Krzywdzenie dzieci to każde działanie lub bezczynność jednostki, instytucji lub społeczeństwa jako całości i każdy rezultat takiego działania lub bezczynności, który deprawuje równe prawa i swobody dzieci lub zakłóca ich optymalny rozwój.
Według Józefy Brągiel dziecko krzywdzone to takie, które cierpi z powodu niewłaściwego zachowania innych osób - głównie rodziców i opiekunów - w stosunku do niego, a przy tym doznaje poczucia niesprawiedliwości i bezsilności. Proces ten to zarówno zamierzone, jak i nie zamierzone działanie osoby dorosłej, ujemnie wpływające na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka.
Przemoc jest zjawiskiem powszechnie spotykanym w życiu społecznym. Teoretycy i praktycy zajmujący się badaniem i leczeniem przemocy uwzględniają na ogół trzy zasadnicze kryteria: rodzaj zachowania sprawcy, jego intencje, skutki przemocy u ofiary. Oto przykłady definicji najczęściej pojawiających się w literaturze przedmiotu:
,,Przemocą jest każde zachowanie, którego intencją jest wyrządzanie fizycznej krzywdy drugiemu człowiekowi, lub też czyn, który jest postrzegany jako mający taką intencję”.
( Sussman, Steinmetz, Straus).
W kolejnej definicji zwraca się uwagę na intencjonalność zachowań sprawcy i skutki przemocy w postaci szkód fizycznych.
,, Przemoc to wszystkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej lub psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji”. ( Pospiszyl).
W Programie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, prowadzonym przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Polsce przyjęto następującą definicję:
,,Przemoc domowa, zwana też przemocą w rodzinie, to zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie skierowane przeciw członkowi rodziny, które narusza prawa i dobra osobiste, powodując cierpienie i szkody”. (Sasal).
Przemoc stała się dziś normą stosunków społecznych. Przemoc w rodzinie - sposobem wychowywania. Różne są przyczyny stosowania przemocy wobec dziecka w rodzinie.
Generalnie wyróżnia się trzy grupy przyczyn występowania tego zjawiska. Mogą one tkwić w samych dzieciach, na przykład:
dzieci niechciane,
upośledzone,
trudne,
przewlekle chore czy kalekie.
Bardziej powszechne są jednak przyczyny tkwiące w rodzicach. Do takich w pierwszej kolejności należy zaliczyć:
niedojrzałość i młody wiek,
brak wiedzy i umiejętności wychowawczych,
doznanie maltretowania we własnym dzieciństwie,
niski poziom wykształcenia,
bezrobocie,
wszelkiego rodzaju uzależnienia,
socjopatia,
choroba umysłowa.
W drugiej grupie natomiast należy wymienić:
izolację społeczną rodziny,
kłopoty małżeńskie,
zbyt duże wymagania stawiane dziecku,
a także maltretowanie żony przez męża, gdyż zazwyczaj wiąże się to także ze znęcaniem się nad dzieckiem.
Trzeba tu podkreślić również wpływ braku stabilności mogący wynikać z częstej zmiany miejsca zamieszkania oraz z życia w rodzinie, w której tylko jedno z rodziców jest rodzicem naturalnym. Współwystępowanie wymienionych czynników i okoliczności zwiększa prawdopodobieństwo ryzyka występowania przestępczych zachowań rodziców wobec dzieci.
Istnieje umowny podział przemocy ze względu na rodzaj stosowanego działania. I tak wyróżnia się: zaniedbanie dziecka, przemoc fizyczna, przemoc seksualna oraz przemoc psychiczna (emocjonalna).
Zaniedbywanie
Niezaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka zarówno fizycznych (właściwe odżywianie, ubieranie, ochrona zdrowia, edukacja, itp.) jak i psychicznych (poczucie bezpieczeństwa, miłość rodzicielska, troska, itp.) które jest uważane czasem za najłagodniejszą formę przemocy, choć to niezaspokajanie potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju obejmuje zarówno jego sferę psychiczną, jak i fizyczną. Zaniedbanie może być zamierzone (np. nadmierny liberalizm, brak zainteresowania dzieckiem) lub powstać z nieuświadomienia, z niewiedzy lub z niezdolności do odpowiedniego zajmowania się dzieckiem (np. brak podstawowych kompetencji wychowawczych).
Rodzaje zaniedbywania dziecka:
Jedna z typologii zaniedbania przyjmuje jako kryterium efekt zachowania sprawcy. Najczęściej wymienia się:
zaniedbanie fizyczne,
zaniedbanie emocjonalne lub psychiczne.
Inny podział odwołuje się do formy aktywności krzywdziciela:
- zaniedbanie pasywne- związane z zaniechaniem działania, np. niepodanie dziecku leków,
zaniedbanie aktywne- polega na podejmowaniu działań szkodliwych, np. podanie niewłaściwego leku, pozostawienie dziecka w zamknięciu.
Oznaki zaniedbania dziecka i konsekwencje zaniedbywania dziecka przez rodziców.
a) oznaki fizyczne:
- odżywianie- dziecko nie jest żywione w sposób należyty,
- ubranie- np. dziecko nie jest należycie chronione przed zimnem,
- opieka medyczna- dziecko nie jest otoczone rutynową opieką lekarską,
- kontrola- dziecko spędza sporo czasu samo, bez należytej kontroli i opieki osoby dorosłej,
- warunki higieniczne- poziom bezpieczeństwa w domu stwarza zagrożenie dla zdrowia dziecka,
- zaniedbanie obowiązku szkolnego.
b) oznaki związane z zachowaniem dziecka:
- częsta apatia i zmęczenie dziecka,
- dziecko prosi o jedzenie,
- dziecko nie chodzi do szkoły, przesiaduje w miejscach publicznych,
- dziecko wykazuje nadmierną pasywność lub agresywność.
oznaki emocjonalne:
- u dziecka występują skrajne przejawy stanów emocjonalnych- smutek-radość,
pesymizm, brak zaufania, depresja,
- niezdolność do budowania stałych relacji.
Przemoc fizyczna.
Nazywamy nią takie zachowanie wobec dziecka, które wywołuje u niego znaczny ból fizyczny, bez względu na to, czy na jego ciele pozostaną ślady, czy też nie. Zazwyczaj jednak zostają - u maltretowanych dzieci są widoczne uszkodzenia skóry spowodowane kopnięciami, uderzeniami pięścią, pasami, drągami. Dzieci doznające przemocy fizycznej często są pacjentami szpitali - gdzie połamane kończyny, pęknięte kości, wybite zęby czy obrażenia wewnętrzne ich rodzice tłumaczą upadkiem lub niezamierzonym uderzeniem się o mebel. Dorosłych znęcających się nad swoimi dziećmi cechuje duża pomysłowość w wyszukiwaniu sposobów zadawania dzieciom bólu: szczypią je, przypalają papierosem, wyrywają włosy, wiążą sznurami, duszą, a nawet gryzą. Fizycznymi skutkami bicia dzieci może być kalectwo oraz różne choroby somatyczne uwarunkowane uszkodzeniami narządów wewnętrznych lub organicznymi uszkodzeniami mózgu, a nawet śmierć.
Jest jednak jeszcze wiele innych, rzadziej dostrzeganych skutków przemocy stosowanej wobec dzieci. Są to poznawcze, emocjonalne i behawioralne następstwa zespołu dziecka maltretowanego. Zaliczymy do nich zarówno brak poczucia bezpieczeństwa, przynależności uczuciowej do osób najbliższych oraz obniżoną samoocenę, jak i nieakceptowanie siebie, poczucie zagubienia, krzywdy i winy, a także trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem. Dzieci, które są ofiarami przemocy fizycznej, przeżywają stany depresyjne i lęki; są egocentryczne, bierne i zależne lub agresywne i nadpobudliwe, ze skłonnościami do autodestrukcji. U dzieci bitych obserwuje się również zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi, zaburzenia zachowania i emocjonalne oraz brak poczucia realności.
Przemoc seksualne.
Seksualne wykorzystywanie dziecka jest najbardziej odrażającą i szkodliwą - ze względu na następstwa, jakie powoduje - formą przemocy. Według Józefy Brągiel jest to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować, i które naruszają jednocześnie normy prawne i społeczne. Dziecko jest w takich przypadkach traktowane jako obiekt seksualny, którym dorosły posługuje się w celu zaspokojenia własnych potrzeb.
Wyróżnia się trzy rodzaje zachowań w zakresie form seksualnego wykorzystywania dzieci przez dorosłych. Pierwszą grupę stanowią tzw. akty pozbawione fizycznego kontaktu, czyli ekshibicjonizm, podglądactwo, fetyszyzm, obsceniczne telefony oraz eksponowanie ciała dziecka osobom dorosłym w celu zaspokojenia ich seksualnych pragnień. Kolejny rodzaj przemocy seksualnej to czyny skupione na fizycznym kontakcie osoby dorosłej z dzieckiem, do którego zalicza się petting bądź praktyki masturbacyjne. Ostatnią klasę tego typu zachowań stanowią akty noszące znamiona gwałtu, czyli zmuszanie dziecka do stosunków seksualnych.
Także w tym rodzaju przemocy wyróżniamy zarówno następstwa bezpośrednie, jak i odległe w czasie oraz następstwa somatyczne i inne, czyli poznawcze, emocjonalne, behawioralne i seksualne.
Wśród bezpośrednich skutków somatycznych należy wymienić:
urazy zewnętrznych narządów płciowych,
przerwanie błony dziewiczej,
infekcje przenoszone drogą płciową,
urazy ciała związane ze stosowaniem przemocy fizycznej jako środka do osiągnięcia celu - zaspokojenia seksualnego.
Dużo dłuższa jest lista skutków psychicznych: erotyzacja dziecka, zaburzenia snu, fobie, lęki, nerwice, depresje. Ofiary przemocy seksualnej przejawiają prowokacyjne zachowania seksualne wobec swoich rówieśników, wykazują zachowania agresywne i autodestrukcyjne, łącznie z podejmowaniem prób samobójczych, albo wręcz przeciwnie - ich zachowania są regresywne, izolują się. Podobnie jak w przypadku innych rodzajów przemocy dzieci doznające tego typu nadużyć mają problemy w szkole, uciekają z domu, cechują je zachowania przestępcze oraz niska samoocena, poczucie winy i krzywdy.
Równie długa jest lista odległych w czasie skutków przemocy seksualnej stosowanej wobec dziecka: lęki, zespoły depresyjne psychozy, zaburzenia osobowościowe i wiele innych skutków występujących także w wyniku stosowania innych rodzajów przemocy. W przypadku nadużyć tego typu występują specyficzne zaburzenia seksualne, takie jak dysparemnia, zaburzenia pożądania u kobiet i negatywne postawy wobec mężczyzn i seksu oraz impotencja u mężczyzn. Tendencje orgiastyczne, sadyzm oraz homoseksualny i biseksualny rozwój orientacji płciowej, pedofilia, transwestytyzm, promiskuityzm, prostytucja i gwałcenie to kolejne skutki nadużyć seksualnych. Ta sama przemoc może również spowodować występowanie odmiennych sytuacji, takich jak trudności w nawiązywaniu kontaktów z płcią przeciwną i niepowodzenia seksualne. Także w tym przypadku ofiary mogą przejawiać tendencje do zachowań o charakterze przestępczym oraz do stosowania przemocy w życiu dorosłym, także wobec dzieci.
Przemoc emocjonalna
Przemoc psychiczna jest to rozmyślne, nie zawierające aktów przemocy fizycznej, niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka, od wyzwisk poczynając przez emocjonalne odrzucenie po nadmierne wymagania i nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi dziecka. Inaczej mówiąc, jest to wszelkie dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi, które jest przyczyną występowania u niego negatywnych przeżyć, "moralnej udręki". Mimo że nie zostawia śladów na ciele ofiary, wyrządza ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej, poznawczej i behawioralnej dziecka.
Konsekwencje tego typu działań są bardzo zbliżone do psychicznych następstw bicia dzieci. Dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi wywołuje u niego wiele negatywnych przeżyć: lek, poczucie niesprawiedliwości i bezsensu, świadomość braku miłości rodzicielskiej i wiele innych konsekwencji, takich jak zaburzenia snu, przygnębienie, nerwice, zachowania agresywne, a nawet myśli i próby samobójcze.
Ponadto krzyczenie na dzieci i poniżanie powoduje poważne konsekwencje w ich dorosłym życiu. Osoby takie nawet wiele lat później mają poczucie winy, niską samoocenę, a także zaburzone poczucie własnej tożsamości, silną potrzebę kontrolowania innych oraz są psychicznie uzależnione od swoich rodziców. Ofiary przemocy psychicznej cierpią na depresje, nerwice, izolują się od otoczenia bądź odstraszają je swoim perfekcjonizmem lub negatywnymi oczekiwaniami w stosunku do innych. Częstymi następstwami doznanej w dzieciństwie "moralnej udręki" są zachowania przestępcze jej ofiar, a także stosowania przez nie przemocy emocjonalnej w życiu dorosłym.
Przedstawione tu następstwa stosowania jakiegokolwiek rodzaju przemocy czyta się zapewne jak listę zaburzeń osobowości z domieszką zachowań dewiacyjnych. Niestety, akty przemocy stosowane wobec najmłodszych są niezaprzeczalnym faktem, choć wielu z nas nie może uwierzyć, że ktokolwiek jest w stanie tak krzywdzić dziecko. Sytuacja jest tym bardziej dramatyczna, że dotyczy rodziny. Oprawcą nie jest przecież obca, przypadkowa osoba, lecz rodzic - obiekt miłości dziecka. Nie może być nic gorszego niż taka zdrada dziecka, jego ufności, uczucia i oddania, jakim darzy swoich rodziców. Nie ma nic okrutniejszego od ignorowania, obrażania lub upokarzania tych małych, bezbronnych istot, od bicia, kopania czy ich seksualnego wykorzystywania. To zbrodnia wymierzona przeciwko cząstce samego siebie.
Diagnozowanie przemocy.
Można wyróżnić trzy poziomy krzywdzenia. Pierwszy to maltretowanie, znęcanie, gwałcenie - tu interwencja prawa, służb publicznych musi wystąpić poza wszelką dyskusją. Ale trzeba pamiętać, że to brutalne, drastyczne, przestępcze krzywdzenie dzieci jest bardzo często zakorzenione na drugim poziomie, na którym występuje tzw. zwyczajne krzywdzenie. Mamy tu do czynienia z poniżaniem i ośmieszaniem dzieci, z bezlitosnym, choć logicznie uzasadnianym karaniem, z brakiem miłości, czułości i opieki. Wiele krzywdy znajduje się w tym obszarze i po to, by ją zmniejszyć, trzeba zaangażować na ogół nie wymiar sprawiedliwości, ale najbliższych - członków rodzin, dziadków, czasem wujków albo starsze rodzeństwo. Tutaj interwencja musi czasem przekraczać granice wewnętrzne rodziny, może być podjęta przez specjalistów, którzy zajmują się wychowaniem albo leczeniem.
I wreszcie trzeci poziom, czyli ten najszerszy - obszar sytuacyjnego zadawania bólu i straszenia dzieci przez rodziców. Często pojawia się tutaj spór, czy to jest przemoc, krzywdzenie, czy tylko trudny los dziecka.
W obliczu narastającego zjawiska przemocy należy odpowiedzieć sobie na pytania: Czy podejmowane dotychczas działania są wystarczające i skuteczne?, Czy w Polsce mamy system przeciwdziałania przemocy?
Diagnoza aktualnej sytuacji prawnej i instytucjonalnej wskazuje, że:
W systemie przeciwdziałania przemocy dominują formy represyjne. To policja usytuowana jest w centrum rozwiązywania problemu (Niebieskie Karty). Większość interwencji w rodzinie i wynikających z nich form pomocy związana jest z działaniami policji.
Brak jest dostatecznej ilości form pomocy opartych o metody mediacyjne, terapię ofiary i sprawcy.
Powiatowe centra pomocy rodzinie zbyt wolno budują programy
i struktury pomocy.
W sytuacjach wymagających interwencji i pomocy istnieje duża bezradność ofiar i świadków przemocy - nikła znajomość innych poza policją form pomocy Znajomość takich form pomocy jak telefon “Niebieska Linia”, ośrodek interwencji kryzysowej, jakaś organizacja pozarządowa nie przekracza 3 %.
Brak jest koordynacji i współpracy wszystkich instytucji i organizacji zajmujących się problemem. Jeżeli współpraca występuje, jest to najczęściej wynik indywidualnych inicjatyw osób a nie instytucji. Działania służby zdrowia, oświaty, pomocy społecznej, policji, sądów, kuratorów sądowych, organizacji pozarządowych mają często charakter działań równoległych i niezależnych od siebie. Podejmowane próby rozwiązań systemowych, z budową lokalnych koalicji i programów przeciwdziałania przemocy, nie zmieniają całościowego obrazu sytuacji.
Bibliografia:
1) Sajkowska. M.: Wprowadzenie do problematyki krzywdzenia dziecka. „Niebieska Linia”. Nr 12, 2001
2) Sobkowska. A.: Przemoc wobec dziecka w rodzinie. „Edukacja i Dialog”. Nr 8, 1999
3) Badura - Madej. W., Dobrzyńska - Mesterhazy. A.: Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia. Wydawnictwo Instytutu Jagiellońskiego. Kraków 2000.
4) Pospiszyl. J.: Przemoc w rodzinie. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1994.
5) Browne. K., Herbert. M.: Zapobieganie przemocy w rodzinie. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1999.
6