Pierwszym słuchaczem Słowa Bożego jest ten, kto je głosi. Dzieło natchnienia przypisuje się Duchowi Świętemu. Dzieło deutoromomisty - KSIĘGA JOZUEGO, KSIĘGA SĘDZIÓW, 1 i 2 SAMUELA, 1 i 2 KRÓLEWSKA.
Księgi te znajdują się w kanonie bezpośrednio po Pięcioksięgu. Autorom tych ksiąg Izraelici nadali miano proroków wcześniejszych zwanych też starszymi. Zaliczane są one zarazem do ksiąg historycznych z uwagi na to, że tworzą zwartą całość, w której znajduje się opis wydarzeń z życia ludu wybranego od momentu wyjścia z niewoli egipskiej do opanowania Ziemi Kanaan.
Martin Noth zwrócił uwagę, że te księgi mają jednolite opracowanie narracyjne, prosty język. Otrzymał on miano ojca dzieła deuteronomicznego.
Opracowanie Deuteronomisty nie powstało od razu. Rozciąga się od 622 do 586 przed Chr. a może i później. Obejmuje kilka osób, a najprawdopodobniej specjalną „szkołę deuteronomistyczną”, która opracowała wymienione księgi w duchu Księgi Powtórzonego Prawa.
Deuteronomista jest teologiem, interesują go dzieje narodu wybranego pod kątem przymierza zawartego z Bogiem. Jest to przekazywanie woli bożej, odczytanie jego planu.
KSIĘGA POWTÓRZONEGO PRAWA - życie Mojżesza dobiega końca, doprowadził lud do ziemi obiecanej. Zawiera mowy Mojżesza wygłoszone na równinach Moabu. Księgę rozpoczyna przypisywana Mojżeszowi historyczna retrospekcja i ocena dotychczasowej wędrówki. Po niej następuje nowy zbiór praw tzw. KODEKS DEUTERONOMICZNY. W zbiorze tym częściowo zostały powtórzone, a częściowo zmienione przepisy prawne zawarte w poprzednich księgach. Zamykają je ostatnie polecenia Mojżesza, w których wyznaczył Jozuego swym następcą, hymn wygłoszony przez Mojżesza przed zgonem oraz opis jego śmierci i pogrzebu.
2 WIELKIE MOWY MOJŻESZA:
-- mowa o przymierzu - 10 przykazań
-- mowa umierającego Mojżesza o zachowanie przymierza
Schyłek 7 w przed Chr. - Samaria i Galilea już nie należą do państwa Północnej Palestyny. W tych czasach na tronie zasiadał Jozjasz. Gdy wygasła ekspansja Asyrii, król przeprowadził reformę polityczną, kulturalną, religijną zaczynając od świątyni jerozolimskiej, w której było mnóstwo naleciałości z czasów panowania Asyrii. Wówczas znaleziono księgę Powtórzonego Prawa.
586 - niewola babilońska - podkreśla wartość przymierza z Bogiem. W czasie niewoli przesiedlono do Babilonu elitę i rzemieślników, zostawiając w wyludnionym kraju jedynie chłopów. Epoka po niewoli babilońskiej - oparta na PRAWIE i PISMACH. Rozpoczyna się JUDAIZM.
KSIĘGA JOZUEGO
Postać tytułowa, pierwotnie Ozeasz. Występuje przy Mojżeszu, któremu towarzyszy i od którego przejmuje ducha. Został, po Mojżeszu, przewodnikiem ludu, który wprowadził do ziemi obiecanej. Jozue towarzyszył Mojżeszowi w czasie jego wyprawy na górę Synaj. Wchodzi do Ziemi Obiecanej, podbija ją i daje w posiadanie pokoleniom izraelskim.
Księga składa się z 3 części, prologu i epilogu. Prolog zawiera obietnicę Jahwe daną Jozuemu, że podczas trudnego zdobywania Ziemi Obiecanej będzie z nim tak jak był z Mojżeszem. Zapisana jest też zachęta Jozuego skierowana do pokoleń zajordańskich, do udzielenia pomocy pokoleniom Izraela w walce z Kananejczykami.
1 część opisuje podbój Kanaanu w następujących po sobie ciekawszych wydarzeniach.
- podaje informacje o izraelskim wywiadzie wysłanym na południe Kanaanu oraz o jego przybyciu do domu nierządnicy i poganki Rachab, mieszkającej w Jerychu. Przyczynia się ona do ocalenia zwiadowców, prosząc w zamian o pozostawieniu przy życiu jej rodziny i ochronę dobytku
- przejście przez Jordan. Jest to opowiadanie o charakterze liturgicznym, odpowiada przejściu przez Morze Czerwone, z tym, że tutaj wodę zatrzymuje procesjonalnie niesienie Arki Przymierza.
- wzniesienie w Gilgal- jako pomnika ku czci Jahwe - dwunastu kamieni, symbolizujących 12 pokoleń
- obrzezanie Izraelitów na pagórku Aralet po przejściu przez Jordan i uroczysty obchód Paschy.
- okrążenie Jerycha. Opis ten ma również akcenty liturgiczne, a dowodzą tego okrążenia miasta. Rytualne okrzyki, obnoszenie Arki Przymierza przy udziale kapłanów. Jozue wydaje rozkaz nałożenia klątwy, która pociąga za sobą całkowite zniszczenie miast i wszystkich mieszkańców
- budowa przez Jozuego ołtarza na górze Ebal oraz zarządza czytanie przepisów prawa - przypomnienie, że siła Izraelitów pochodzi od Jahwe.
- ważnym wydarzeniem jest wojna z władcami 5 ufortyfikowanych miast - Jerozolima, Hebron, Lakisz, Debir, Eglon (Jozue stacza zwycięską walkę pod Gibeonem, dzięki widocznej ingerencji Boga
- uwięzienie 5 królów w jaskini Mekkedy i zdobycie górzystej krainy południowego Kanaanu
- podbicie północnej Palestyny
2 część mówi po podziale i przydzieleniu ziem Kanaanu plemionom Izraelskim;
- tereny zajordańskie otrzymują pokolenia Rubena, Gada i częściowo Menassesa
- przedjordańskie na terenach południowych - klanowi Kaleba, pokoleniom Judy i Efraima oraz pozostałej części pokolenia Menassesa
- podział pozostałych ziem zostaje powzięty na zebraniu w Szilo. Obdarowane są pokolenia Beniamina, Symeona, Zabulona, Issachara, Aszera, Neftalego i Dana.
- podział odbywa się drogą losowania, przy współudziale kapłana Eleazara, Jozuego i książąt z Szilo przy wejściu do Namiotu Spotkania.
- Izraelici ofiarowują Jozuemu miasto Timnat - Serach
Po obu stronach Jordanu wyznacza się 6 miast ucieczki - miejsc schronienia dla sprawców niechcianego zabójstwa. Pokolenie Lewiego, poświęcone Bogu, nie otrzymało daru ziemi. Jest rozrzucone po całym kraju, wśród wszystkich pokoleń i tam ma wyznaczone miasta, tereny uprawne i pastwiska.
3 część obejmuje 3 rozdziały. Podaje informacje:
- o odesłaniu zajordańskich pokoleń, które z pozostałymi pokoleniami toczą walkę o zdobycie terenów przedjordańskich
- o sporze i porozumieniu między pokoleniami zajordańskimi i przedjordańskimi
- o przemówieniu Jozuego, które zawiera zapowiedź gróźb i sankcji za niewierność Bogu, przypomnienie dobrodziejstw doznanych od Boga, wezwanie do wierności powołaniu i ustawicznego opowiadania się za Bogiem
- o przymierzu w Sychem, gdy lud dobrowolnie potwierdza decyzję swoich ojców i na ich wzór oddaje się w ręce żyjącego Boga
Księgę zamyka informacja z tradycji o złożeniu do grobu kości Józefa egipskiego, Jozuego i o kapłanie Eleazarzue, synu Aarona.
Nie można przypisać autorstwa księgi Jozuemu. Księga powstawała przez dłuższy okres, jako zestawienie wielu dokumentów różnego pochodzenia.
Historia podboju ziemi Kanaan ma specyficzne ujęcie redakcyjne. Jest to ujęcie religijne, teologiczne, zbawcze. Ma na celu pouczenie odbiorców słowa, że bohaterem wydarzeń tej księgi jest Jahwe a nie Jozue.
Bóg jest jedynym i prawdziwym zdobywcą, to On cudownie ingerował w wysiłki swego ludu. Dla wykazania, że Jahwe już dawniej obiecał ziemię Kanaan swemu ludowi i jako niezmiennie wierny, obietnicę tę wypełnił.
Redaktora interesują nie tyle same wydarzenia, co ich sens i miejsce w Bożym planie zbawienia.
W tym świetle trzeba patrzeć przede wszystkim na trudny problem nałożenia klątwy - herem - w wyniku, której nastąpiło wyniszczenie wrogich ludów i zburzenie miast. Redaktor abstrahując od surowych i bezwzględnych zasad wojny, wyjaśnił i podkreślił istotną myśl tego nakazu: posłuszeństwo Bogu musi być całkowite, bezkompromisowe, zgodne z aktualną sytuacją, która wymagała całkowitego odseparowania narodu wybranego od ludów podbitych dla przeciwstawienia się asymilacji i zachowania nie naruszlniości zbawczego posłannictwa Izraela.
Jozue w Księdze zostaje zestawiony z Mojżeszem, a wydarzenia za czasów Jozuego są paralelnie zestawione z wydarzeniami z czasów Mojżesza:
- przejście przez Morze Czerwone = przejście przez Jordan
- teofania na Synaju i pod Jerychem
- wyobcowanie grzesznej i obcej Rachab z jej rodziną jako zapowiedź przebaczenia i powołania do Kościoła pogan
- zjednoczenie wszystkich pokoleń pod przewodnictwem Jozuego - jedność Kościoła wprowadzoną przez zapowiadanego Zbawiciela
Myśl teologiczna Księgi Jozuego pozwala uchwycić bogactwo symboliki w obu Testamentach:
- Jozue - Jezus
- przejście przez Jordan do Ziemi Obiecanej - wejście do Kościoła przez wody chrztu
- zdobycie Jerycha - zapanowanie nad złem
- ocalenie Rachab i jej rodziny - przyjęcie pogan do Kościoła
- opis i podział Ziemi Obiecanej - Kościół i Niebieskie Jeruzalem
- wierność Przymierzu - wierność Przykazaniom
Spojrzenie na wszystkie te aspekty teologiczne Księgi Jozuego pozwala dostrzec w niej nie tylko cenne relacje historyczne i geograficzne, ale przede wszystkim jej religijny charakter.
KSIEGA SĘDZIÓW
SEDZIOWIE (SZAFETIM) - wodzowie, których powołuje Bóg w niektórych momentach i oni dokonują czynu zbrojnego. Epoka Sędziów rozpoczyna się śmiercią Jozuego, a kończy mową pożegnalną Samuela. W okresie działalności Sędziów trwają ciągłe walki z ludnością kananejską - Aramejczykami, Moabitami, Ammonitami, Madianitami a głównie z Filistynami. Sędziowie nie byli dziedziczni, każdego z nich bóg powoływał z osobna i na nowo. Zakres działania Sędziów bywał ograniczony, sprowadzał się do walki z wrogami o uzyskanie niepodległości, a władza ich rozciągała się niejednokrotnie tylko na te pokolenie Jakuba, którym przynieśli wyzwolenie. Sędziowie posiadali wielki wpływ moralny i niepodważalny autorytet. Nie byli pozbawieni ułomności, jednak posiadali niezachwianą wiarę w Boga i całkowite posłuszeństwo Jego poleceniom.
Księga Sędziów wylicza 12 osób, spośród nich 6 wlicza się do Sędziów „mniejszych” (Otniel, Ehud, Debora, Gedeon, Jefte, Samson), a 6 pozostałych do Sędziów „większych” (Szamgar, Tola, Jair; Ibsen, Elon, Abdon). Ten podział został wyznaczony na podstawie zakresu działalności wyznaczonej przez natchnionego redaktora. Funkcje religiokultyczne spełniali kapłani, spośród których jako pierwszy wymieniony jest potomek Aarona - Finees. Obok kapłanów jawi się też w Księdze Sędziów bezimienny prorok.
Księga składa się z obszernego wstępu, z części zasadniczej i 2 dodatków.
Wstęp, odrębny od całości pod względem treści i stylu, kreśli stan polityczny i religijny w Izraelu po śmierci Jozuego. Mówi i podboju Kananejczyków, niewierności Izraela i wiarołomstwie polegającym na oddawaniu kultu boskiego Baalowi i Asztarte. Niewierność była przyczyną dewastacji kraju i okresowej utraty wolności. Jednak Bóg zmiłował się nad Izraelem i zesłał in Sędziów:
- pierwszy - Otniel - z pokolenia Judy stacza zwycięską walkę z królem Edomitow Kuszan - Riszeataim, kładzie kres 8 letniej niewoli i zapewnia 40 letni okres pokoju
- drugi - Ehud - z pokolenia Beniamina walczy z królem Moabu Eglonem i zapewnia po 8 letnim ucisku pokój na lat 80.
- Szamgar - trzeci Sędzią wspomniany - odnosi zwycięstwa nad Filistynami
- Debora - jej imię znaczy „pszczoła”, gorliwa czcicielka Boga. Wezwała ona do walki Baraka z plemienia Neftalego. Barak rozgromił wojska Jabina dowodzone przez Siserę. Ściga uciekającego Siserę, który wchodzi do namiotu Jael, żony Kenity Chebera. Tu w namiocie kobiety, który uchodził za nietykalny, Sisera zostaje na zasadzie wojennego podstępu okrutnie zamordowany przez Jael. W ten sposób zakończyła się supremacja króla kananejskiego Jabina a z nią 20 letni okres niedoli i zwycięski 40 lat trwający pokój.
Zwycięstwo Debory i Baraka upamiętnia triumfalna pieśń Debory i Baraka. Pieśń ta jest jednym z najstarszych utworów w Biblii.
- kolejnym Sędzią jest Gedeon z pokolenia Menassesa. Uwalnia on naród od niebezpieczeństwa ze strony Madianitów. Pokonuje ich, co zapewnia mu autorytet Sędziego w narodzie na okres 40 lat. Rodacy Gedeona w dowód uznania przyznali mu tytuł władcy. Gedeon nie przyjął tej godności, bo twierdził, że jedynym panującym jest Jahwe.
- po Gedeonie władzę zagarnął jego syn Abimelek. Wymordował on braci, po czym mieszkańcy Sychem obwołali go swym królem. Ocalały z pogromu jedyny brat Abimelek Jotam wygłosił przeciwko władzy królewskiej bogatą w treść przypowieść, w której wykazał bezmyślność Sychemitów. Bóg pokarał Abimelek i upokorzył, bo pozwolił, że zabiła go kobieta.
- następcami Abimelek byli Tola z pokolenia Issachara i Jair z Gileadu. Tola sprawował funkcje 23 lata i chronił naród od niebezpieczeństw ze strony Kananejczyków. Tak samo długo Sędzią był Jair, który najprawdopodobniej walczył z Ammonitami.
- Jefte z Gileadu to 9 sędzia, który rządził tylko 9 lat. Rozsławił się jednak dzieki wyzwoleniu plemion zajordańskich zwłaszcza Gada spod 18 letniego panowania Ammonitów. Te wydarzenia z działalności Jeftego jednak mniej interesowały redaktora aniżeli dyplomatyczne rokowania z Ammonitami i Efraimitami, z zwłaszcza jego dramat rodzinny, którego przyczyną był lekkomyślny ślub o złożeniu ofiary z człowieka (własnej córki) po zwycięstwie nad Ammonitami.
Sędziowie Ibsen z pokolenia Judy, Elon z pokolenia Zabulona, Abdon z Pireaton w pobliżu Sychem są tylko wzmiankowani a z ich imionami nie wiążą się żadne ważne wydarzenia.
- Samson - ostatni sędzia - z pokolenia Dana sprawował władzę 20 lat. Rozsławił się w walkach z Filistynami. Jest ukazany jako heros, który działa indywidualnie. Pojawia się jako osobowość niezwykła. Świadczy o tym zapowiedź jego narodzin, dożywotni nazireatu z woli Boga, małżeństwo z Filistyna z Timny, zemsta wymierzona przeciw Filistynom (podpalenie plonów na polach i pogrom Filistynów). Redaktor zwraca też uwagę na niewierność Samsona, na konflikt pomiędzy charyzmatem a erosem. Rozkochany w Dalili, wyjawił jej sekret swej siły- długie niestrzeżone włosy, znak nazireatu. To było powodem utraty siły, a w następstwie pojmania, oślepienia i uprowadzenia do Gazy, gdzie zakuty w podwójne łańcuchy obracał żarna w więzieniu. Kiedy odrosły mu włosy, przejednał Boga i wyprosił sobie dawne moce, pomścił swoje upokorzenie i krzywdę. Ujął kolumny, na których wspierał się dom, przełamał je, wskutek czego runęła budowla, a pod gruzami zginęli obecni wraz z Samsonem. Jego historia ukazuje „porażkę” charyzmatyka i dramat zmarnowanej mocy, danej od Boga.
Dodatki podają specyficzne informacje. Pierwszy opisuje genezę nielegalnego kultu u Danitów, drugi zbrodnię niegościnności mieszkańców Gibea - Gibea znalazła się na terytorium Beniaminitów. Panowały w niej skorumpowane obyczaje: ucieleśnieniem bezprawia jest nocny zbiorowy gwałt, którego dokonali się na żonie kapłana mężczyźni z pokolenia Beniamina. Gdy kobieta po tym gwałcie zmarła, mąż podzielił jej ciało na 12 części i rozesłał je do wszystkich plemion. Oburzeni występkiem członkowie 11 plemion izraelskich wypowiedzieli im wojnę i ślubowali nie wydawać swoich córek za mężczyzn z tego plemienia. Dokonali wielkiej rzezi, ale zaczęli ubolewać nad tym, że jedno plemię zniknie. W rezultacie darowali życie 600 Beniaminitom, zaatakowali wioskę, gdzie zabili wszystkich z wyjątkiem 400 dziewic, które przeznaczyli na żony dla nich. 200 pozostałym pozwolili pojmać dziewczęta a Szilo, gdy tańczyły w czasie święta zakazując ich ojcom i braciom interwencji.
Problematyka literacka - nie jest utworem jednolitym ani jednego autora. Wychodzi, bowiem za ramy nawet długiego życia ludzkiego. Księga powstawała przez długi okres czasu. Są ze sobą zestawione 2 tradycje sędziów - jedna z północy, druga z południa. Stąd wynika, że czas sędziów to około 200 lat (1200-1000). Nie jest to fikcja literacka, są to wydarzenia autentyczne.
Wielkim walorem jest to, ze autor natchniony nie idealizuje swojego narodu. Pokazane jest przeplatanie się ze sobą grzechu i cnoty, wierności i nikczemności.
Problematyka teologiczna - trudno dopatrzeć się myśli religijnej. A jednak - wiary nie zdobywa się na zawsze. Zawsze istnieje silna pokusa odejścia od Boga. Zawsze należy dokonywać wyboru pomiędzy bóstwami a Bogiem prawdziwym. Księga ukazuje, ze wiary się nie dziedziczy i każde pokolenie musi podejmować na nowo własne decyzje. Brak czynników łączących jest za sprawą sędziów zmniejszony. Siła i skuteczność działania pochodzi od Boga. Bałwochwalstwo dla Izraelitów oznaczało regres i spadanie z poziomu. Sędziowie dźwigają swój lud z upadku, najważniejsze jest przymierze z Bogiem.
Historia Gibeonitow pokazuje, dlaczego Izraelitom nie wolno było łączyć się z poganami. Nie wolno im było zniżać się, ulegać asymilacji póki ci nie osiągną odpowiedniego poziomu religijnego.
Przypomina ona o obowiązku walki o moralności i konsekwencje wynikające z jedności narodowej wzniesionej na fundamencie przymierza.
Gedeon jest wzorem prawdziwej religijności i niezachwianej wiary w Boga a Samson - przykładem męstwa wszystkich chrześcijan przeciwstawiających się złu, a dla osób poświęconych Bogu symbolem tężyzny ducha, wierności charyzmatowi powołania, przestroga przed lekceważeniem nałożonych i podjętych zadań, Jefte - dramatycznym, ale i heroicznym nauczycielem dochowania wierności ślubom złożonym Bogu, ale też ostrzeżeniem przed nierozważnym podejmowaniem religijnych zobowiązań.