Wyobraźnia i jej rola w naszym życiu.
Definicja wyobraźni.
Wyobraźnia utożsamiana jest z pamięcią obrazową, ponieważ opiera się na minionym doświadczeniu reprodukowanym w postaci obrazów. Istnieją jednak rocznice pomiędzy wyobraźnią a pamięcią obrazową. Funkcją pamięci obrazowej jest pełne i dokładne odtworzenie minionego doświadczenia, aby je reprodukować możliwie ściśle. Z kolei wyobraźnia nie zawsze daje dokładną reprodukcję minionego doświadczenia w obrazach, odchodzi od niego, przekształcając dawne i tworząc nowe obrazy, które są wynikiem czynności twórczych jednostki.
Zatem, wyobraźnia to zdolność do tworzenia w świadomości czegoś nowego w stosunku do uprzedniego doświadczenia. Wyobraźnia nie stanowi obiektywnego odtworzenia przyszłości, cechuje ją swoboda w reprodukcji obrazów dawniej spostrzeganych. powstałych obrazach powstałych w wyobraźni zaciera się obiektywna rzeczywistość, tworzą się nowe połączenia, nowe układy.
Procesy wyobraźni powstają na bazie wyobrażeń, które są obrazami umysłowymi tworzącymi się w wyniku odzwierciedlenia spostrzeganej dawnej rzeczywistości. Jednak wyobrażenie o danym przedmiocie to nie wiedza o nim. Znać jakiś przedmiot, jego własności, to nie znaczy, że w umyśle powstał właściwy jego obraz.
Rodzaje wyobraźni.
Ponieważ wyobraźnia nie jest procesem jednorodnym, można wyodrębnić jej rodzaje.
W zależności od tego, w jakiej mierze wyobrażenia powstają pod wpływem świadomego zamiaru i wysiłku woli, wyodrębniamy wyobraźnię mimowolną i dowolną. Charakterystyczny dla wyobraźni mimowolnej jest swobodny bieg wyobrażeń. Przez naszą świadomość przesuwają się wówczas rozmaite obrazy, dość luźno ze sobą powiązane.
Najbardziej skrajnym przejawem wyobraźni mimowolnej są marzenia senne. Obrazy przeżywane we śnie są przypadkowe, często dziwaczne i fantastyczne. Treść marzeń sennych jest nieraz zupełnie oderwana od rzeczywistości, a sytuacje i zdarzenia, jakie sobie wyobrażamy - nieprawdopodobne.
Wyobraźnia dowolna polega na umiejętności wywoływania różnego rodzaju wyobrażeń w sposób świadomy i celowy.
Wyróżniamy również wyobraźnię odtwórczą i twórczą.
Jeśli modyfikacje obrazów rzeczywistości są nieznaczne, mamy do czynienia z wyobraźnią odtwórczą.
Drugim rodzajem wyobraźni jest wyobraźnia twórcza, w której przekształcenia są znaczne, często oryginalne, modyfikujące obraz rzeczywistości. Wyobraźnia twórcza przejawia się w samodzielnym tworzeniu nowych obrazów, jak to ma miejsce w tekście literackim czy w malarstwie.
Wyobraźnia twórcza umożliwia wybieganie myślami w przyszłość. Człowiek myśląc o własnej przyszłości, wyobraża sobie wszystkie kolejne etapy prowadzące do osiągnięcia stanu upragnionego, marzy o swojej przyszłości i boi się czy jej realizacja będzie możliwa. Każdy projekt powstały w takiej sytuacji jest produktem wyobraźni.
Poza tym wyobraźnia twórcza pozwala na tworzenie rzeczywistości nie spostrzeganej, ukrytej, rzeczywistości nowej zarówno w świecie materialnym, jak i moralnym. Umożliwia tworzenie rozszerzonego obrazu świata upragnionego, mającego często niewiele wspólnego ze światem, który spostrzegamy. Spostrzegając jakąś część świata, łączymy ją z przechowywanym w pamięci fragmentem przeszłości. Dzięki wyobraźni również przeszłość jest uzupełniana, poszerzana, chociaż nie była spostrzegana w szczegółach nadanych jej przez wyobraźnię.
Wyobraźnia pomaga w wyjaśnianiu przyczyn poszczególnych zjawisk, jak i w tworzeniu ogólnych systemów filozoficznych, ułatwia stawianie hipotez naukowych itp. Rezultatem wyobraźni twórczej są utwory literackie, które opisują zjawiska świata zewnętrznego, jak i świat wewnętrzny przedstawianych bohaterów, dając w ten sposób czytelnikowi możliwość przeżywania estetycznego. Pod wpływem wyobraźni literat ukazuje w swych utworach wizję przyszłości. Wizji przyszłości nie tworzy on z niczego, elementów, do tego dostarcza mu współczesność, spostrzeganie zmian zachodzących w teraźniejszości i oparte na nich przewidywanie zmian dalszych.
Wyobraźnia jest ważnym elementem każdego procesu twórczego, a szczególnie twórczości artystycznej. Pobudza do tworzenia nowych obrazów, w których plastycznie wyrażana jest treść ideowa, przeżycia i odczucia artysty. Malując portret artysta nie reprodukuje obrazu osoby w sposób fotograficzny, ale przekształca dane spostrzeżeniowe.
Wyobraźnia twórcza wykorzystująca elementy uprzedniego doświadczenia jednostki spełnia dużą rolę w powstawaniu wynalazków technicznych. Wynalazek jest najczęściej wypadkową łączenia i porównywania różnych wzorów, nowym twórczym zestawieniem różnych funkcji znanych elementów, dającym nowe efekty bardziej pożądane.
U dzieci wyobraźnia twórcza przejawia się w zabawach twórczych, w których przyjmują one określone role, ożywiają przedmioty, wymyślają opowiadania, w którym one lalki i one same odgrywają role jakichś osób. Ważny wpływ wywiera wyobraźnia na kształtowanie wrażliwości estetycznej u dziecka. Dziecko pozbawione wyobraźni jest mało wrażliwe na sztukę, nie jest w stanie odtwarzać i przeżywać treści obrazów przedstawionych przez artystów w dziełach sztuki. Jest mniej wrażliwe na piękno, na wartość artystyczną przedmiotów znajdujących się w jego otoczeniu i najbliższym środowisku.
Wyobraźnia odgrywa dużą rolę w procesie uczenia się dzieci. Ważnym elementem w rozwoju wyobraźni twórczej ucznia jest wzbogacanie i rozszerzanie jego doświadczeń, poszerzanie wartościowych treści z zakresu określonej tematyki. Tego rodzaju oddziaływania mogą podejmować osoby wrażliwe na piękno, kochające sztukę i rozumiejące ją, umiejące pokazać dzieciom piękno zawarte w prostych przedmiotach. Należy wprowadzić dziecko w świat przeżyć estetycznych, pobudzić jego wyobraźnię przez odkrywanie przed nim rzeczy niezwykłych środowisku.
Dla u ucznia wyobraźnia stanowi pomoc przy przyswajaniu sobie tych treści, które wykraczają poza sytuacje bezpośrednio spostrzegane. Dzieci, które umieją wyobrazić sobie sytuację, z jaką nigdy nie zetknęły się bezpośrednio, na przykład sytuację historyczną, znacznie lepiej opanowują dany materiał niż dzieci, które tego nie potrafią. Również w trakcie uczenia się geometrii, wyobrażenia poszczególnych układów form geometrycznych pomagają zrozumieć wiele zależności. Jeśli uczeń przy rozwiązywaniu testowych zadań arytmetycznych nie potrafi sobie wyobrazić pewnych zależności między wielkościami występującymi w zadaniu, będzie miał trudności w rozwiązywaniu bardziej złożonych zadań.
Ostatni rodzaj wyobraźni zwany jest wyobraźnią abstrakcyjną, w której obrazy pozbawione są szeregu szczegółów, są typowe, schematyczne, symboliczne. Wyobraźnia abstrakcyjna sprowadza się do obrazów bardziej ogólnych, a w matematyce do zdolności operowania symbolami. Obok wyobraźni abstrakcyjnej działa wyobraźnia konkretna, w której obrazy zawierają wiele szczegółów, są konkretne i bardziej zbliżone do otaczającej rzeczywistości.
Rozwijając wyobraźnię dziecka należy unikać bezpłodnego fantazjowania i kształcić zdolności do krytycznej oceny własnych myśli i samego siebie. Wyobraźnia powinna pobudzać dziecko do działania liczącego się z cechami obiektywnej rzeczywistości, a nie do ucieczki od rzeczywistości w świat fantazji.
Odrębnym przejawem wyobraźni dowolnej są marzenia, które stanowią zespół wyobrażeń samodzielnych i twórczych, rzutując w przyszłości i związanych z naszymi pragnieniami i dążeniami. Treścią marzeń może być urzeczywistnienie danego pragnienia w stosunkowo niedalekiej przyszłości, jak również w odległej przyszłości.
Pamięć.
Pamięć stanowi jedną z podstawowych właściwości psychicznych człowieka. Dzięki pamięci człowiek gromadzi i przechowuje informacje różnego rodzaju, aby móc je wykorzystać w odpowiednich momentach, uczy się gromadząc doświadczenia umożliwiające mu bardziej prawidłowe funkcjonowanie nie tylko w sytuacjach powtarzających się, ale i w sytuacjach nowych.
Zatem pamięć to właściwość zachowawcza, polegająca na gromadzeniu i przechowywaniu ubiegłego doświadczenia oraz wykorzystywaniu go w różnych sytuacjach.
Podłoże fizjologiczne pamięci nie jest dokładnie znane, ale przypuszcza się, na podstawie przeprowadzonych badań (obserwacji przypadków z zaburzeniami pamięci, powstałych wskutek uszkodzenia niektórych ośrodków nerwowych i ograniczającymi efekty pamięci, a niekiedy prowadzącymi nawet do jej zaniku), że w ośrodkach kory mózgowej tworzą się „ślady” pobudzeń i powiązań miedzy ośrodkami, pozwalające na odtwarzanie dawniej występujących sytuacji i zachowań, tak zwane engramy. W szczegółowych badaniach stwierdzono, że płat skroniowy półkuli dominującej dla mowy (lewej) wiąże się głównie z procesami pamięci materiału słownego, natomiast płat skroniowy półkuli niedominującej (prawej) - z procesami pamięci materiału bezsłownego. Ważną rolę w procesach pamięci pełnią również płaty czołowe. Przy uszkodzeniu tych płatów, a szczególnie ich części przyśrodkowo-przypodstawnych, stwierdza się znaczne zaburzenia.
Procesy pamięciowe.
Pamięć obejmuje trzy kolejno występujące procesy: zapamiętywanie, przechowywanie i przypominanie.
Zapamiętywanie to gromadzenie doświadczenia nabytego w trakcie działalności człowieka. Istotnym elementem zapamiętywania jest związek bodźca z doświadczeniem jednostki, a trwałość tego związku wzrasta, gdy bodziec jest powiązany z celem działania. Rozróżnia się zapamiętywanie samorzutne, mimowolne i świadome, zamierzone. W zapamiętywaniu mimowolnym jednostka w trakcie swojej działalności nie stawia sobie celu, jakim jest zapamiętywanie bodźców bądź sytuacji, z którymi się styka, zapamiętując je samorzutnie. Natomiast zapamiętywanie świadome przekształca się w czynność uczenia się.
Zapamiętywanie w procesie uczenia się zależy od stopnia sensowności opanowywanego materiału i stopnia zrozumienia go. W badaniach nad zapamiętywaniem zauważono, że osoba badana, chcąc dobrze zapamiętać dany tekst, grupuje materiał podkreślając w nim związki sensowne. Przy zapamiętywaniu obszerniejszego tekstu stosuje się wynotowanie najważniejszych zagadnień, formułowanie pytań, układanie planu.
Dużą rolę odgrywają też celowe powtórzenia tekstu po jego wyuczeniu i kolejność powtórzeń. Powtórzenia występujące zaraz po prawidłowej reprodukcji tekstu wywierają większy wpływ na powtórzenia następne. Wpływ na zapamiętywanie ma również, poza liczbą powtórzeń, ich rodzaj. Wartość rodzaju powtórzeń zależy od fazy uczenia się. Jeśli to faza początkowa, bardziej skuteczne jest powtórzenie materiału oparte na spostrzeganiu.
Wpływ na zapamiętywanie ma również motywacja do uczenia się i zainteresowanie materiałem. Uczeń motywowany do nauczenia się danego materiału opanuje go pamięciowo sprawnie i szybko, sprawniej zorganizuje sobie pracę, z większą uwagą będzie spostrzegał elementy powtarzanego tekstu. Osoba interesująca się tekstem dostrzeże w nim o wiele więcej elementów, związków i zależności niż osoba nie zainteresowana. Jednak pod wpływem różnych czynników zainteresowanie słabnie. Jednym z nich jest wielokrotne powtarzanie. U osób uczących się następuje tak zwane nasycenie.
Czynnikiem sprzyjającym zapamiętywaniu są informacje o wynikach uczenia się. Informacje te mogą dotyczyć zarówno błędów (i pełnią wtedy funkcję korygującą), jak i osiągania coraz bardziej prawidłowych rezultatów (i pełnią wtedy rolę motywującą).
Przechowywanie jest procesem polegającym na gromadzeniu informacji w wyniku zmian powstałych w komórkach nerwowych w czasie zapamiętywania. Przechowywanie jest procesem czynnym, a treści przechowywane w pamięci podlegają różnym zmianom, jedne zapamiętywane są trwalej, inne słabiej, a niektóre zostają bardzo szybko zapomniane. Przechowywanie jest procesem o podstawowym znaczeniu, dzięki któremu utrwala się w pamięci ludzkiej szereg informacji (dat, liczb, danych, spostrzeżeń). Dzięki przechowywaniu człowiek unika szeregu błędów, może coraz lepiej przystosowywać się do nowych warunków i sytuacji życiowych. Ślady pamięciowe początkowo nasilają się i ulegają konsolidacji, a dopiero potem słabną. Dzięki temu znacznie lepiej pamięta się wszystko zaraz po wyuczeniu niż po pewnym czasie.
Przypominanie to proces, dzięki któremu można korzystać z przechowywania informacji. Korzystanie z zapamiętanego materiału jest tym lepsze, im krótszy czas upłynął od jego zapamiętania. Przypominanie materiału jest łatwiejsze, jeśli odbywa się w tych samych warunkach, w jakich przebiegał proces zapamiętywania.
Przypominanie występuje w trzech formach: jako rozpoznanie, przypomnienie reprodukcja.
Przy rozpoznaniu, z zespołu podniet oddziałujących w danej chwili na nasze narządy zmysłowe, wyróżniamy bodźce już znane. Rozpoznanie następuje, gdy w odtwarzaniu zapamiętanych treści biorą udział spostrzeżenia. Rozpoznajemy np. w grupie ludzi kogoś znajomego, odróżniamy melodię znanej piosenki od innych itp.
Przypomnienie polega na odtwarzaniu podniet, które działały na nas w przeszłości, lecz aktualnie ich nie odbieramy. Materiałem w procesie przypominania są zarówno wyobrażenia, jak też pojęcia i sądy oznaczane słowami. Jeśli przypomnienie dotyczy naszych osobistych przeżyć i zdarzeń z własnego życia, nazywamy je wspomnieniem.
Materiał zapamiętany i przechowywany można również reprodukować. Reprodukowanie polega na odtwarzaniu zapamiętanego materiału (z dużą dokładnością). W czasie reprodukcji nie spostrzegamy tego, co aktualnie odtwarzamy.
Rodzaje pamięci.
Podziału na rodzaje pamięci dokonuje się według dwóch kryteriów. Jednym z nich jest przedmiot pamięci i sposób zapamiętywania, a drugim różnice w sposobie przechowywania zapamiętanych treści.
Pamięć mechaniczna bierze udział w zapamiętywaniu przez ucznia definicji, pojęć, wzorów, fragmentów tekstu bez zrozumienia go i braku umiejętności uogólniania, czy wyprowadzania z przyswojonego materiału wniosków.
Inny sposób uczenia się polega na zrozumieniu tekstu, wyjaśnieniu terminów, ustaleniu związków sensownych i potem na zapamiętywaniu materiału. W proces ten zaangażowana jest pamięć logiczna.
Istnieje również podział na pamięć mimowolną i dowolną.
Pamięć mimowolna występuje, gdy zapamiętujemy coś bez świadomego nastawienia na zapamiętanie i bez celowego działania w tym kierunku.
Pamięć dowolna występuje, gdy zamierzamy cos zapamiętać i jesteśmy na to nastawieni.
Ze względu na to, czy zapamiętane treści reprodukowane są zaraz po wyuczeniu czy po pewnym czasie, rozróżniamy pamięć bezpośrednią i odroczoną.
Pamięcią bezpośrednią nazywamy możność reprodukowania materiału zaraz po zapoznaniu się z nim. Dzięki pamięci bezpośredniej możemy z łatwością powtórzyć usłyszaną przed chwilą informację.
Inny rodzaj zapamiętania potrzebny jest na przykład w toku nauki szkolnej. Przyswojone wiadomości muszą funkcjonować przez dłuższy czas, a nawet w ciągu całego pobytu ucznia w szkole. Rodzaj pamięci, który umożliwia reprodukowanie zapamiętanego materiału po przerwie od momentu wyuczenia się, nosi nazwę pamięci odroczonej.
Cechy pamięci.
Zakres pamięci informuje o tym, ile materiału dana jednostka może zapamiętać. Jedni mogą zapamiętać dużą ilość materiału, inni małą, choć ucząc się obszernego materiału nigdy nie zapamiętują dobrze wszystkiego.
Szybkość zapamiętywania mierzy się czasem niezbędnym do pełnego opanowania materiału i liczbą powtórzeń. Niektóre osoby szybko zapamiętują przyswajany materiał, inne potrzebują na to znacznie dłuższego czasu, zależy to od indywidualnych cech człowieka i od rodzaju materiału.
Trwałość pamięci to zdolność do długotrwałego przechowywania doświadczenia. Niektórzy ludzie raz zapamiętany materiał przechowują długo w pamięci, inni natomiast po pewnym czasie zapominają, czego się uczyły.
Wierność pamięci uwzględnia stopień dokładności przypomnień. Są osoby, które nawet po pewnym czasie dokładnie reprodukują zapamiętany materiał, a u innych osób w przypomnieniach są niedokładności, braki, luki.
Gotowość pamięci to łatwość, z jaką niektórzy ludzie przypominają sobie potrzebny im materiał.
Uwaga.
Uwaga to proces psychiczny polegający na skierowaniu świadomości na określony przedmiot lub zjawisko świata zewnętrznego albo tez na własne przeżycia. Przy skupianiu i utrzymywaniu uwagi odzwierciedlamy w świadomości jasno i wyraźnie to, co jest w danej chwili przedmiotem czynności spostrzegania, wyobraźni, pamięci lub myślenia. Innych podniet oddziałujących na nas równocześnie nie odbieramy tak wyraźnie lub też nie dochodzą one wcale do naszej świadomości.
Fizjologiczną podstawą uwagi jest prawo indukcji procesów nerwowych. Zgodnie z tym prawem, gdy w jednym z ośrodków kory mózgowej powstaje ognisko pobudzenia, inne ośrodki zostają zahamowane. Wskutek tego niektóre procesy psychiczne uświadamiamy sobie niewyraźnie, inne nie są w ogóle przez nas uświadamiane.
Gdy zjawiska znajdujące się w centrum pola uwagi przechodzą na jej obwód i odwrotnie, mówimy o fluktuacji, czyli falowaniu uwagi. Na przykład w czasie odrabiania lekcji ktoś puszcza muzykę. Początkowo muzyka nie zakłóca czynności umysłowych, ale w pewnym momencie skupienie uwagi kieruje się na melodię.
Rozróżniamy uwagę mimowolną i dowolną.
Uwaga mimowolna zostaje wywołana przez pewne właściwości bodźców i sytuacji, bez wysiłku z naszej strony. Formą spontanicznej uwagi jest odruch orientacyjny, który stanowi wrodzona reakcję organizmu na bodźce nieznane i nowe. „Nowość” bodźca oznacza, że określona cecha bodźca bądź nowa sytuacja, w jakiej go spostrzegamy, zwraca naszą uwagę.
Bezwarunkowy odruch orientacyjny wywołuje w organizmie stan pogotowia, po czym znika, przechodząc często w odruch badawczy, którego funkcją jest bardziej dokładne poznanie danego przedmiotu.
Czynnikiem wywołującym uwagę mimowolną jest przede wszystkim siła bodźca, ale znaczenie ma też wielkość bodźca. Wielkość przedmiotu zwraca uwagę przez kontrast w stosunku do innych, mniejszych obiektów. Źródłem uwagi mimowolnej są także rozmaite zmiany w środowisku, zwłaszcza, gdy następują szybko lub nagle.
Uwaga dowolna wymaga świadomego zamiaru i wysiłku woli. Staramy się wówczas skoncentrować na jakimś przedmiocie, zadaniu, mimo że nie jesteśmy nim specjalnie zainteresowani. Uwaga dowolna odgrywa dużą rolę w procesie uczenia się; jest konieczna w sytuacjach trudnych, np., gdy pracujemy w niezbyt sprzyjających warunkach.
Cechy uwagi.
Zakres uwagi mówi o liczbie przedmiotów, na których koncentrujemy uwagę. Zależy od właściwości spostrzeganych przedmiotów i jest na ogół stały, obejmuje zwykle od czterech do sześciu przedmiotów w polu widzenia.
Natężenie uwagi łączy się z zakresem. Jeśli silnie koncentrujemy na czymś uwagę, zwęża się jej zakres. Istnieją jednaj różnice indywidualne, bowiem niektórzy ludzie potrafią skupiać uwagę dowolną na zadaniu i to przez pewien dłuższy okres czasu.
Trwałość uwagi polega na skupianiu się przed dłuższy czas na określonym przedmiocie lub czynności i zależy w dużym stopniu od umiejętności podporządkowania się zadaniu. Jej przeciwieństwem jest uwaga chwiejna.
Podzielność uwagi to zdolność do jednoczesnego skupiania się na kilku obiektach.
Przerzutność uwagi polega na zdolności do szybkiego przechodzenia od jednego przedmiotu lub jednej czynności - do innych. Przeciwieństwem sprawnej uwagi jest roztargnienie. „Roztargniony człowiek” nie potrafi dobrze skoncentrować uwagi i przez dłuższy czas jej utrzymać. Jego uwaga jest rozproszona i łatwo odwracalna. Często u artystów spotyka się swoistą odmianę roztargnienia - SA oni silnie zaabsorbowani swą działalnością twórczą.
Marzenia senne.
Sen (łac. somnus), jest to fizjologiczny stan występujący w regularnych odstępach czasu, w którym świadomość w znacznej części lub zupełnie zanika. Za bezpośrednią przyczynę snu uważa się zmęczenie ośrodków nerwowych, względnie czynność specjalnych ośrodków nerwowych snu, które działają okresowo. Podczas snu powieki są zamknięte, źrenice zwężone, gałki oczne zwrócone ku górze i na wewnątrz, tętno i oddychanie zwolnione. Sen początkowy jest najgłębszy, potem głębokość snu obniża się. Potrzeba snu największa jest w wieku niemowlęcym, starsze dzieci potrzebują 9 - 10 godzin snu na dobę, dorośli 5-7 godzin, starzy śpią znacznie krócej. Naukowcy dowodzą, że sen jest niezwykle ważnym i nieodzownym elementem ludzkiej egzystencji. Jest nośnikiem informacji, specyficzną formą aktywności naszej świadomości. W nocy człowiek przerywa swoją normalną aktywność i następuje emocjonalne wyciszenie. Ciało jest rozluźnione, a osobowość nie zajmuje się analizowaniem rzeczywistości. Dzięki absolutnej wewnętrznej ciszy do głosu dochodzi podświadomość człowieka. To ona informuje świadomość uwolnioną z emocjonalnego zamętu oraz przekazuje dane o aktualnych psychicznych i fizycznych możliwościach.
Niektórzy twierdzą, że nasze sny dokładnie pokazują nam, co się z nami w obecnym czasie dzieje, jak wygląda nasze życie. Nasza podświadomość przekazuje nam w nocy cenne informacje, chcąc zwrócić uwagę na to, przed czym uciekamy, czego się boimy, czego pragniemy, a także na to, w jaki sposób oszukujemy samych siebie, czego nie chcemy zauważyć. Są to zwykle symboliczne obrazy. A im więcej rzeczy dzieje się z nami w ciągu dnia, im bardziej jesteśmy zagonieni, tym więcej informacji nasz mózg musi w nocy przetrawić, zintegrować. Wówczas szybciej zapominamy, co nam się śniło, zwłaszcza, że śnią nam się informacje niedotykające naszych osobistych problemów.
7