Rodzina dziecka przedszkolnego jako środowisko wychowawcze
Rodzina jest środowiskiem, w którym tkwią możliwości wszechstronnego rozwoju dziecka. Zatem powinno się wiedzieć, jakie są prawidłowości tego rozwoju, jakie czynniki go warunkują i jakie są potrzeby fizyczne i psychiczne poszczególnych członków rodziny: dzieci, rodziców, dziadków, należy też wiedzieć jakie, czynniki wpływają ujemnie na życie rodziny, a jakie - dodatnio. Aby dziecko wyrosło na silną osobowościowo jednostkę, musi mieć fundament, jaki w dzieciństwie stanowi rodzina. Jej obowiązkiem, jak i innych środowisk wychowawczych, jest zapewnienie dziecku prawidłowego rozwoju.
Stworzenie dzieciom możliwie najlepszych warunków harmonijnego rozwoju jest podstawą, na której można oprzeć kształtowanie wartościowych cech charakteru przyszłego człowieka. We wszystkich tych poczynaniach niezmiernie istotną sprawą są stosunki łączące dzieci i rodziców. One bowiem niejednokrotnie decydują o efektach wychowawczych i przeszłych poczynaniach dziecka już jako osoby dorosłej.
Podstawowym czynnikiem wywierającym istotny wpływ na osobowość i zachowanie dziecka jest więź uczuciowa łącząca dziecko z rodzicami oraz charakter stosunków wewnątrzrodzinnych, a także wymiana uczuciowa zachodząca pomiędzy wszystkimi członkami rodziny. Każde dziecko potrzebuje kochających rodziców, bezpiecznego domu, w którym będzie akceptowane. „Zdrowy”, spokojny dom zapewnia możliwość zdobywania przez dziecko samodzielności, swobody doświadczeń, uczy podejmowania decyzji, co jest warunkiem poczucia odpowiedzialności za swoje postępowanie. W takim domu dziecko ma możliwość zaspokojenia swoich naturalnych potrzeb. Pozwala mu to aktywnie nawiązywać i pozostawać w więzach uczuciowych z ludźmi. Każde dziecko potrzebuje dowodów uczucia ze strony rodziców, potrzebuje także przejawów doceniania go i uznania, bez tego nie ma ono pewności, czy jest potrzebne w domu, kochane i chciane. Nie jest więc rzeczą obojętną dla rozwoju dziecka, czy w domu ma atmosferę życzliwą, pogodną, czy stale napiętą i wrogą, czy jest akceptowane, czy też nie. Gdy w rodzinie przeważają uczucia miłości i lojalności, wówczas panuje ład i swoista harmonia. Świadomość, że jest się przez rodziców kochanym i akceptowanym stanowi podstawę bezpieczeństwa dziecka i pozwala mu na wyrobienie normalnych więzów zależności z rodzicami i innymi członkami rodziny. Brak świadomości bezpieczeństwa odsuwa dziecko na margines życia rodzinnego, odbiera zaufanie do ludzi i wiarę we własne siły. Niezaspokojenie emocjonalne ogromnie utrudnia dziecku wejście w prawidłowe kontakty z innymi ludźmi i rzeczywistością. Brak serdecznej opieki ze strony jednego lub obojga rodziców powoduje frustrację i stanowi silnie działający bodziec wrogości i agresji.
Doświadczenia dziecka wyniesione z kontaktów z rodzicami mają najbardziej opiniotwórczy i normotwórczy charakter, dlatego oprócz więzi łączącej rodziców z dzieckiem tak ważna jest więź łącząca samych rodziców.
Czynnikiem warunkującym wychowawczo pozytywne funkcjonowanie rodziny dziecka jest zgodne pożycie małżonków. W atmosferze napięć emocjonalnych powstających na tle konfliktów nie trudno w rodzinie o wzajemne antypatie i wrogość. Wzajemna niechęć, pretensje, brak zrozumienia pomiędzy rodzicami, powodują zakłócenia w atmosferze domowej i wywierają ujemny wpływ na zachowanie dzieci. Jeśli rodzice odnoszą się do siebie wrogo i często kłócą się i znieważają się powodują demoralizację dzieci i sprawiają, iż dorastające dzieci tracą dla nich szacunek, szukają nowych środowisk i przyjaźni.
Rodzina tworzy szczególną społeczność, w której więzi miedzy jej członkami polegają na wzajemnym oddaniu się, przywiązaniu, na szacunku i zaufaniu wzajemnym, a także na kształtowaniu uczuć i ciepłej, życzliwej atmosferze domowej. W zgodnie żyjącej rodzinie każdy z jej członków dzieli te same prawa i obowiązki, razem przeżywają powodzenia i razem pokonują trudności.
Ze stosunkami panującymi w rodzinie istotnie związane są postawy rodzicielskie. Brak dodatnich uczuć emocjonalnych powoduje przyjęcie przez rodziców negatywnych postaw rodzicielskich, co w efekcie doprowadza do zerwania więzi między rodzicami a dziećmi i relacje te czyni wyłącznie formalnymi.
Negatywne postawy rodzicielskie przyczyniają się do powstawania zaburzeń w zachowaniu dziecka.
Postawa odtrącająca może mieć wpływ na kształtowanie się u dziecka agresywności, nieposłuszeństwa, kłamstwa, zachowań antyspołecznych lub aspołecznych.
Postawa unikająca powoduje, że dziecko może stać się mało kontaktowe dla otoczenia, wrogo nastawione do środowiska, niestałe uczuciowo, mało obiektywne w ocenach. Ze względu na swoją nieufność, bojaźliwość, brak wytrwałości, popada w ciągłe konflikty. Może przejawiać również skłonność do różnych wykroczeń.
Postawa nadmiernie chroniąca może być przyczyną opóźnionej dojrzałości emocjonalnej oraz społecznej dziecka: bierności, braku inicjatywy bądź też poczucia wyższości, zarozumiałości, pewności siebie, egoizmu.
Postawa nadmiernie wymagająca przyczynia się do kształtowania u dziecka takich cech, jak brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, przewrażliwienie, uległość, pobudliwość. Dziecko może przejawiać brak opanowania uczuciowego i może być podatne na frustracje.
Analizując wpływ negatywnych postaw rodzicielskich na rozwój i zachowanie dziecka, należy podkreślić także ich istotną rolę w procesie uspołecznienia dziecka. Wadliwe postawy rodzicielskie powodują powstawanie wadliwych postaw społecznych.
Ujemny wpływ na kształtowanie osobowości dziecka obok negatywnych postaw rodzicielskich mają także błędy wychowawcze popełniane przez rodziców. Przyczyniają się one do powstawania sytuacji konfliktowych w rodzinie i powoduje zaburzenie więzi między dziećmi a rodzicami.
Wśród błędów wychowawczych należy wymienić:
zbyt surowe (rygorystyczne) traktowanie dziecka,
nadmierne pobłażliwe (liberalistyczne) traktowanie dziecka.
niekonsekwentne oddziaływanie wychowawcze.
Zbyt surowe, rygorystyczne traktowanie dzieci przejawia się przede wszystkim w stosowaniu kar fizycznych. Środowiska wychowawcze stosujące te metody działają hamująco na rozwój refleksyjności w osądzie moralnym dziecka, budzą lek, rodzą kłamstwo, bunt bądź agresję.
Nadmierna pobłażliwość rodziców może doprowadzić do wielu zaburzeń osobowości dziecka. Rodzice spełniając każde życzenie dziecka ustawiają je niejako z góry na najwyższej pozycji, przyczyniają się do powstawania postawy egoistycznej. Rodzice mogą także ograniczać swoje zainteresowanie dzieckiem do zaspokojenia podstawowych potrzeb biologicznych i zapomnieć o jego rozwoju i potrzebach psychicznych. Postawa ta powoduje odejście dzieci, szukanie przez nich nowych środowisk, w tym także środowisk przestępczych, zaspokajających ich potrzeby przynależności."
Niekonsekwentna postawa wychowawcza rodziców (i często związana z nią nadmierna nerwowość rodziców działających niekonsekwentnie) sprzyja powstawaniu konfliktów. Konflikty stają się w tym przypadku bardzo częste i intensywne. Rodzice bywają nadmiernie skłonni do wybuchów złości, w której, zapominając się, atakują słownie bądź fizycznie członków rodziny.
We współczesnym zmieniającym się świecie rodzina stanowi szczególnie istotny element w procesie rozwoju i wychowania człowieka. Niestety coraz częściej mamy doczynienia z przypadkami „ukrytej patologii rodzinnej”. Zewnętrzny obraz rodziny nie budzi zastrzeżeń, ale tak naprawdę brakuje w niej ciepła, szczerości, poczucia bezpieczeństwa i akceptacji. Dzieci wychowywane w takich rodzinach są zalęknione, nie wierzą we własne możliwości. Nie bez znaczenia są też rozwody i separacje rodziców, ponieważ dziecko zawsze przeżywa rozstanie ukochanych osób.
Rozbicie rodziny i wychowywanie dziecka przez jednego z rodziców jest istotnym czynnikiem sprzyjającym nieprawidłowej socjalizacji dziecka. Pełnienie funkcji wychowawczych w rodzinach rozbitych jest zakłócone.
Wychowywanie się pod opieką jednego rodzica jest sytuacją sprzyjającą powstawaniu niekorzystnych zjawisk, często bowiem matki lub ojcowie samotnie wychowujący dziecko nie są w stanie poświęcić dziecku tyle czasu ile ono potrzebuje. Rodzina niepełna, przez niekorzystne oddziaływania wychowawcze, zakłóca proces uspołecznienia dziecka. Brak trwałej więzi emocjonalnej z obojgiem rodziców powoduje trudności w nawiązywaniu bliskich kontaktów z innymi ludźmi. Atmosfera napięć, lęków i konfliktów, charakterystyczna zwłaszcza dla małżeństw rozwodzących się, prowadzi do zaburzeń emocjonalnych, a nierzadko staje się dla dziecka źródłem frustracji. Przejmowane od rodziców wzory interakcji, przenoszone są przez dziecko na teren przedszkola, stając się przyczyna częstych zatargów z rówieśnikami.
Nieprawidłowości w funkcjonowaniu rodziny, powodujące poczucie odtrącenia lub zagrożenia, są czynnikiem kształtującym wrogie postawy najpierw wobec rodziców, potem wobec świata dorosłych i wobec norm społecznych.
Kolejnym czynnikiem wywołującym niekorzystne skutki wychowawcze, jest alkoholizm rodziców. Negatywny wpływ alkoholizmu w rodzinie jest szczególnie silny, gdyż nakłada się często na inne negatywne elementy środowiska rodzinnego np. trudną sytuację materialną rodziny, konflikty w rodzinie. Niemal u wszystkich dzieci alkoholików stwierdza się zaburzenia nerwicowe, urazy, lęki, trudności w nauce, zaburzenia zachowania.
Oprócz zjawiska rozbicia rodziny, czy też zjawiska alkoholizmu, czynnikami mającymi negatywny wpływ na rozwój dzieci są nieprawidłowości w wypełnianiu przez rodzinę jej funkcji materialno-ekonomicznej, gdyż warunki materialne mają wpływ na kształtowanie się postaw dzieci. Z warunkami materialnymi związane są często warunki mieszkaniowe, a więc rodzaj i wielkość zajmowanego mieszkania, a także stopień jego wyposażenia. Właściwie zorganizowane warunki do nauki, zabawy, wypoczynku, posiadanie własnego łóżka i miejsca - to pewność dziecka, że jest pełnoprawnym członkiem rodziny, a jego potrzeby są ważne i przez rodzinę zaspokajane. Dodatkowym czynnikiem mogącym mieć wpływ na pogorszenie się warunków mieszkaniowych i materialnych jest dzietność rodziny. Przeciętna i zła sytuacja mieszkaniowa i materialna charakterystyczna jest dla rodzin wielodzietnych. Warunki mieszkaniowe w rodzinach wielodzietnych w wielu przypadkach są trudne i mogą powodować sytuacje konfliktowe.
Kolejnym czynnikiem charakteryzującym środowisko rodzinne jest pozycja społeczna rodziny. Szczególnym wyznacznikiem tej pozycji jest wykształcenie rodziców. Wykształcenie rodziców jest ważnym czynnikiem determinującym standard życiowy rodziny. Związany jest z nim poziom kulturalny rodziców, stopień wiedzy pedagogicznej i stosowane metody wychowawcze. Poziom wykształcenia decyduje w dużym stopniu o zamożności domu, wyznacza zakres zainteresowań i potrzeb kulturalnych. Niskie wykształcenie rodziców może powodować brak dostatecznych zainteresowań dzieckiem i brak przywiązywania należytej wagi do nauki. Niski poziom wykształcenia rodziców może także powodować bezradność wobec problemów wychowawczych, a niski poziom kultury rodziców może powodować drastyczne formy konfliktów w rodzinie.
Ważnym czynnikiem wpływającym na prawidłowe funkcjonowanie rodziny w zakresie jej funkcji opiekuńczych bądź wychowawczych jest także stan zdrowia rodziców. Przewlekłe choroby rodziców mogą wpływać niekorzystnie na atmosferę wychowawczą w rodzinie. Przewlekłe choroby rodziców osłabiają nadzór wychowawczy, a w połączeniu z różnymi negatywnymi cechami charakteryzującymi osoby chore (brak cierpliwości, wybuchowość, agresja), sprzyjają sytuacjom konfliktowym i mogą się przyczynić do zaniedbania dziecka.
A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej. Warszawa 1972, s. 228.
J. A Pielkowa, Jak im pomóc?, Warszawa 1981, s.36
A. Ratajczak. Postawy rodzicielskie jako przejaw wewnątrz rodzinnych stosunków uczuciowych, W: L. Mościcka (red.), Problemy niedostosowania społecznego i resocjalizacji. Wrocław 1989, s. 79.
H. Spionek, Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1965. s. 67.
1