu z powietrza) gwałtownie wydzielają gazy; materiały, które w określonych warunkach badania detonują, ulegają szybkiej deflagracji lub wybuchają podczas podgrzewania w częściowo zamkniętej przestrzeni;

• czynniki o właściwościach utleniających (czynniki utleniające) - czynniki, których reakcje wywołane kontaktem z innymi substancjami, w szczególności łatwopalnymi, są reakcjami wysoce egzotermicznymi;

• czynniki skrajnie łatwo palne - czynniki w stanie ciekłym o wyjątkowo niskiej temperaturze zapłonu i wyjątkowo niskiej temperaturze wrzenia oraz substancje i preparaty w stanie gazowym, które w normalnych warunkach ciśnienia i temperatury palą się w kontakcie z powietrzem;

• czynniki wysoce łatwo palne - czynniki, które w normalnych warunkach ciśnienia i temperatury, w kontakcie z powietrzem mogą nagrzewać się i w konsekwencji tego zapalić się bez dostarczenia energii; czynniki w stanie stałym, które w wyniku krótkotrwałego kontaktu ze źródłem zapłonu mogą zapalić się i proces palenia się lub tlenia trwa nadal po usunięciu źródła zapłonu; czynniki w stanie ciekłym o bardzo niskiej temperaturze zapłonu; czynniki, które w kontakcie z wodą lub wilgotnym powietrzem wydzielają skrajnie łatwopalne gazy w niebezpiecznych ilościach;

• czynniki palne - czynniki w stanie ciekłym o niskiej temperaturze zapłonu;

• klasyfikacja szkodliwych czynników chemicznych według kryterium własności toksycznych (toksyczności) dla zdrowia człowieka:

• czynniki bardzo toksyczne - które w przypadku połknięcia, wchłonięcia drogą oddechową lub przez skórę ich bardzo małych ilości mogą spowodować zgon albo ostre lub przewlekłe niekorzystne skutki dla zdrowia człowieka;

• czynniki toksyczne - które w przypadku połknięcia, wchłonięcia drogą oddechową lub przez skórę ich małych ilości mogą spowodować zgon albo ostre lub przewlekłe niekorzystne skutki dla zdrowia człowieka;

• czynniki szkodliwe - które w przypadku połknięcia, wchłonięcia drogą oddechową lub przez skórę mogą spowodować zgon albo ostre lub przewlekłe niekorzystne skutki dla zdrowia człowieka;

• czynniki żrące - które w zetknięciu z żywymi tkankami mogą powodować ich zniszczenie;

• czynniki drażniące - niewykazujące działania żrącego, które w przypadku krótkotrwałego, długotrwałego lub wielokrotnego kontaktu ze skórą lub błoną śluzową mogą powodować ich stany zapalne;

• czynniki uczulające - które w przypadku wchłonięcia do organizmu drogą oddechową lub przez skórę mogą wywoływać stan nadwrażliwości, a kolejne narażenie na substancję spowoduje niekorzystne dla zdrowia człowieka charakterystyczne skutki;

• czynniki rakotwórcze - które w przypadku przyjmowania drogą pokarmową, wchłaniania drogą oddechową lub przez skórę mogą być przyczyną raka lub wzrostu częstości jego występowania;

• czynniki mutagenne - które w przypadku przyjmowania drogą pokarmową, wchłaniania drogą oddechową lub przez skórę mogą być przyczyną dziedzicznych wad genetycznych lub wzrostu częstości ich występowania;

• czynniki działające szkodliwie na rozrodczość - które w przypadku przyjmowania drogą pokarmową, wchłaniania drogą oddechową lub przez skórę mogą być przyczyną szkodliwych skutków u potomstwa, innych niż wady genetyczne, lub wzrostu częstości występowania takich skutków oraz zaburzeń funkcji lub możliwości rozrodczych u człowieka.

Czynniki biologiczne oznaczają czynniki dotyczące zjawisk i procesów biologicznych w środowisku pracy, które są związane z oddziaływaniem organizmów żywych. Czynniki te obejmują mikroorganizmy (np. bakterie, wirusy) i makroorganizmy (np. rośliny zwierzęta) oraz wytwarzane przez nie substancje (np. toksyny, alergeny).

Czynniki biologiczne są zaliczane głównie do czynników szkodliwych dla zdrowia, ale także do czynników uciążliwych oraz czynników niebezpiecznych, np. owady - użądlenie, zwierzęta - ukąszenie, człowiek - agresja fizyczna.

Przykładowa klasyfikacja czynników biologicznych obejmuje:

• priony, np. zakaźne gąbczaste zwyrodnienie mózgu;

• wirusy, np. wirus zapalenia wątroby (WZW), wirus kleszczowego zapalenia mózgu, wirus różyczki, wirus wścieklizny, ludzki wirus upośledzenia odporności HIV;

• bakterie, np. riteksje i chlamydie, bakterie spiralne, promieniowce;

• grzyby, np. pleśnie, drożdżaki, dermatofity, podstawczaki;

• pasożyty, np. pierwotniaki i robaki (w tym tasiemce i glista ludzka);

• rośliny, np. glony, porosty i mszaki, rośliny kwiatowe (w tym pyły traw i drzew);

• zwierzęta, np. pajęczaki, owady, pozostałe zwierzęta bezkręgowe (w tym kleszcze).

Aktualnie obowiązująca klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych obejmuje następujące grupy zagrożenia:

• grupa 1 zagrożenia - czynniki, przez które wywołanie chorób u ludzi jest mało prawdopodobne;

• grupa 2 zagrożenia - czynniki, które mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne, zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia (bakterie, grzyby, wirusy);

• grupa 3 zagrożenia - czynniki, które mogą wywoływać u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne, zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia (bakterie, wirusy, grzyby);

• grupa 3^** zagrożenia - czynniki, które stanowią ograniczone zagrożenie dla pracowników, gdyż do zakażenia nimi nie dochodzi zazwyczaj drogą powietrzną (bakterie, wirusy, pasożyty);

• grupa 4 zagrożenia - czynniki, które wywołują u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie czynników w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne, zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia (wyłącznie wirusy).

Czynniki psychofizyczne oznaczają czynniki dotyczące sfery psychicznej i fizycznej organizmu człowieka, które są związane z psychiką, umysłem i ciałem człowieka. Czynniki te obejmują czynniki mające wpływ na kształtowanie, przebieg i warunki wykonywania pracy, które wynikają z niezgodności wymagań środowiska pracy i możliwości pracownika.

Czynniki psychofizyczne są zaliczane głównie do czynników uciążliwych, ale także do czynników szkodliwych dla zdrowia (np. choroby wywołane sposobem wykonywania pracy) oraz czynników niebezpiecznych (np. wypadki spowodowane nadmiernym wysiłkiem).

Przykładowa klasyfikacja czynników psychofizycznych obejmuje:

• obciążenie fizyczne (układu mięśniowo-szkieletowego), np. obciążenie statyczne, obciążenie dynamiczne, praca dorywcza, praca monotypowa (powtarzalna, monotypia), pozycja przy pracy (wymuszona, niewygodna);

• obciążenie psychiczne (psychonerwowe), np. obciążenie umysłowe, obciążenie emocjonalne, przeciążenie percepcyjne, niedociążenie percepcyjne, monotonia.

3

---