Zimna wojna (1945-1989)

Wydawało się, że kapitulacja Niemiec (9 V 1945) i Japonii (2 IX 1945) zakończy nie tylko działania wojenne, ale i rozpocznie bliską współpracę tych, którzy wspólnie przyczynili się do zwycięstwa nad faszyzmem i militaryzmem. Tymczasem już pierwsze powojenne miesiące wykazały, że istnieje podział na strefy wpływów, wynikający z teherańskich i jałtańskich ustaleń Wielkiej Trójki. Niezgodne z przyjętymi zasadami działania Związku Radzieckiego w strefie okupacyjnej w Niemczech i na terenach, które Armia Czerwona zajęła w drodze na Berlin, na ogół pozostawały bez reakcji ze strony W. Brytanii i USA.

Napięcie w stosunkach między ZSRR a państwami Zachodu doprowadziło do tego, że zaprzestano kontaktów i od wiosny 1948 publicznie już mówiono o żelaznej kurtynie dzielącej Europę od Łaby po Triest (Winston Churchill). Uformował się trwały, polityczny podział świata na „Wschód”, czyli Związek Radziecki i jego państwa satelickie, oraz „Zachód”, czyli Stany Zjednoczone i państwa Europy Zachodniej. Skutkiem podziału politycznego stały się całkowita izolacja obu bloków i ich rywalizacja we wszystkich dziedzinach, od militarnej przez sportową po naukową. Jednocześnie wewnątrz bloków politycznych, tak na Wschodzie, jak i na Zachodzie, postępowały procesy integracyjne.

Blok wschodni uformował się w 1945-48, gdy wszystkie kraje Europy Środk.-Wsch. (Polska, NRD, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Jugosławia, Albania) stały się państwami tzw. demokracji ludowej. Władzę w nich przejęli — pod osłoną Armii Czerwonej — komuniści, a ustrój polityczny i stosunki wewnętrzne powielały totalitarny wzór radziecki. Formalnie zależność od Kremla przyjęła ramy „współpracy” w sterowanych przez Związek Radziecki organizacjach — wojskowej (Układ Warszawski, 1955-91) i gospodarczej (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, RWPG, 1949-91).

ZSRR rościł sobie pretensje do hegemonii w całym świecie, dlatego też popierał partie komunistyczne i ruchy narodowowyzwoleńcze różnych krajów. W różnym czasie do „Bloku Wschodniego” zbliżało się lub współpracowało z nim wiele państw Azji (m.in.: Mongolia, Chiny, Korea Pn., Wietnam Pn.), Afryki (m.in. Libia, Angola) i Ameryki Łacińskiej (m.in. Kuba). Hegemon nie tolerował samodzielności, dlatego ujawnienie i obrona odmiennych koncepcji politycznych kończyły się burzliwym rozstaniem (Jugosławia 1948, Chiny 1960, Albania 1960), rozluźnieniem więzi (Rumunia) lub interwencją wojskową (Węgry 1956, Czechosłowacja 1968).

Powojenna współpraca państw zachodnich układała się w zupełnie in. warunkach; przede wszystkim bez przymusu, choć w poczuciu zagrożenia radziecką przewagą militarną i działalnością komunistów we własnych krajach. 1948-51 szesnaście państw europejskich (w czasie wojny sprzymierzonych, neutralnych lub przeciwników) przyjęło amer. pomoc ekonomiczną w ramach tzw. planu Marshalla. Dopływ funduszy pomógł w przezwyciężeniu najpilniejszych problemów gospodarczych i ułatwił rozmowy; zob. też Dzieje integracji europejskiej w XX wieku.

Forum współpracy politycznej państw zachodnioeur. stanowiła istniejąca od 1949 Rada Europy z siedzibą w Strasburgu, ale zdecydowanie większe znaczenie miał sojusz polityczno-wojskowy zwany Organizacją Paktu Północnoatlantyckiego (NATO, 1949), który współtworzyły USA i Kanada.

Pierwszy etap rywalizacji militarnej bloków zakończył się skonstruowaniem przez Związek Radziecki bomb atomowej (1949) i wodorowej (1953), co wyrównało szanse przeciwników. Wyścig zbrojeń trwał jednak nadal. Włączono do niego również kolejne etapy podboju Kosmosu: pierwszego sztucznego satelitę Ziemi (ZSRR, 1957), pierwszego satelitę łącznościowego (USA, 1960), pierwszego człowieka w Kosmosie (ZSRR, 1961), lądowanie człowieka na Księżycu (USA, 1969).

Początkowo, kosztem podporządkowania całej gospodarki potrzebom wojska, Układ Warszawski dotrzymywał kroku Zachodowi, a nawet w niektórych dziedzinach utrzymywał przewagę. Jednak wraz z rozwojem kosztownych technologii, malały możliwości utrzymania wyścigu zbrojeń przez słabsze gospodarczo państwa Europy Wschodniej. W latach 70. ZSRR i USA rozpoczęły rozmowy o redukcji zbrojeń, które ze zmiennymi skutkami prowadzono do końca lat 80.

Rywalizacja polityczna systemów nie wyrażała się w bezpośrednich starciach militarnych, choć w konfliktach zbrojnych, wybuchających na świecie po II wojnie światowej, mocarstwa zawsze opowiadały się po przeciwnych stronach i wspierały walczących. Dlatego też jako zagrożenie odbierano wszystkie konflikty, zwł. w Korei (1953), o Kanał Sueski (1956), kryzys kubański (1962), wojnę w Wietnamie (1961-73) i w Afganistanie (1979-89), a także wielokrotne zaostrzenie stosunków między Izraelem i sąsiednimi państwami.

Zapowiedzią zmiany stosunków między Wschodem i Zachodem stała się osoba nowego (od 1985) przywódcy bloku radzieckiego, Michaiła Gorbaczowa. Ogłoszona przez niego polityka głasnosti, czyli otwartej, szczerej wymiany poglądów, musiała prędzej lub wolniej prowadzić do upadku systemu opartego na umowności, kłamstwie i grze pozorów.

---