CZYNNIKI WARUNKUJĄCE ŻYZNOŚĆ, ZASOBNOŚĆ I URODZAJNOŚĆ GLEB
Najważniejszym zadaniem gleby, która jest użytkowana rolniczo jest produkowanie biomasy. Wzrost, rozwój i plon roślin zależą od tego jak wzajemnie oddziaływają na siebie klimat, gleba i roślina, a także jaki wpływ ma na nie działalność człowieka. Wzrost, rozwój
i plonowanie roślin zawsze współdziałają ze sobą i mają szczególne znaczenie dla żyzności gleby. Na żyzność gleby w szeroko rozumianym znaczeniu składają się zasobność, żyzność
i urodzajność gleby.
Żyzność gleb
Żyzność jest to współudział gleby we wzroście, rozwoju i plonowaniu roślin, czyli zdolność gleby do przekazywania roślinom bytujących na niej składników pokarmowych, wody, powietrza i ciepła na podstawie działania określonych właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych oraz w wymianie gazowej. Ogólnie żyzność jest to właściwość każdej gleby, brak jej jedynie w skałach. Należy pamiętać, że żyzność nie zawsze idzie w parze z zasobnością, bo zasobność gleby w składniki pokarmowe nie wystarcza do wzrostu i rozwoju roślin.
Człowiek wywiera duży wpływ na kształtowanie się żyzności gleby na terenach zagospodarowanych, dlatego też wyróżniamy:
Żyzność naturalną właściwą
Żyzność naturalną podlegającą wpływowi człowieka
Żyzność agrotechniczną (antropogeniczną)
a) Żyzność naturalna właściwa
Nie podlega wpływowi człowieka. Jest kształtowana tylko przez naturalne czynniki i dotyczy tylko gleb dziewiczych.
Żyzność naturalna podlegająca wpływowi człowieka
Typowa jest dla gleb uprawnych, gdyż jest w pewnym stopniu zmieniona przez człowieka. Zmiany te mogą mieć charakter pozytywny (np. przeciwdziałanie degradacji gleb, drenowanie gleb podmokłych, nawadnianie gleb suchych) lub negatywny (np. wylesianie terenów zagospodarowanych, przesuszanie gleb torfowych)
Żyzność agrotechniczna (antropogeniczna)
Gleba jest od początku kształtowana przez człowieka za pomocą zabiegów uprawnych albo tworzy inną glebę z materiału macierzystego o bardzo niskiej zasobności i żyzności (np. tereny zrekultywowane w obrębie obszarów węgla brunatnego)
Zgodnie z prawem minimum Liebiga o żyzności gleby decyduje czynnik występujący
w minimum, np. gleby ciężkie są mniej żyzne od gleb lekkich ze względu na niedostatek powietrza.
Żyzność gleby jest warunkowana przez takie czynniki jak:
Czynniki morfologiczne:
- poziomy zróżnicowania profilu
- miąższość gleby i poziomu A
- skład mechaniczny
- struktura i tekstura
- porowatość
Czynniki fizyczne
- rozkład por w glebie i podglebiu
- właściwości wodne
- gospodarka wodna gleby i podglebia
- właściwości powietrzne
- właściwości termiczne
- podatność na erozję
Czynniki fizykochemiczne i chemiczne
- zasobność w makro- i mikro- składniki odżywcze
- substancje mineralne toksyczne
- pH i zawartość CaCO3
- właściwości sorpcyjne
- buforowość gleby
Czynniki biochemiczne i biologiczne
- substancja organiczna i próchnicza
- skład edafonu (makro-, mezo- i mikroorganizmy roślinne i zwierzęce)
- aktywność biologiczna
- produkcja CO2
- kultura gleby (szybkie i łatwe przywrócenie glebie sprawności)
Wszystkie te czynniki są ze sobą współzależne.
Zasobność gleb
Zasobność gleb jest to sumaryczna zawartość w glebie składników mineralnych (mikro- i makroelementów), próchnicy i szczątków organicznych w różnym stopniu rozkładu. Zasobność jest wynikiem procesów akumulacji zachodzących w glebie. Zasobność ma charakter przyrodniczy, ponieważ w jej kształtowaniu biorą udział procesy wietrzenia oraz procesy tworzenia się i gromadzenia próchnicy.
Wyróżniamy:
Zasobność naturalną
Charakteryzuje gleby dziewicze. Jest to określona ilość składników pokarmowych o różnym stopniu rozpuszczalności i przyswajalności wytworzona przez naturę. W przypadku gleb uprawnych nie mówimy już o zasobności naturalnej, tylko o zasobności ukształtowanej przez człowieka.
Zasobność agrotechniczną
Podstawowa cecha każdej gleby uprawnej lub użytkowej rolniczo. Obejmuje zasobność naturalną i tą, która nagromadziła się w wyniku działalności człowieka.
Rozróżnić można zasobność ogólną (całkowita ilość składników) oraz zasobność w składniki przyswajalne (dostępne dla roślin).
Duży wpływ na zasobność gleb ma nawożenie. Wpływ ten ujawnia się nie tylko przy powierzchni, ale także w głębszych poziomach gleby.
Na zasobność gleb mają wpływ:
Skład mineralny
Skład chemiczny
Ilość i jakość związków próchniczych
Odczyn gleby
Właściwości sorpcyjne gleby
Zespoły organizmów glebowych
Urodzajność gleb
Urodzajność oznacza zdolność gleby do wydawania plonów. Miarą urodzajności jest plon. Urodzajność bywa zmienna, gdyż plony mogą być różne, mimo iż mógł stosowany ten sam nawóz i zabiegi uprawowe, w tym samym miejscu i czasie. Zwykle wyróżniamy:
Urodzajność potencjalną
Pokazuje maksymalną możliwość plonowania wartościowych roślin uprawnych
w określonych warunkach ekologicznych, np. wykorzystując najnowszy stan wiedzy rolniczej.
Urodzajność aktualną
Informuje o osiąganych plonach roślin w danej chwili. Może być różna nawet przy takiej samej żyzność, w zależności od wpływu człowieka. Każdy rolnik powinien dążyć, aby urodzajność aktualna zbliżała się do potencjalnej.
Urodzajność ma charakter dynamiczny, uwarunkowanym działaniem wszystkich czynników współdziałających ze sobą wpływających na rośliny. Są to:
Żyzność gleby
Uprawa i zmianowanie roślin
Zagospodarowanie - nakład pracy żywej i uprzedmiotowionej
Klimat - przebieg pogody
Zasobność, żyzność i urodzajność gleby składają się na żyzność w szeroko rozumianym znaczeniu, jednak nie są to właściwości trwałe. Są one ograniczane przez czynniki degradujące glebę, które obniżają aktywność biologiczną, a przy tym powodują obniżenie urodzajności. Należy tu wymienić:
deformację stosunków wodnych
zjawiska erozji gleb
niewłaściwą mechanizację rolnictwa
wadliwą chemizację gleby
zanieczyszczenia przemysłowe gleb
BIBLIOGRAFIA:
Gleboznawstwo. Praca zbiorowa pod red. B. Dobrzańskiego i S. Zawadzkiego. Wyd. III. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1995
Gleboznawstwo rolnicze. Hjalmar Uggla. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1979
3