Przebieg postępowania in iure

• postulatio actionis - wystąpienie powoda

• datio actionis - denegatio actionis - możliwe działania pretora

• iudicum imperio continens - powództwo oparte na władzy pretora

• confessio in iure - pozwany uznawał przed pretorem roszczenie powoda

• iusiurandpoium in iure - przysięga sądowa jednej ze stron

• transactio - ugoda

Możliwe zachowania pozwanego:

1. indefensio - nie podejmowanie obrony; do zakończenia fazy in iure wymagało współdziałania stron

• przy actiones in rem swoboda wdania się w spór; pozwany zachowywał się bierne - tracił posiadanie spornej rzeczy;

• przy actiones in personam obowiązek wdania się w spór; opór pozwanego łamano przez dopuszczenie powoda do egzekucji;

negatio - obrona przez negację powodująca przerzucenie ciężaru dowodu na powoda; bez podstawna negacja pociągała za sobą zasądzenie in duplum

exceptio - obrona przez podniesienie zarzutu procesowego; pozwany nie negował istnienia roszczenia powoda, ale starał się je sparaliżować przez wydobycie jakiejś okoliczności, np. że należność została wymuszona groźbą lub podstępem

Utwierdzenie sporu - litis contestatio

• po sporządzeniu formułki pretor wręczał ją powodowi

• strony wzywały świadków i odczytywały przed nimi treść formułki

• dochodziło do ogłoszenia sporu wobec świadków

• faza ta scalała niejako obie fazy procesu

Skutki litis contestatio

1. Skutki formalnoprawne

• konsumpcja procesowa spornego stosunku prawnego

• konsumpcja skargi następowała ipso iure, jeśli było to iudicium legitimum oraz skarga była oparta na prawie

• jeśli skarga oparta była na imperium pretora lub była to actio in fatum concepta oraz actio in rem to konsumpcja skargi następowała dopiero przed podniesienie zarzutu procesowego

• litis contestatio powodowała stan zawisłości sporu

• nowy proces o to samo roszczenie stawał się niemożliwy

Skutki materialnoprawne

• sędziego wiązał stan faktyczny, jaki zastał w momencie litis contestatio

• od momentu litis contestatio powodowi należały się pożytki z rzeczy

• rzecz sporna nie mogła być wyłączona z obrotu ani pozbyta

• skargi pretorskie

Faza abud iudicem

1. Postępowanie dowodowe

• sędzia ograniczał się jedynie do dowodów przedstawionych przez strony

• środki dowodowe - świadkowie, dokumenty, opinie biegłych, oględziny, przesłuchania stron

• sędzia miał całkowitą swobodę oceny materiału dowodowego

• zgodnie z upoważnieniem wynikającym z condemnatio sędzia mógł albo zasądzić albo uwolnić pozwanego

• nie mógł zasądzić powoda

• zasądzenie jedynie pieniężne

• pluris petitio - nadmierne żądanie powoda, kiedy intentio i condemnatio opiewały na certum; przy skargach ścisłego prawa powodowało definitywne uwolnienie pozwanego

• pluris petitio nie występowała przy powództwach dobrej wiary, które zawierały w swojej treści klauzulę ex fide bona

• sędzia winien uwzględnić wszelkie okoliczności wynikające z zasady dobrej wiary mógł też wszechstronnie kształtować sytuację pozwanego - udzielić mu exceptio, uwzględnić compensatio, uwolnić pozwanego, jeśli zaspokoił wierzyciela po litis contestatio

Wyrok

• deklaratoryjny, jeśli nie tworzył nowego stanu prawnego

• konstytutywny, jeśli powodował nową sytuację prawną

• sędzia był zobowiązany do wydania wyroku

• od obowiązku tego mógł się uchylić tylko wtedy, jeśli stwierdził pod przysięgą, że sprawa jest dla niego niejasna

• określenia: sententia albo iudicatum

• sprawa rozstrzygnięta wyrokiem: res iudicata

• sędzia nie mógł zmienić ani poprawić swego wyroku
  wyrok był nieważny z powodu zaburzeń umysłowych sędziego lub przekroczenia uprawnień zawartych w formułce

Postępowanie z wyrokami nieprawidłowymi w procesie formułkowym

• kwestionowanie zasadności powództwa egzekucyjnego

• revocatio in duplum - wytoczenie powództwa o podwójną wartość zasądzonej uprzednio kwoty

• intercessio - sprzeciw magistratury wyższej lub równej

• restitutio in integrum - poza procesowe anulowanie skutków postępowania przez pretora

• pociągnięcie niestarannego sędziego do odpowiedzialności cywilnej

• pociągnięcie skorumpowanego sędziego do odpowiedzialności karnej

Egzekucja

• dominuje egzekucja majątkowa, uniwersalna, skierowana na cały majątek dłużnika

• wszczęcie: actio iudicati

• 30 dni zwłoki, po czym in ius vacatio

• w razie kwestionowania zasadności egzekucji ponowne zbadanie formalnej ważności wyroku przed pretorem

• w przypadku stwierdzonej infitiatio zasądzenie in duplum gwarantowanego od razu za pomocą stypulacji gwarancyjnej

• po dokonaniu confessio in iure albo ponownym zasądzeniu na podstawie skargi egzekucyjnej pretor upoważniał powoda do wszczęcia egzekucji

1. majątkowa uniwersalna

• missio in bona - decyzja o wprowadzeniu wierzyciela w posiadanie całego majątku dłużnika

• proscriptio - publiczne ogłoszenie egzekucji w celu zabezpieczenia majątku przed rozproszeniem i powiadomienie innych wierzycieli o otwarciu postępowania

• ci, którzy nie wzięli w nim udziału, mogli rozpocząć nową egzekucję po roku

• wybór spośród wierzycieli magister bonorum

• venditio bonorum - sprzedaż majątku w drodze licytacji

• bonorum emptor - wchodził w miejsce dłużnika; za długi odpowiadał tylko wobec wierzycieli, którzy wzięli udział w licytacji w ustalonej na niej proporcji

• formula Rutiliana - formułka ze zmianą podmiotów umożliwiająca dochodzenie wierzytelności dłużnika żyjącego

• formula Serviana - zastosowanie fikcji, jakoby bonorum emptor jest spadkobiercą dłużnika, co umożliwiało wyegzekwowanie wierzytelności po dłużnik zmarłym

Cessio bonorum

• dobrowolne odstąpienie majątku przez dłużnika, który popadł w tarapaty bez swojej winy

• brak infamii

• dłużnik miał prawo zatrzymać sobie środki niezbędne do przeżycia

Egzekucja majątkowa syngularna

• początkowo przywilej z początku pryncypatu dla członków rodzin senatorskich

• distractio bonorum - osobny kurator prowadzący sprzedaż poszczególnych elementów majątku dłużnika aż do zaspokojenia pretensji wierzycieli

• brak venditio bonorum i infamii

• pretor stosował tę odmianę egzekucji również wobec dłużników niedojrzałych i umysłowo chorych

Proces kognicyjny

1. Geneza

1. Praktyka namiestników w prowincji w okresie republiki

2. Osobista działalność orzecznicza pierwszych cesarzy

3. Powołanie w początkach pryncypatu nowych pretorów do spraw wolności, opieki i fideikomisów

4. Utworzenie wielu stanowisk prefektów w administracji cesarskiej

2. Cechy charakterystyczne

1. Jednofazowość

2. Całkowicie publiczny aparat jurysdykcyjny

3. Obok tradycyjnych ustnych liczne nowe elementy pisemne

4. Wysokie koszty sądowe

5. Apelacja

3. Przebieg procesu

1. Wszczęcie procesu:

1. pozew pisemny i urzędowy

• od V w. libellus conventionis (powoda) i odpowiedź nań libellus contradictionis (pozwanego)

• zabezpieczenie w drodze kaucji stawiennictwa w sądzie oraz uiszczenie stosownych opłat przez pozwanego

• dopuszczalność zaoczność postępowania

• badanie przez sędziego dopuszczalności procesu i kwalifikacji stron lub ich zastępców

2. Stwierdzenie sporu

• przedstawienie stanowisk stron: narratio powoda i contradictio pozwanego

• litis contestatio: moment zawiązania sporu, od którego zaczyna się jego zawisłość

• stan faktyczny zastany w litis contestatio wiązał sędziego w wyroku

• nie można pozbyć się spornej rzeczy

• skargi niedziedziczne stawały się dziedziczne

• litis contestatio ustępowało w momencie wydania wyroku

• Postępowanie dowodowe

• sędzia mógł prowadzić postępowanie dowodowe z własnej inicjatywy

• hierarchia dowodów - najważniejsze były dokumenty publiczne i sporządzone przed notariuszem

• od Justyniana przeciwko dokumentom nie wolno było powoływać zeznań świadków

• o sile dowodowej świadków decydowało ich pochodzenie

• Testis unus testis Nullu

4. Wyrok

• forma pisemna

• ustne ogłoszenie wyroku w obecność stron na publicznej sesji sądu

• brak wymogu sesji sądu

• treść wyroku: kondemnacja pieniężna, wydanie rzeczy, działanie

5. Apelacja

• wnosiła ją strona niezadowolona z wyroku na skutek naruszenia prawa procesowego lub materialnego

• jednolity termin 10 dni

• składana w sądzie, który wyrokował w sprawie

• wstrzymywała wykonanie wyroku

• przed sądem wyższym postępowanie toczyło się od nowa; strony mogły powoływać się na nowe okoliczności i mogły występować z nowymi żądaniami

• możliwa zmiana sytuacji skarżącego na gorszą

• ograniczenia: dwie apelacje w danej sprawie

1. ewolucja ryzyka apelacji:

• początkowo przegrywający płacił wygrywającemu quadruplum

• za Konstantyna Wielkiego - utrata połowy majątku, dwuletnia praca w kopalniach lub relegacja

• od Justyniana zwykłe koszty sądowe

• niedopuszczalność apelacji od:

• wyroków cesarza i prefekta pretorianów

• orzeczeń w postępowaniu polubownym

• episcopalis audientia

• wyroków zaocznych oraz w postępowaniu egzekucyjnym

6. Egzekucja

• zanik egzekucji osobistej

• stopniowy zanik egzekucji majątkowej uniwersalnej

• zasadą staje się egzekucja majątkowa syngularna

• udział w egzekucji publicznych urzędników sądowych

• zastaw sądowy

4. Proces reskryptowy

• odmiana procesu kognicyjnego

• początki w okresie pryncypatu

• odpowiadał cesarz lub jego wysoki urzędnik

• sędzia był związany z opinią z reskryptu, o ile stan faktyczny był zgodny z przedstawionym w skrypcie

Środki ochrony pozaprocesowej

• interdictum - nakaz określonego działania lub zaniechania

• restitutio in integrum - nakaz przywrócenia stanu poprzedniego

• mission in possessionem - wprowadzenie zainteresowanej osoby w cudzy majątek mocą nakazu pretora

• cautiones - pretorskie stypulacje gwarancyjne

1. Interdykty

• polecenie konkretnego zachowana się, wydane najczęściej przed pretora

• ich nazwy pochodzą od pierwszych słów

• wydawane na wniosek zainteresowanego

• urzędnik krótko badał wniosek pod względem wiarygodność

• brak postępowania dowodowego

• w razie nie zastosowania się można było na jego podstawie prowadzić normalny proces na podstawie actio ex interdicto

1. Podziały

1. ze względu na adresata

• simplicia - do jednej osoby

• duplicia - do obu stron

• ze względu na cel

• nakazujące okazanie rzeczy lub osoby - exhibitoria

• nakazujące zwrot rzeczy - restitutoria

• zawierające zakaz określonego działania - prohibitoria

2. Restitutio in integrum

• przywrócenie do stan poprzedniego

• usuwano nim skutki zdarzenia prawnego, którym najczęściej był akt prawny

• odrębny tytuł w edykcie pretorskim

• sytuacje uzasadniające powołanie się: czynności dokonane pod wpływem groźby lub podstępu; brak życiowego doświadczenia osoby, która nie ukończyła 25 lat; nieobecność spowodowana istotnymi sprawami państwa; inna uzasadniona przyczyna - ogólna zapowiedź w edykcie

• dla odwrócenia skutków nadmiernego żądania i niesłusznego wyroku

---