Marta Zgierska
21. Pozytywizm w badaniach literackich. cz. 2 (trzeci nurt)
NURT PRZYRODNICZY
W pozytywizmie bardzo popularna była koncepcja społeczeństwa jako organizmu. Biologiczne podejście znalazło też odzwierciedlenie w wielu innych dziedzinach nauki, także w literaturze. Postulowaną metodą badań był determinizm mechanistyczny. Badacze literatury korzystają z praw sformułowanych w naukach biologicznych, takich jak: prawo walki o byt (przetrwają silniejsi) czy prawo ewolucji.
H. Taine tak pisze o analogii między naukami humanistycznymi i przyrodniczymi.
W jednej i w drugiej operuje się naturalnymi grupami, tj. jednostkami ukształtowanymi według wspólnego typu, dającego się podzielić na rodziny, rodzaje, gatunki.
W jednej i w drugiej przedmiot badania jest żywy, tj. poddane przemianie spontanicznej i ciągłej.
W jednej i w drugiej jego forma pierwotna jest dziedziczna, a forma nabyta przekazywana cząstkowo i powoli mocą dziedziczenia
Możemy wyróżnić następujące kierunki nurtu przyrodniczego:
kierunek biologiczny
kierunek antropologiczny
kierunek geograficzny
KIERUNEK BIOLOGICZNY
Biologiczny kierunek w badaniach literackich zapoczątkował F. Brunetiere, który przeniósł założenia darwinizmu na grunt nauk o rodzajach i gatunkach literackich. Zastosował wskazane przez Darwina tryby życia, rozwoju, przekształceń, rozrodczości czy biologicznego zamierania gatunków, przez co sprawił, że gatunki literacki zaczęły być pojmowane jako biologiczny organizm. Założeniem Brunetiere'a były słowa: „Kto mówi: ewolucja, mówi życie”
By stworzyć zarys „historii naturalnej” gatunków literackich próbował odpowiedzieć na szereg pytań:
jak rodzą się rodzaje literackie, przy jakich warunkach czasu i okoliczności?
jak się rozwijają? jak się organizują? jak umierają?
Najważniejszym celem Brunetiere'a było ustalanie i formułowanie praw rządzących światem literatury. W pełni podąża za prawami uznanymi za rządzące światem biologicznym, odrzuca natomiast ważne dla filozofii pozytywistycznej prawo nieustannego i ciągłego postępu, rozwoju postępowego rzeczywistości. W ujęciu Brunetiere'a teoria ewolucji, w przeciwieństwie do teorii postępu, nie zawiera: stałości tempa, doskonalenia, ciągłości.
Obok teorii ewolucji, wprowadza także inne prawa obowiązujące w naukach przyrodniczych np. stwierdzenie zmienności gatunków zwierzęcych i roślinnych („variabilite”) przekłada na zmienność gatunków i rodzajów literackich. Ważną, i co ważne nie kwestionowaną, metodą badawczą, jaką przeniósł Brunetiere była obserwacja.
Badania literackie w duchu nauk przyrodniczych pojawiają się głównie w rozważaniach teoretycznych, zwłaszcza w poetykach niemieckich, tu można wymienić:
Heinze i Goethego z Deutsche Poetik, Kurta Bruckmanna z Poetik, Naturlehre der Dichtung czy Cremera z Die poetischen Formen der deoutschen Sprache.
Z kolei analiza i interpretacja poszczególnych dzieł literackich była zupełnie nie praktykowana.
Kierunek biologiczny upowszechnił się tylko w niektórych swoich aspektach, wyznacznikach. Zwłaszcza przez zachowanie problematyki ewolucji. Konkretne badania podejmowane z perspektywy ewolucji analizowanego materiału spotykamy do dziś. np. prace na temat - jak wygląda realizowanie danego motywu na przestrzeni wieków. Przy czym często faktyczna więź z kierunkiem biologicznym bardzo często zostaje tu zerwana.
Możemy mówić też o rozgałęzieniach, poprzez połączenie z polem innej nauki, np.
- rozgałęzienie ewolucyjno-psychologiczne - powstało przez połączenie z psychologią rozwojową Służy głównie do badania rozwoju danego utworu od stadia embrionalnego po wynik końcowy.
KIERUNEK ANTROPOLOGICZNY
Inny kierunek przyrodniczy, który powstał obok kierunku biologicznego, oparty na tych samych źródłach filozoficznych - na materializmie mechanistycznym.
Obiektem badań tego kierunku była jednostka-człowiek, a z drugiej strony jednostka-dzieło. Jednostka-człowiek, homo sapiens to wykładnik najwyższego osiągnięcia rozwojowego organizmu zwierzęcego. Jednostka-dzieło tworzy zbiory poszczególnych sztuk, które razem tworzą Sztukę przez duże S - co jest wyrazem teoretycznej estetyki jej twórców.
Zainteresowanie badawcze szło tu w kierunku problematyki zbiorczych całości w obydwu obiektach badań. W kierunku tym podejmowano zagadnienia rozwoju cywilizacji, kultury, sztuk w obrębie całości szczepowych, plemiennych, narodowych.
Kierunek antropologiczny krzyżował się z etnografią i etnologią, psychologią twórczości (np. W. Wundt, Völkerpsychologie).
Ch. Letourneau uważał początkową fazę tego kierunku tylko za metodą antropologiczną.
W pracy Ewolucja literatury u różnych ras ludzkich tak pisał o pochodzeniu estetyki literackiej
„zarówno jak i wszystkie inne sztuki piękne, powstała ona z potrzeby umysłu, wspólnej człowiekowi i niektórym zwierzętom, potrzeby uzewnętrznienia pewnych wyobrażeń psychicznych”
„z tego punktu widziane początki literatury, jak i innych sztuk pięknych, stwierdzą ścisłą łączność między człowiekiem i światem zwierzęcym, z którego niewątpliwe ród swój wywodzi”
KIERUNEK GEOGRAFICZNY
Kierunek ten wskazuje jako jedną z determinant zjawiska literackiego - region. Z regionem związany jest pewien charakter antropologiczny mieszkańców, dany aspekt historyczny, czasowy.
Tylko geografia może opanować poznawczo region, wyposaża ona badania literackie w siatkę-mapę, w którą można wpisać utwory literackie (wg zasady regionalistycznej), dostarcza także zasadę podziału i zgrupowania w ramach przedmiotu badań.. Z kolei badania literackie pomagają badaniom geograficznym ustalać pewne związki np. między ziemią a człowiekiem.
W ten sposób, w pewnym momencie badanie przyrodniczego i humanistyczne wnikają w siebie nawzajem.
Możemy mówić o 3 rozgałęzieniach kierunku geograficznego:
geograficzno-historyczny (Pierce, Chlebowski, Sauer)
geograficzno-nacjonalny (najsilniej w Niemczech, Nadler, także we Francji)
regionalistyczny - jako ruch literacki w samej literaturze, odbiło się głównie w krytyce
Rozgałęzienie geograficzno-historyczny
Poprzez zgrupowanie dzieł i twórców według regionów powstaje swojego rodzaju mapa literacka. Może być to cel końcowy, albo tylko zestawienie wstępne potrzebne dla dalszej pracy o charakterze czysto badawczym. Podejście czysto naukowe było szczególnie widoczne w Polsce, za sprawą B. Chlebowskiego. Chlebowski dąży do jak najbardziej konkretnego ujmowania zjawisk, co każe mu nie odchodzić od regionalnego gruntu, nie odrywać literatury od podłoża całej rzeczywistości, nie wynurzać z nurtu dziejów kultury. Jednocześnie jego badania są umiejscowione w rzeczywistości historycznej.
Dzieła Chlebowskiego np.
Zadanie historii literatury polskiej wobec etnograficznych, politycznych i umysłowych czynników jej dzisiejszego rozwoju
Znaczenie różnic terytorialnych, etnograficznych i związanych z nimi odrębności ekonomiczo-społecznych, politycznych i umysłowych stosunków dla naukowego badania dziejów literatury polskiej
Możemy mówić tu także o odłamie geograficzno-historyczno-kulturalnym
Rozgałęzienie geograficznonacjonalne
Najsilniej rozwinęło się w Niemczech, z czasem przeistoczyło się w agresywną, bojową ideologię nacjonalistyczną. Świadomość zależności między ziemię a urodzonym na niej człowiekiem.
Sauer i Nadler twiedzili, że bogactwo narodowej literatury Niemiec polega na tym, że poszczególne regiony przystąpiły do wspólnoty życia kulturalnego ogólnoniemieckiego z gotowym dorobkiem własnych, specyficznych literatur.
J. Nadlej był realizatorem ideowej koncepcji Sauera. Jego zdaniem ścisły związek między przyrodą regionu a zakorzenionym nim człowieku zachodzi głównie poprzez indywidualną dla danego regionu dynamikę gospodarczą (upodobnienie pracy fizycznej i pracy twórczej). Ziemia karmi człowieka, otacza go wszystkim, jest darczynią piękna.
„Trójszczeblowe” poziomy badania literackiego w tej orientacji:
literatura ogólnonarodowa
literatura szczepów, plemion
pojedyncze utwory i ich zindywidualizowane zbiory
Rozgałęzienie regionalistyczne
U genezy tej orientacji znalazły się cele polityczne. Walka między partiami lewicowymi a prawicowymi po 1870r., ruch regionalny walczący o swoje prawa wiąże się z odrodzeniem świadomości regionalnej i obudzeniem ambicji prowincji. W ten sposób rodzi się zapotrzebowanie na badania kultury regionalnej, i tu mieści się rozgałęzienie regionalistyczne badań literackich.
Ważnym aspektem jest tu pozytywistyczna teoria środowiskowa. Kładziono nacisk na wewnętrzną problematykę regionu - wpływ ziemi, krajobrazu, obyczajów w danym regionie na dzieła literackie, tematykę.
Przedstawiciel: Charles Brun
22. PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY
W XX wieku istniały kierunki postpozytywistyczne, jako ślad pozytywistycznych idei, które rozpadły się pod wpływem orientacji naturalistycznej czy krytyki subiektywnej zwróconej przeciwko dogmatyzmowi i „naukowości” metodologii pozytywistycznej.
Broniąc się pozytywizm korygował własne założenia, rozszerzał przedmiot badań, zgadzał się na kompromis. W ten sposób dokonał się rozłam na liczne nowie kierunki, jednak pospozytywistyczne kierunki nie utrzymały statusu pozytywizmu, a wręcz wzmogły reakcję przeciw niemu pod koniec XIX wieku, doprowadzając tym samym do przełomu metodologicznego na początku wieku XX.
Najbardziej odporne okazały się te kierunki, których założenia były pozornie zbieżne z problematyką nowych kierunków. Szczególnie żywotny okazał się nurt badań literacko-narodowych, sięgający nawet do dwudziestolecia międzywojennego.
Przedmiot ataku na pozytywizm:
ideał monometodologii - wszystkie nauki powinny mieć te same zasady metodologiczne
próba nałożenia na badania literackie metod badawczych charakterystycznych dla wiodących prym nauk przyrodniczych - a tym samym dążność to `uprzywilejowania' badań literackich
ograniczenie zadań badawczych i metod w nauce o literaturze, co prowadziło do mechanicznego ujmowania utworu jako prostego wyniku przyczyn sprawczych
niedocenianie indywidualnego utworu literackiego, jego oryginalności, specyfiki artystycznej, traktowanie jako suma elementów
oficjalna ucieczka od wartościowania (pod maską naukowego obiektywizmu), przy równoczesnym ukrytym wartościowaniu
przemilczanie w utworze tego co trudno uchwytne, tajemnicze irracjonalne
obojętność dla zagadnień formalnych
Nowe kierunki często zwracały się tyko przeciw wybranym tezom pozytywizmu, a nie przeciw wszystkim założeniom. Dlatego też nie stworzyły one jednego frontu antypozytywistycznego, były wewnętrznie bardzo zróżnicowane, nawet skłócone.
niemiecki neoidealizm, orientacja nawiązująca do pewnych koncepcji romantycznych, także do kantyzmu-Niemcy, Austria, kraje skandynawskie. Odpowiednik we francuskim bergsonizmie, włoskim ekspresjonizmie nawiązującym do estetyki romantycznej)
estetyzm - różne kierunki, orientacja opierająca się bezpośrednio na estetyce Kanta, na formalizmie Herbarta, na tradycjach filologii, potem na nowych prądach w językoznawstwie - kraje anglosaskie, częściowo Francja, ZSRR (tu formalizm w l. 20), w pewnym stopniu Czechosłowacja i Polska (szkoła M. Kridla)
orientacja fenomenologiczna
kierunek marksistowski
literacki kierunek psychoanalityczny - stosunkowo najbliższy pozytywizmowi przez swoje zainteresowanie genezą zjawisk literackich.