Definicje na egzamin
Insolacja
Nasłonecznienie - promieniowanie słoneczne otrzymywane przez dane ciało (np. Ziemie lub okruch skalny) jest jednym z czynników wietrzenia fizycznego.
Dezintegracja granularna, eksfoliacja
Rozpad ziarnisty - rozkruszanie i rozdrabnianie skal o strukturze ziarnistej pod wpływem wahań temperatury. Skal rożnej rozszerzalności cieplnej poszczególnych minerałów lub mikrogeliwacji.
dezintegracja skał granularna (ziarenistą), zachodzącą głównie pod wpływem nierównomiernego nagrzewania różnych minerałów w skale, w efekcie skała rozpada się na poszczególne ziarna,
Eksfoliacja - łuszczenie się skal rodzaj wietrzenia fizycznego polegający na skorupowym bądź płytkowym oddzieleniu się przypowierzchniowych części skały wzdłuż drobnych pęknięć równoległych do jej powierzchni.. Eksfoliacja jeden z procesów mechanicznego wietrzenia skał, spowodowany dobowymi wahaniami temperatury.
Wietrzenie ilaste
kaolinizacja - wietrzenie chemiczne skaleni prowadzące do utworzenia minerałów ilastych i glin kaolinowych.
Wietrzenie laterytowe - rodzaj wietrzenia chemicznego w klimacie gorącym okresowo suchym.
Polega na tworzeniu na ogól czerwonej pokrywy laterytowej złożonej głownie z wodorotlenków i tlenków Fe oraz Al przy jednoczesnym całkowitym odprowadzeniu krzemionki.
Eluwium i iluwium
Eluwium - resztkowe nagromadzenie fragmentów skalnych odporniejszych na wietrzenie w miejscu gdzie skala podlegała wietrzeniu chemicznemu lub fizycznemu.
Iluwium - materiał wypłukany z jednego poziomu gleby i osadzony w innym zwykle niżej położonym Iluwium zawiera na ogol cząstki ilaste związki Al i Fe węglany oraz związki organiczne.
Halmyroliza
Proces chemicznego przeobrażenia się minerałów pod wpływem wody morskiej do minerałów powstających w skutek halmyrolizy. (filipsyt, palagonit częściowo także glaukonit i montmoillonit)
Synklina i antyklina
Synklina - łęk, wklęsła część fałdu, której jądro zbudowane jest ze skał najmłodszych, natomiast skrzydła z coraz starszych.
Antyklina - siodło, jedna z 2 podstawowych form fałdu, której jądro jest zbudowane ze skał starszych niż skrzydła.
Diapir
Struktura tektoniczna stanowiąca plastyczne jądro antykliny. Przebijająca się przez młodsze, sztywniejsze skały nadkładu. Powstawanie dipirów solnych wiąże się z samoistnym ruchem mas solnych pod wpływem ciśnienia mas skalnych nadkładu na pokłady solne (halo kineza) lub ruchów tektonicznych (halo tektonika)
Płaszczowina
Nasunięcie o charakterze regionalnym, powstałe w wyniku przemieszczania i przeważnie sfałdowania warstw skalnych "odkutych" od podłoża, na którym się osadziły. Przemieszczenie odbywa się w zakresie kilku do ponad 200 km od pierwotnego występowania skał. Zbudowane głównie ze skał osadowych, czasami też metamorficznych lub magmowych.
Nasunięcia
Nasunięcie, struktura geologiczna powstała w wyniku przemieszczenia kompleksu skalnego w stosunku do utworów leżących poniżej, wzdłuż poziomej lub lekko nachylonej powierzchni nieciągłości.
Powstanie nasunięcia związane jest najczęściej z deformacjami tektonicznymi.
Uskoki zrzutowe
Uskoki w którym kierunek przemieszczania jest równoległy do linii upadu powierzchni uskokowej . Uskoki zrzutowe obejmują uskoki normalne uskoki odwrócone i uskoki progowe
Uskoki przesuwcze
Listwowy, uskok w którym kierunek przemieszczenia jest równoległy do linii biegu powierzchni uskokowej.
Rowy tektoniczne
Rodzaj obniżenia geologicznego, obejmujący wąski i podłużny fragment skorupy ziemskiej, który zapadł się wzdłuż równoległych do siebie uskoków normalnych (np.: zapadliskowy graben) Jest przeciwieństwem zrębu.
Zręby tektoniczne
Struktura tektoniczna ograniczona przynajmniej z dwu przeciwległych stron dyslokacjami i wzdłuż nich wypiętrzona względem otoczenia .Przeciwieństwo rowu tektonicznego i zapadliska. (zrąb, horst)
Cios
zbiór (w danej skale na danym obszarze) wielu spękań seryjnych o pewnym uporządkowaniu geometrycznym o odstępach przekraczających parę cm .
Glacitektonika
Deformacje podłoża lodowca i składanych przezeń osadów spowodowane naciskiem lodu i/lub jego tarciem o podłoże
Zwierciadło wód gruntowych,
granica stref aeracji (napowietrzenia) i saturacji (nasycenia). Zwierciadło wód podziemnych może być napięte, lub swobodne.
Swobodne - pozostające pod ciśnieniem atmosferycznym, co oznacza, że nad zwierciadłem wody w tej samej warstwie przepuszczalnej występuje przestrzeń bez wody umożliwiająca jego podnoszenie się.
Napięte - pozostające pod ciśnieniem wyższym od atmosferycznego. Jego położenie jest wymuszone przez wyżej leżące utwory nieprzepuszczalne, które uniemożliwiają wzrost poziomu zwierciadła wody. Występuje na granicy warstwy wodonośnej i warstwy nieprzepuszczalnej.
Woda artezyjska
Wody gruntowe, znajdujące się między dwiema warstwami skał wodoszczelnych, podlegające działaniu ciśnienia hydrostatycznego. Przebicie warstwy nieprzepuszczalnej prowadzi do wypełnienia studni aż do osiągnięcia poziomu zwanego piezometrycznym. Występowanie wód artezyjskich związane jest z uskokami oraz z systemem szczelin skalnych.
Źródła wód gruntowych
Naturalne wypływy wód gruntowych na powierzchnię noszą nazwę źródeł; powstają one wszędzie tam, gdzie zwierciadło wód gruntowych dochodzi do powierzchni terenu.
Zależnie od uwarunkowań geologicznych wyróżnia się rozmaite typy źródeł, spośród których warto wymienić:
źródła dolinne,
źródła warstwowe,
źródła uskokowe,
źródła szczelinowe,
źródła krasowe.
W ogromnej większości przypadków wody źródlane mają temperaturę zbliżoną do średniej rocznej temperatury danego miejsca. Jeśli temperatura źródła jest wyższa, mówi się o cieplicy (termie). Cieplice związane są najczęściej z obszarami współczesnej lub niedawno wygasłej działalności wulkanicznej.
Wody mineralne
naturalna woda wzbogacona w znacznym stopniu solami mineralnymi (lub innymi składnikami) w postaci jonów. W 1 litrze wody mineralnej stężenie soli mineralnych musi być większe od 1 grama. Oprócz tego może zawierać rozpuszczone gazy pochodzenia naturalnego (dwutlenek węgla, siarkowodór).
Rodzaje krasu
Kras solny
Kras gipsowy
Kras węglanowy
Kras kredy piszącej
Formy krasu powierzchniowego
Żłobki krasowe - są to bruzdy powstałe przez spływającą wodę, pomiędzy żłobkami znajdują się żebra krasowe.
Lejki krasowe - zagłębienia zamknięte o średnicy kilku metrów utworzone na powierzchni Ziemi w wyniku wpadającej do szczeliny wody.
Ostańce krasowe - izolowane wyniesienia będące pozostałością odporniejszych skał wapiennych.
Ospa krasowa - drobne zagłębienia skupione na niewielkiej przestrzeni.
Dolina krasowa - znaczne zapadnięcie terenu o wydłużonym kształcie i wyrównanym dnie.
Uwały - zagłębienia rozległe utworzone z połączenia kilku lejków krasowych.
Poljo - rozległa kotlina powstałą przez połączenie kilku uwałów.
Mogoty - kopulaste wzniesienia wypreparowane ze skał wapiennych.
Ponor - miejsce, gdzie rzeka wpływa pod powierzchnię ziemi.
Wywierzysko - źródło krasowe
Trawentyny - martwica wapienna wokół ciepłych źródeł.
Stalagmity i stalaktyty
Stalagmity
Rodzaj nacieków występujących w dnach jaskiń krasowych. Stalagmity mają kształty szerokich słupów, iglic, guzów, kopułek itp., powstałych z wytrącania się węglanu wapnia (kalcytu) z kropel wody, spadających ze stropu jaskini lub częściej ze stalaktytu. Stalagmit jest z reguły szerszy od stalaktytu. Proces powiększania stalagmitu i stalaktytu powoduje połączenie się ich ze sobą i powstanie jednej zrośniętej formy, nazywanej stalagnatem.
Stalaktyty
Sopleńce, rodzaj nacieku krasowego w kształcie wydłużonego sopla, zwisającego ze stropu jaskini, najczęściej u wylotu szczelin. Stalaktyty powstają na skutek wytrącania się węglanu wapnia z wody spływającej ze stropu jaskini. Prędkość powstawania stalaktytów szacuje się na ok. 1 mm rocznie.
Osuwisko
Osuwiskiem nazywamy nagłe przemieszczenie się mas ziemnych powierzchniowej zwietrzeliny i mas skalnych podłoża spowodowane siłami przyrody lub działalnością człowieka. Jest to rodzaj ruchów masowych, polegający na osuwaniu się materiału skalnego i/lub zwietrzelinowego po pewnej powierzchni. Ruch taki zachodzi pod wpływem siły ciężkości.
Przyczyny:
-wzrost wilgotności gruntu spowodowany długotrwałymi opadami lub roztopami,
-podcięcie stoku przez erozję
-nadmierne obciążenie stoku
-wibracje związane np. z pracami ziemnymi, ruchem samochodowym, eksplozjami,
-trzęsienia ziemi.
Koluwium
Osad złożony z utworów skalnych przemieszczonych przez osuwisko (ruchami grawitacyjnymi).
Korazja
Niszczenie i polerowanie powierzchni skały okruchami skalnymi i piaskiem, niesionymi przez wiatr. Najsilniej oddziałuje w przyziemnych partiach skał, gdzie ilość przenoszonego piasku jest największa. Efektem jest powstawanie form skalnych w kształcie grzybów skalnych.
Wydma paraboliczna
Kształt litery U lub V o zaokrąglonym wierzchołku. Zwrócona wklęsłą stroną pod w wiatr, w przekroju poprzecznym asymetryczna. Stok dowietrzny jest dłuższy i ma mniejszy spadek niż stok zawietrzny. Kształt jest związany z utrwalaniem naroży, najczęściej przez wilgoć gruntową i roślinność.
Barchan
Wydma sierpowa- wydma w kształcie półksiężyca o obniżonych narożach, wysuniętych zgodnie z kierunkiem wiatru (w stronę zawietrzną).
Deluwium
Osady utworzone w wyniku wypłukiwania przez wody deszczowe najdrobniejszych cząstek mineralnych z gleb, lessów, i osadzania tych cząstek w niższych partiach i u podnóża stoków.
Baza erozyjna
Minimalny poziom (wysokość bezwzględna) do którego rzeka może erodować. Jeżeli rzeka będzie głębsza to woda w niej przestanie płynąć.
Meandry i Starorzecza
Meander - zakole rzeki, pętlo wato wygięty odcinek rzeki zawarty między jej dwoma zakrętami o tym samym kierunku. Meandry tworzą się najczęściej w rzekach nizinnych. wskutek erozji bocznej.
-błędny (swobodny)
-nieregularny
-odziedziczony
-regularny
-utrwalony (wcięty)
-wymuszony
-ześlizgowy
Starorzecze- płytkie, sierpowate obniżenie będące fragmentem dawnego meandru oddzielonego od koryta rzecznego w wyniku przecięcia szyi meandru i wyprostowania biegu rzeki. Zwykle zawiera jeziorko.
Aluwia, osady rzeczne
Okruchy skalne (żwiry, piaski i muły) transportowane i osadzane przez rzekę w dolinie rzecznej. Gromadzą się najintensywniej w miejscach z zmniejszoną zdolności transportową rzeki, na skutek spadku prędkości jej przepływu. Głównie w jej dolnym biegu.
Równia zalewowa
Naturalny płaski i szeroki teren, położony bezpośrednio wzdłuż rzeki, stanowiący część doliny rzecznej, zalewany w okresach wezbrań i powodzi, gdy ilość wody prowadzonej przez rzekę przekracza pojemność koryta.
Obszar zalewowy powoduje spłaszczenie fali powodziowej. Stanowi najczęściej nieużytek, porastany przez las łęgowy lub wykorzystywany jako pastwisko. Naturalny obszar zalewowy ograniczany jest często wałami przeciwpowodziowymi.
Terasy akumulacyjne
Taras rzeczny utworzony w wyniku akumulacji aluwiów, a następnie ich rozcięcia przez rzekę.
Przełom rzeczny
Zwężony odcinek doliny rzecznej o zwężonych zboczach przecinający wzniesienie. Obszar wyżynny lub górski. W przełomach rzecznych rzeka zwiększa spadek, często występują w niej bystrza.
Delta
Ujście rzeki w postaci kilku odnóg, tworzących obszar nizinny o charakterze bagiennym (np. Żuławy Wiślane w Polsce), przypominający kształtem grecką literę Δ (delta).
Lądolody
Warstwa lodu o dużej miąższości (do paru km), przykrywająca wielki obszar ziemi.
-Antarktyda
-Grenlandia
Polsce występował podczas epoki lodowej. Badaniem lądolodów zajmuje się glacjologia.
Lodowiec kontynentalny, rozległa, jednolita pokrywa lodowa, zajmująca cały kontynent bądź znaczącą jego część, również wielką wyspę. Lądolód porusza się od największego wzniesienia we wszystkich kierunkach.
Jezioro rynnowe
Rodzaj jeziora polodowcowego, wypełniającego obniżenie rynny polodowcowej, zazwyczaj długie, wąskie, kręte, głębokie i o stromych brzegach. Często tworzą ciągi, które wyznaczają przebieg dawnych rynien.
Morena denna i boczna
Morena denna- materiał skalny transportowany w stopie lodowca lub osad wytapiający się lub wytopiony w stopie lodowca.
Morena boczna-wał położony wzdłuż bocznej krawędzi jeziora Lodowcowego, częściowo na lodowcu. Zbudowany z ostrokrawędzistych okruchów skalnych pochodzących z niszczenia otaczających zboczy górskich.
Morena czołowa, końcowa
Rodzaj moreny powstającej wzdłuż czoła lodowca lub lądolodu w czasie stagnacji w okresie jego etapowego zaniku. Zbudowana jest z gliny zwałowej, ma ona charakter wału, garbu, wzgórza lub ciągu wzgórz, często o znacznych rozmiarach.
Powstającego w wyniku:
-akumulacji materiału skalnego transportowanego wewnątrz i w stopie lodowca.
-wyciśnięcia utworów podłoża przez czoło lodowca
-spiętrzenia osadów przedpola lodowca wskutek zdzierania utworów przedpola i podłoża lodowca, a następnie ich pchnięcia.
Deglacjacja
Cofanie się lodowca. Proces fizyczno-geograficzny polegający na stopniowym zanikaniu lub zmniejszaniu się powierzchni lodowca. Przyczyny-ocieplania się lub zmniejszania wilgotności klimatu. Z procesem deglacjacji wiąże się powstawanie różnorodnych osadów polodowcowych (glin zwałowych, piasków rzeczno-lodowcowych)
Wyróżnia się:
Deglacjacja frontalna: powolne cofanie się czoła lodowca (lodowce górskie)
Deglacjacja arealną: polegającą na topieniu się lodowca równomiernie od góry. (wycofywania się z obszaru Polski kolejnych lądolodów w okresie plejstocenu)
Sandr i oz
Sandr - rozległy, bardzo płaski stożek napływowy zbudowany ze żwirów i piasków osadzonych i wypłukanych przez wody pochodzące z topnienia lądolodu. Powstaje podczas recesji lub postoju lądolodu na jego przedpolu.
Oz - wał lub silnie wydłużony pagórek o wysokości najczęściej kilkunastu metrów i długości nawet kilkudziesięciu kilometrów, wyniesiony wskutek osadzania piasku i żwiru przez wody płynące pod lodowcem lub w jego szczelinach.
Glacjał interglacjał
Glacjał - zlodowacenie w czasie którego znaczne obszary Ziemi pokryte są lądolodem. Zwykle poszczególne glacjały trwają ok. 100 tys. lat. Dzieli się je na jednostki niższej rangi: stadiały i interstadiały, fazy i interfazy oraz glacietapy i interglacietapy
Interglacjał - ocieplenie po glacjale. Jak sama nazwa wskazuje okres między glacjałami.
Stadiał, Inter stadiał
Stadiał: Stany maksymalnego zasięgu zlodowacenia, zaznaczające się występowaniem zespołu form morenowych na przedpolu lądolodu.
Interstadiał: - ocieplenie między dwoma stadiałami. Cofnięcie się lądolodu na odległość 100 km
Podstawa falowania
Głębokość, do jakiej sięga ruch wody spowodowany falowaniem.
-normalna
Prąd litoralny
Prąd przybrzeżny - spowodowany nie prostopadłym nabieganiem fal na brzeg, płynący w kierunku rozwierania się kąta utworzonego przez grzbiety fal i linię brzegu.
Abrazja morska
Główny czynnik Erozji. Ścieranie podłoża skalnego przez luźny materiał skalny przemieszczany przez prądy rzeczne i morskie.
-falowanie wód
-przypływy i odpływy morskie
-lodowce
-wiatr
Przy wysokim brzegu morza abrazja prowadzi do powstania klifu i platformy abrazyjnej.
Klif (faleza)
Urwisko brzegowe. Nieraz pionowa ściana brzegu morskiego lub jeziornego, utworzona w wyniku abrazji u jej podstawy na styku z platformą abrazyjną.
Platforma abrazyjna
Wyrównana powierzchnia łagodnie nachylona w kierunku morza i zalana w znacznej części wodą. Powstaje w wyniku abrazji u podnóża niszczonego klifu na ogół w skałach twardych.
Rafy koralowe
Rodzaj raf cechujących się pochodzeniem organicznym, powstających w ciepłych morzach strefy międzyzwrotnikowej, w których temperatura wody nigdy nie spada poniżej 18°C. Rafy koralowe zbudowane są przede wszystkim ze szkieletów koralowców i mszywiołów, a także wrośniętych w nie cząstek kostnych innych organizmów morskich (ryb, małży, ślimaków itp.) oraz żwiru, piasku i mułu wapiennego.
-przybrzeżne
-rafy barierowe
-atole
Flisz
Zespół znacznej miąższości terygenicznych skał osadowych cechujący się wielokrotną cyklicznością. Utworzony w stosunkowo głębokim basenie morskim. Flisz powstaje na skutek schodzenia po skłonie kontynentalnym podwodnych prądów zawiesinowych i osuwisk i segregowania grawitacyjnego ziarn w czasie tego transportu. Klasyczny cykl (tzw. sekwencja Boumy) rozpoczyna zlepieniec, powyżej leży piaskowiec, następnie mułowiec, a najwyżej w profilu iłowiec. Ze skał fliszowych zbudowane są m.in. zewnętrzne pasma Alp i Karpat.
Ewaporaty
Minerały wytrącone z roztworu wskutek jego odparowania. (gips, halit) Są to: skały osadowe należące do grupy skał chemicznych.
-sole kamienne i potasowe (Bochni i Wieliczki)
-złoża gipsowe i anhydrytowe (gipsy z Gacków , Niecka Nidziańska
-niektóre skały węglanowe
Turbidyty
Prąd zawiesinowy, typu wodnego prądu gętostościowego. Poruszającego się pod wpływem grawitacji i bezwładności. Prądy zawiesinowe powstają w przypadku utworzenia się ponad zboczem zbiornika morskiego lub jeziornego masy wodnej obciążonej zawiesiną.
Lityfikacja
Etap diagenezy. Procesy prowadzące do przekształcenia luźnego osadu w zwięzłą skałę.
-twardnienie koloidów
-odwadnianie
-rekrystalizacja
-cementacja.
Konkrecja
Skupienie mineralne o kształcie kulistym, soczewkowym lub innym w skale osadowej, różniące się od niej składem mineralnym.
Morze epikontynentalne
Morze pokrywające szelf lub wnętrze kontynentu. Krótkotrwałe (czas geologiczny), mają stosunkowo niewielkie głębokości.
-Pokrywały kontynenty podczas wielkich transgresji morskich
Peneplena
Rodzaj równiny. Teren na niewielkiej wysokości nad poziomem morza, który został zerodowany (wszystko co woda miała zabrać już zabrała, teraz płynie zbyt wolno, by cokolwiek "unieść"). Taka forma stanowi końcową fazę erozji w klimacie wilgotnym. Powstaje w wyniku działania denudacji.
Molasa
Ogólna nazwa kompleksu skał osadowych wypełniających zapadliska powstające na przedpolu wypiętrzonego górotworu fałdowego w schyłkowym stadium orogenezy, zwykle o grubości wielu kilometrów. Jego głównym składnikiem są skały okruchowe pochodzące z niszczenia gór.