Krzysztof Jurek, Łódź

 

Konspekt do tematu lekcji w klasie II liceum ogólnokształcącego:
Polska i Litwa w XVI wieku - razem czy osobno?

 

 

Wstęp Nauczanie historii wymaga czasami sięgnięcia do niekonwencjonalnych metod. Jedną z nich może być wykorzystanie elementów tzw. historii alternatywnej. Wielokrotnie podczas dyskusji z uczniami pojawia się przecież pytanie: czy tak właśnie musiały potoczyć się pewne wydarzenia? Czy nie było innego możliwego wariantu rozwoju wypadków? Przedstawiony niżej konspekt lekcji jest próbą zastosowania tej problematyki w ramach lekcji powtórzeniowej. Wykorzystane zostały do niej materiały przygotowane przez Forum Europy Środkowo-Wschodniej, Fundację im. Stefana Batorego i Magazyn Historyczny "Mówią Wieki". Jest to efekt spotkań młodzieży polskiej oraz ukraińskiej, litewskiej i białoruskiej. Jedno z nich, zorganizowane w październiku 2000 r. w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą dotyczyło możliwych wariantów rozwoju stosunków polsko-litewskich. Uczniowie polskich i litewskich szkół średnich zastanawiali się nad historią obu państw i narodów. Uważam za niezwykle ważne zaprezentowanie różnych punktów widzenia wspólnej historii. Dlatego pozwoliłem sobie na przedstawienie konspektu lekcji, na której pojawił się także inny niż polski osąd problemów polsko-litewskich. Konspekt lekcji Elementy lekcji Treść Uwagi Temat lekcji: Polska i Litwa w XVI wieku - razem czy osobno?   Cele operacyjne lekcji: Po lekcji uczeń: wie, jakie były formy związku między Polską a Litwą w XVI w., rozumie, dlaczego Polska i Litwa pozostawały ze sobą w związku państwowym, potrafi wymienić korzyści i zagrożenia, jakie niosła ze sobą unia polsko-litewska, orientuje się w międzynarodowym położeniu Rzeczypospolitej w XVI w., dostrzega rozmaite możliwości interpretacji historii stosunków polsko-litewskich. Z poprzednich zajęć uczniowie znają podstawowe pojęcia i fakty oraz potrafią wskazać na mapie (m.in. Królestwo Polskie, Wielkie Księstwo Lit., Prusy Książęce i Królewskie, Inflanty, państwo moskiewskie). Formy pracy: Praca w grupach, dyskusja   Środki dydaktyczne: podręcznik historii dla klasy II, autorzy: T. Cegielski, K. Zielińska. atlasy historyczne, mapa ścienna "Europa w XVI wieku", wydawnictwo Fundacji Batorego z cyklu Historia Alternatywna "Spotkanie litewsko-polskie", Warszawa 2001.   Przebieg lekcji:     Polecenia przed lekcją: Uczniowie mieli powtórzyć: daty zawarcia i postanowienia unii krewskiej i horodelskiej. Przypomnieć sobie okoliczności i przyczyny tych unii oraz ich następstwa. Ponadto mieli powtórzyć tematy z działu programowego "Polska w XVI wieku".   Elementy organizacyjne: powitanie z klasą, sprawdzenie listy obecności, podanie i zapisanie tematu zajęć, podział klasy na grupy. Czas: 5 minut. Praca w grupach: Podanie tematyki pracy poszczególnych grup: Grupa I: W jaki sposób zmieniały się formy związku państwowego między Polską a Litwą w XV i XVI wieku? Grupa II: W jaki sposób zmieniały się motywy zawarcia unii między Polską a Litwą w XV i XVI w.? Grupa III: Jak zmieniło się położenie międzynarodowe Polski i Litwy w XV i XVI w.? Grupa IV: Jakie korzyści osiągnęły Polska i Litwa z pozostawania we wzajemnym związku w XV i XVI w.? Na polecenie nauczyciela grupy winny zorganizować swoją pracę: wybrać lidera i sekretarza. Następnie przedyskutować i uzgodnić swoje stanowisko oraz przygotować wnioski do przedstawienia całej klasie. Czas pracy zespołów - 10 min. Zakładane rezultaty pracy w grupach: Wnioski: Grupa I: uczniowie winni zwrócić uwagę na to, że unia przekształciła się z personalnej w realną, mimo rozmaitych zakusów ze strony Polski Litwa zachowała swoją odrębność, w wyniku unii lubelskiej powstał nowy model państwa - Rzeczpospolita. Grupa II: - unia była początkowo związkiem państw wymierzonym przeciwko Zakonowi, w miarę upływu czasu pojawiły się nowe motywy podtrzymania unii: obrona Litwy przed państwem moskiewskim, chęć opanowania Inflant, dążenie szlachty litewskiej do uzyskania położenia analogicznego z położeniem szlachty polskiej, dążenie do zapewnienia trwałości związku po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów. Grupa III: pokonany został Zakon Krzyżacki, u wschodnich granic państwa polsko-litewskiego pojawił się nowy przeciwnik - Moskwa, dzięki zwycięstwom nad Zakonem i dzięki pomyślności gospodarczej wzrosło międzynarodowe znaczenie Polski i Litwy, wzrosło znaczenie dynastii Jagiellonów, która dzięki polityce dynastycznej władała przez pewien czas czterema państwami. Grupa IV: udało się całkowicie lub częściowo pokonać państwa nieprzyjazne pozyskane zostały nowe terytoria (Prusy, Inflanty) lub też odzyskano utracone wcześniej (np. Pomorze Gdańskie, ziemia połocka), Rzeczpospolita stała się państwem wielu koegzystujących ze sobą nacji i wyznań,- kultura polska i litewska wzbogaciły się wzajemnie o elementy charakterystyczne dla drugiej strony. Czas referowania wyników wraz z komentarzem nauczyciela nie powinien przekroczyć 10 minut.Wnioski podane w sąsiedniej rubryce należy traktować jako przykładowe. Na lekcji mogą być sformułowane w inny sposób i w odmiennej kolejności. Dyskusja: Nauczyciel formułuje pytania skierowane do całej klasy: Czy przedstawiony rozwój wypadków był jedynym możliwym? Jak mogłyby się potoczyć losy Polski i Litwy, gdyby unia została zerwana? W trakcie dyskusji mogą paść następujące uwagi: dalszy rozwój wypadków zależy od momentu zerwania unii - uczniowie mogą wskazać pewne momenty, kiedy mogło to nastąpić (np. pokonanie Zakonu, śmierć Zygmunta Augusta), ewentualny układ stosunków między obydwoma państwami zależy od rozwoju stosunków politycznych w naszej części Europy (np. pozycji i polityki Rosji oraz Szwecji), oba państwa mogłyby utrzymywać ze sobą stosunki nawet w wypadku zerwania unii, przebieg wydarzeń historycznych wskazuje, że oba państwa osiągnęły korzyści ze wzajemnego związku, a więc ewentualne zerwanie raczej nie poprawiłoby ich położenia. Po wymianie poglądów między uczniami nauczyciel rozdaje powielony fragment broszury z cyklu Historia Alternatywna "Spotkanie litewsko-polskie", Warszawa 2001 - praca uczniów Gimnazjum im. Salomei Neris w Wilnie - załącznik nr 1. Zadaje pytanie: W jaki sposób uczniowie litewscy przewidują rozwój dalszych losów Polski i Litwy, gdyby nie zawarły unii?Uczniowie relacjonują stanowisko sformułowane w artykule. Jeśli uczniowie nie zwrócą uwagi na to zagadnienie, nauczyciel winien pytaniami zasugerować im odmienne postrzeganie przez Litwinów zagadnień stosunków między obydwoma państwami. Uczniowie mogą wysnuć wniosek mówiący o tym, że Litwini mają inny pogląd na stosunki polsko-litewskie i widzą je w sposób odmienny od polskiego. Może to być podstawą do sformułowania generalnej tezy zajęć: unia polsko-litewska była rozwiązaniem korzystnym dla obu państw. W realiach politycznych Europy XVI wieku przyniosła obu państwom korzyści. Natomiast dzisiejsza ocena związku Polski i Litwy może być odmienna w społeczeństwach obu państw. Czas przewidziany na tę część zajęć: 10 minut.                       Czas przewidziany na tę część zajęć: 10 minut.             Teza zajęć winna być sformułowana przez uczniów. Wydaje się, że uczniowie dysponują dostatecznym zasobem wiedzy i umiejętności, aby ją wysnuć z przebiegu zajęć. Załącznik nr 1. Praca uczniów Gimnazjum im. Salomei Neris w Wilnie (1). Jak potoczyłyby się losy Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego w następnych dwóch stuleciach, gdyby nie podpisano unii lubelskiej? W historii unii Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego ważną rolę odegrała dynastia Jagiellonów, która czasem otwarcie, a częściej potajemnie, spełniała wymagania polskich panów, a nie Litwinów, starając się utrzymać w ten sposób na tronie polskim. Bez Litwy Jagiellonowie nie panowaliby w Polsce. Dlatego właśnie ta dynastia dołożyła wszelkich starań, żeby połączyć oba państwa, którymi rządził jeden monarcha. Jagiellonowie ulegli wpływowi polskich panów i nie dążyli do zachowania suwerenności Litwy. Ostatnim ważniejszym krokiem w tym kierunku był akt syna Jagiełły Kazimierza z 1446 roku, według którego Litwa i Polska traktowane są jak dwa równe państwa połączone w jeden "braterski związek". Kazimierz jeszcze rozszerzył prawa szlachty i obiecał zachować Litwę z czasów Witolda, a na stanowiska państwowe wyznaczać tylko przedstawicieli rodów litewskich. Później Jagiellonowie, chociaż potwierdzali także prawa Litwy, ich nie rozszerzali, szli natomiast na ustępstwa wobec polskiej szlachty. Podpisana w 1569 roku unia lubelska jest skutkiem polityki prowadzonej przez Jagiellonów i okoliczności międzynarodowych. Początkowy etap unii polsko-litewskiej miał dla Litwy bardzo duże znaczenie. Dzięki przyjęciu chrztu Litwa mogła przystąpić do średniowiecznej "Unii Europejskiej" i w ten sposób otworzyć się na wpływy kultury zachodniej. Unia była wprawdzie bardzo ważnym momentem w historii Wielkiego Księstwa Litewskiego, oznaczała dlań jednak utratę samodzielności politycznej. Jedynym władcą, który mógł zmienić bieg historii i wpłynąć na procesy prowadzące w przyszłości do unii lubelskiej był Witold Wielki. Po podpisaniu umowy w Ostrowiu w 1392 roku Witold uzyskał prawo sprawowania rządów w Wielkim Księstwie Litewskim w imieniu Jagiełły. W ciągu kilku lat, nie licząc się ze środkami, Witold odbiera księstwa dzielnicowe braciom Jagiełły i ich spadkobiercom. Miejsce usuniętych książąt zajęli namiestnicy wybrani spośród wiernych Witoldowi bojarów. W ten sposób Witold umacniał centralizację Wielkiego Księstwa Litewskiego. Darowując za służbę ziemie i poddanych, zaczął formować nowy stan społeczny - szlachtę, która nie podlegała władzy książąt. Owi bojarzy byli pierwszymi urzędnikami w nowym aparacie administracyjnym księcia Witolda, uczestniczyli w wyprawach wojennych i projektach politycznych. Witold kontynuował reformę aparatu państwowego. W radzie wielkiego księcia zamiast książąt dzielnicowych zasiedli bojarzy i duchowni katoliccy. Reformy Witolda Wielkiego były wręcz rewolucyjne i istotnie zmieniły Wielkie Księstwo Litewskie, tworząc podstawy nowoczesnego chrześcijańskiego państwa. W 1425 roku na zjeździe łuckim ostatecznie dojrzała idea koronowania wielkiego księcia litewskiego. Walkę o koronę dla władcy Wielkiego Ksiestwa szlachta litewska rozumiała jako walkę o suwerenność państwa. 8 września 1430 miała odbyć się koronacja Witolda, ale udaremniła ją szlachta polska. 30 października 1430 roku Witold zmarł i unia stała się nieunikniona. My zmieniamy bieg historii i koronujemy Witolda na króla Litwy. W 1569 roku Królestwo Litewskie najprawdopodobniej nie podpisałoby unii lubelskiej. Mimo to Litwa i tak nie uniknęłaby wszystkich perypetii w stosunkach z sąsiadami. Tych, których państwo polskie doświadczało między XV a XVIII stuleciem. Królestwo Witolda to państwo wielonarodowe, w którym większość stanowią Słowianie. Po osłabieniu Złotej Ordy powstałaby historyczna konieczność zjednoczenia narodów słowiańskich w jedno państwo. Prawdopodobnie Królestwo Litewskie nie byłoby w stanie utrzymać w swoich rękach ziem słowiańskich, tak jak nie zdołało tego dokonać państwo polsko-litewskie po podpisaniu unii lubelskiej. Rozpatrując ten problem polityczny, trzeba uznać, że najważniejszym zadaniem Królestwa Litewskiego było ocalenie ziem etnicznych i terenów Czarnej Rusi. Skomplikowanym problemem byłaby kwestia Inflant. Dynastia Witolda postąpiłaby rozsądnie, oddając nieceltyckie tereny Inflant Rusi, a pozostawiając sobie bałtyckie. W ten sposób kwestię Inflant można by rozwiązać w sposób pokojowy. Następcy Witolda utrzymaliby przyłączone ziemie inflanckie, gdyby nie umocnił się tam kościół protestancki. Dynastia Witolda musiałaby rozwiązać jeszcze jeden problem, mianowicie kultury narodowej. W kancelarii stworzonej przez Witolda używano języka słowiańskiego (ruskiego), greki i łaciny, natomiast nie stosowano litewskiego. Zważywszy, że język jest jednym z najważniejszych elementów cywilizacji, czy dynastia Witolda potrafiłaby zmienić ten stan rzeczy? Jeśli tak, to najbardziej znani humaniści litewscy nie tyle musieliby zabiegać o ocalenie Litwy przed kolonizacją, co o podniesienie kultury litewskiej do poziomu europejskiego. Kolejnym problemem, przed którym stanęłaby dynastia Witolda, byłyby zjawiska reformacji i kontrreformacji. Czy Litwa pozostałaby krajem katolickim? Jeśli tak, to katolicyzm jednoczyłby kulturę Litwy i Polski. W ten sposób Królestwo Litewskie uniknęłoby rozbiorów, które stały się udziałem Rzeczypospolitej. Jagiellonowie, dzierżąc tylko tron polski, mogliby tak zreformować rządy w Polsce, by nie umacniała się anarchia szlachecka. W XVIII wieku królestwa Litwy i Polski mogłyby zawrzeć sojusz wojskowy przeciwko zagrożeniu moskiewskiemu. Wówczas sojusz polsko-litewski nie stanowiłby zagrożenia dla politycznej i kulturowej suwerenności żadnego narodu. Polscy i litewscy historycy, mówiąc o tych samych sprawach, mieliby mniej podstaw do kłótni. 1) Historia Alternatywna. Spotkania polsko-litewskie, wydawnictwo Forum Europy Środkowo-Wschodniej i Fundacji im. Stefana Batorego, Warszawa 2001, s. 37-39.

 

---