|
Kiedy definiujemy pewien termin, możemy wyróżnić dwie sytuacje:
(1) W języku jest już pewien termin o ustalonym znaczeniu (np.: rower, człowiek, pies, uniwersytet, depresja). Naszym celem jest opis znaczenia tego terminu. Staramy się podać ten opis oczywiście w możliwe rzetelny sposób, tak, aby uwzględnić wszystkie aspekty. Jeśli np. definiowany przez nas termin funkcjonuje jako termin nieostry, to musimy ten fakt uwzględnić w naszej definicji. Można powiedzieć, że taka sytuacja dotyczy przeszłości (i teraźniejszości) języka - chodzi o opis, jak do tej pory było. Taki charakter mają np. definicje w Słowniku Języka Polskiego: ich zadaniem jest opis praktyki językowej, opis tego, jak dany termin faktycznie funkcjonuje w języku polskim.
W tej sytuacji mówimy o definicji sprawozdawczej.
(2) Naszym celem nie jest jedynie zdanie sprawy ze znaczenia już funkcjonującego terminu, ale nadanie jakiemuś terminowi nowego znaczenia. Stan obecny nie jest tu najważniejszy, istotne jest nadanie terminowi znaczenia, w jakim będzie on funkcjonował w naszym języku. Tak się dzieje np. wtedy, kiedy odkryte zostaje nowe zjawisko naukowe czy skonstruowane nowe urządzenie (które musi zostać nazwane).
W tej sytuacji mówimy o definicji projektującej.
Mamy więc dwa typy definicji:
zdają sprawę z pewnego istniejącego zwyczaju językowego:
nie ustanawiają one znaczeń wyrażeń,
informują one jedynie o znaczeniu, jakie ustaliło się w toku rozwoju języka.
definicje sprawozdawcze dotyczą więc wyrażeń o znaczeniu już ustalonym.
- są to definicje ustanawiające znaczenia wyrażeń
- definiują wyrażenia o znaczeniu ustanowionym.
Kiedy mamy do czynienia z definicją projektującą, możemy wyróżnić dwie sytuacje:
(1) Wprowadzamy do języka zupełnie nowy termin, który jest nam potrzebny (np.: opisujemy nowe odkrycie naukowe, nowe urządzenie, nowe zjawisko społeczne, etc.). Przy tworzeniu takiej definicji mamy pełną swobodę w wyborze terminu i nadaniu mu znaczenia, tak, aby był on dla nas użyteczny.
W tej sytuacji mówimy o definicji projektującej konstrukcyjnej.
(2) Chcemy wykorzystać już istniejący termin, ale chcemy w pewien sposób zmodyfikować (najczęściej: doprecyzować) jego znaczenie. Najczęściej jest tak w sytuacji, gdy pewne terminy potoczne są wykorzystywane jako terminy naukowe (psychologiczne, socjologiczne, ekonomiczne, etc.), albo w przypadku aktów prawnych (gdzie musimy dbać o to, aby terminy były rozumiane w możliwe precyzyjny sposób).
W tej sytuacji mówimy o definicji projektującej regulującej.
PYTANIE: Poniższa definicja została zaproponowana jako definicja projektująca. Czy uznamy ją za konstrukcyjną, czy regulującą?
Pełnoletnim jest ten, kto ukończył lat osiemnaście lub zawarł związek małżeński.
Za regulującą - tu jest pewna modyfikacja sensu potocznego (dodany warunek małżeństwa), ale ta modyfikacja nie jest zbyt silna.
PYTANIE: Do jakiego typu definicji (relatywnie do polszczyzny potocznej!) należy zaliczyć definicję "Praca nocna to praca w godzinach 22-6"?
Jest to definicja projektująca.- w potocznej polszczyźnie termin "praca nocna" nie ma z pewnością tak precyzyjnie ustalonego znaczenia.
Definicja projektująca jest to zdanie arbitralnie uznane za prawdziwe na mocy konwencji terminologicznej.
Definicja sprawozdawcza nie jest postulatem języka, a więc nie opiera się na żadnej konwencji terminologicznej. Dlatego wymaga takiego samego uzasadnienia jak każde zdanie empiryczne, tj. musi być zgodna z rzeczywistością, w tym wypadku z rzeczywistością językową. Definicja sprawozdawcza musi uwzględniać faktyczne użycie definiowanego terminu.
PYTANIE: czy autorowi definicji projektującej można zarzucić, że nas chce oszukać?
Nie. Możemy mu co najwyżej zarzucić, że jego propozycja jest niewygodna, że jest bezużyteczna. Jeśli wykładowca logiki wprowadzi termin "logipiątekpopołuczępiewykła" na określenie pierwszych 45 minut wykładu, można mu zarzucić brak zdrowego rozsądku, ale nie chęć oszukania słuchaczy.
Z samej postaci (kształtu) definicji nie można zazwyczaj rozpoznać, czy jest to definicja sprawozdawcza, czy projektująca (choć użycie pewnych zwrotów, jak np. „Od tej pory termin .... będzie oznaczał ....” oczywiście może sugerować, jaka jest rola tej definicji). Jednak najczęściej, aby stwierdzić, z jakim typem definicji mamy do czynienia konieczna jest znajomość całego języka, w jakim jest sformułowana. Należy pamiętać, że definicja może mieć różny status z punktu widzenia potocznej polszczyzny i specjalistycznego języka medycznego, albo z punktu widzenia slangu więziennego i języka psychologii, etc.). Z punktu widzenia jednego języka definicja może być sprawozdawcza, zaś z punktu widzenia innego - projektująca. Zależy to od obowiązujących w danej społeczności zwyczajów językowych.
To, czy definicja jest projektująca czy sprawozdawcza, zależy więc nie od kształtu definicji, ale od SPOSOBU JEJ UZASADNIENIA w relatywizacji do danego języka.
Dlatego niekiedy charakterystyka definicji może być niejednoznaczna: możemy powiedzieć, że definicja D jako sprawozdawcza jest np. fałszywa, zaś jako projektująca jest konstrukcyjna (np. Rzeźbiarz to ktoś, kto jest właścicielem dłuta).
MORAł: trzeba zawsze pamiętać o tym, o jakim języku mówimy, o jakiej grupie użytkowników - czy jest to język specjalistyczny, czy polszczyzna potoczna, czy też żargon jakiejś grupy użytkowników języka.
PYTANIE: Kaseta to wielotryb na tylnym kole roweru.
Czy wiadomo, jaki to typ definicji?
Nie - nie powiedzieliśmy bowiem, jaki język mamy na myśli (potoczna polszczyzna? język bokserów? język maklerów giełdowych?). W przypadku polszczyzny potocznej taka definicja powinna zostać uznana za fałszywą. W przypadku żargonu kolarzy - może być prawdziwa.
DEFINICJA RÓWNOŚCIOWA ZAWIERA TRZY CZĘŚCI:
definiendum czyli człon definiowany;
spójnik definicyjny wyrażający równoważność (równozakresowość) definiendum i definiensa;
definiens czyli człon definiujący.
definiendum sp. def. definiens
Bursztyn jest to żywica skamieniała
DEFINIENDUM, czyli człon definiowany, to nie zawsze to samo co TERMIN DEFINIOWANY - niekiedy ten termin nie może być zdefiniowany w izolacji od kontekstu, w którym występuje.
PRZYKłAD: Rozważmy definicję terminu logarytm:
Logarytm liczby a przy podstawie b jest to taka liczba c, że bc = a
Definiowany temin: logarytm.
Definiendum: logarytm liczby a przy podstawie b.
Definiowany termin jest więc jedynie fragmentem definiendum. Jest definiowany w pewnym kontekście.
PRZYKłAD: Rozważmy definicję terminu bursztyn:
Bursztyn jest to skamieniała żywica.
W tym wypadku definiowany termin (bursztyn) jest identyczny z definiendum.
W zależności od tego, z którym z przypadków mamy do czynienia, mówimy o definicji wyraźnej lub kontekstowej.
DEFINICJA WYRAŹNA - termin definiowany jest tożsamy z definiendum;
DEFINICJA KONTEKSTOWA - termin definiowany stanowi tylko część definiendum
Jest to definicja o najprostszej postaci. Poprawna definicja klasyczna ma mieć postać:
“A” jest terminem definiowanym,
“B” to nazwa ogólniejsza niż A
“C” jest określeniem cech wyodrębniających ze zbioru B podzbiór A
Mówiąc bardzo swobodnie, sposób identyfikacji terminu „A” jest następujący:
Chcesz wiedzieć, co to jest A? Musisz szukać pośród obiektów typu B. Ale nie każdy obiekt typu B się nadaje - tylko taki, który dodatkowo ma pewne szczególne cechy C.
1. (A) Bursztyn jest to (B) żywica (C) skamieniała
2. (A) Wójt jest to (B) przewodniczący zarządu (C) w gminie nie posiadającej statusu miasta;
3. (A) Okrąg to (B) zbiórpunktów (C) równo oddalonych od danego punktu.
4. (A) Motocykl jest to (B) pojazd jednośladowy (C) napędzany silnikiem o pojemności pow. 50 cm3.
PYTANIE: Czy poniższa definicja jest klasyczna:
Zboże jest to: pszenica, żyto, owies, jęczmień, gryka, proso.
Nie. W tej definicji zakres nazwy "zboże" został zdefiniowany jako suma sześciu zakresów.
DEFINICJA PRZEZ ABSTRAKCJĘ
Często zdarza się, że dostrzegamy pewne ważne podobieństwa między przedmiotami. (Np. ważnym typem podobieństwa między ludźmi jest wzrost, a nie jest ważnym typem podobieństwa między ludźmi to, że mają taką samą czwartą literę imienia). Na podstawie tych podobieństw między przedmiotami przypisujemy im pewne cechy, mówiąc, że pewne dwa przedmioty mają tę samą cechę, jeśli są podobne pod pewnym względem. Zauważmy na przykład, że dwóm osobom przypisujemy podobne cechy charakteru na podstawie podobieństwa ich zachowań. Nie możemy bowiem wprost obserwować charakteru („zajrzeć komuś do duszy”), ale możemy zauważać podobieństwo w zachowaniach.
PRZYKłAD: wyobraźmy sobie, że chcemy uchwycić sens pojęcia takiego jak „talent do gry na skrzypcach” - i nie pomylić go np. z „talentem do gry na wiolonczeli”. Zdefiniowanie tego wprost, poprzez sprowadzenie do innych cech danej osoby (np.: budowa dłoni, słuch muzyczny, pracowitość, wzrost, ilość wysłuchanych w życiu koncertów, inne) jest bardzo trudne, lub wręcz niemożliwe.
Czy to znaczy, że jesteśmy w sytuacji beznadziejnej i w ogóle nie ma sensu mówić o czymś takim, jak talent? Oczywiście nie - i temu przeczy praktyka. Zastanówmy się jednak, kiedy o dwóch osobach powiemy, że mają taki sam talent? Dzieje się tak wtedy, jeśli ćwicząc grę na skrzypcach w ten sam sposób, w tych samych warunkach osiągają takie same wyniki. Możemy więc sformułować następującą charakterystykę:
Dwie osoby A i B mają taki sam talent do gry na skrzypcach, gdy ćwicząc grę na skrzypcach w ten sam sposób, w tych samych warunkach osiągają takie same wyniki.
Definiowany termin to talent do gry na skrzypcach. Natomiast grubą czcionką napisano ten typ podobieństwa między osobami A i B, który powoduje, że można mówić o ich takim samym talencie do gry na skrzypcach.
PYTANIE: Które spośród poniższych definicji są przez abstrakcję:
(1) Rower jest to pojazd jednośladowy napędzany silnikiem.
(2) Zbrodnia jest to czyn zagrożony karą pozbawienia wolności powyżej 10 lat.
(3) Dwa samochody rozwijają tę samą prędkość średnią gdy pokonują w tych samych odcinkach czasu taką samą odległość.
DEFINICJA PRZEZ POSTULATY
Proszę pamiętać, że definicja przez postulaty charakteryzuje sens terminu nie poprzez krótką, zwięzłą formułę (typu Bursztyn to skamieniała żywica), ale poprzez pewien szerszy kontekst, z którego dopiero możemy odczytać sens wyrażenia. Mówiąc obrazowo, każde ze zdań (warunków, postulatów) definicji przez postulaty zawiera jakąś cząstkę informacji na temat definiowanego terminu. Nie można jednak powiedzieć, że spośród np. 5 warunków ważny jest tylko pierwszy: każdy warunek ma swoje znaczenie, każdy jest w definicji potrzebny.
PYTANIE: Co jest definiowanym terminem w poniższej definicji przez postulaty?
Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę.
PYTANIE: Z ilu warunków składa się ta definicja przez postulaty?
Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę.
DEFINICJA CZĄSTKOWA I OSTENSYWNA
Definicja cząstkowa terminu W jest to definicja, której schemat najbardziej ogólny ma postać pary zdań warunkowych:
(i) Jeśli x ma cechę P, to ma też cechę W.
(ii) Jeśli x ma cechę R, to nie ma cechy W.
tzn.: przedmioty spełniające warunek P należą do zakresu definiowanego W, a przedmioty spełniające warunek R do tego zakresu nie należą. Natomiast o pozostałych przedmiotach, tj. tych, które nie spełniają ani warunku P ani warunku R, definicja ta nic nie mówi; w rezultacie o tych pozostałych przedmiotach nie potrafimy powiedzieć, czy należą one do zakresu W czy nie. Tak zdefiniowany termin W jest więc terminem nieostrym.
Mówiąc obrazowo: gdy mamy do dyspozycji definicję cząstkową, to tylko o niektórych przedmiotach możemy jednoznacznie rozstrzygnąć, czy należą czy też nie należą do zakresu definiowanego terminu. Pozostaną jednak przypadki, które nie są ujęte w takiej definicji.
PYTANIE: Rozważmy definicję:
(a) Kraków, Wrocław, Poznań to duże miasta.
(b) Miasta poniżej 50.000 mieszkańców nie są duże.
Bartoszyce - 65.000 mieszkańców
Białkowica Wielkopolska - 34.500 mieszkańców
O których z tych miast można rozstrzygnąć na podstawie powyższej definicji, czy są duże, czy nie?
Na definicję ostensywną składa się, oprócz formuły słownej, także gest wskazujący na desygnat terminu definiowanego: np. “to jest kot ...(gest wskazujący kota) ...” Jest to raczej pewna procedura definiująca niż definicja sensu stricto. Definicja taka nie dostarcza jasnego kryterium jej zakresu. Raczej odwołuje się do pewnych intuicji odbiorcy.
Z takimi definicjami mamy np. do czynienia w sytuacji nabywania kompetencji językowych przez dzieci (metoda „poglądowa” - to jest kot).
Definiowanie ostensywne wymaga oczywiście skutecznego naprowadzenia osoby informowanej na daną klasę - osiąga się to przez pokazanie dostatecznie dużej ilości przykładów pozytywnych („to jest N”) oraz negatywnych („to nie jest N”). Zazwyczaj nie da się wyczerpać wszystkich przykładów; w tym sensie definicje ostensywne można uznać za definicje cząstkowe.
PYTANIE: czy poniższa definicja jest definicją przez wskazanie:
Jako poglądy na kwestię przyczynowości można wskazać: determinizm kauzalny oraz indeterminizm kauzalny
|