Bulla gnieźnieńska

• Przedmiotem badania onomastyki w Bulli gnieźnieńskiej, obok nazw osobowych, są także nazwy geograficzne należące w 1136 r. do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego lub wyznaczające granicę posiadłości (rzeki). Mówimy tutaj o obszarach Wielko- i Małopolski, Kujaw i Śląska.

• Po odrzuceniu powtórzeń pozostaje 102 toponimów (nazwy miejscowe) i 14 hydronimów (obiekty wodne) w j. polskim. Istotne znaczenie ma zbadanie etymologii tych nazw. Nie jest to łatwe ze względu na różnice regionalne w dzielnicach kraju w XII w.

• Za Witold Taszyckim dzieli się nazwy miejscowe na dwie grupy:

1. nazwy miejscowości ( nazwy dzierżawcze, topograficzne, kulturowe, relacyjne),

2. pierwotne nazwy grup ludzi, które stały się nazwami miejscowości (XIII - XIV w.), a więc mówiono „tu/ tam mieszkają - Jarocicy `potomkowie Jaroty`”, potem „ta osada/ wieś - to Jarocicy”.

• Nazwy dzierżawcze wskazują na założyciela (właściciela) danej miejscowości. Tworzono je za pomocą przyrostków przymiotnikowych. Nazwy określały jakiś obiekt topograficzny np. Klonowa wieś//osada i przybierały ich rodzaj gramatyczny. Człon określany zanikał.

suf. -jb	nazwa osobowa	suf -ja	nazwa osobowa
Bytom Małogoszcz Milicz Sędomirz Sieradz	Bytom Małogost Milik Sędomir Sierad	Chomięża	Chomięga

• To nazwy dawnych grodów (miast) utworzone od dwuczłonowych imion słowiańskich i skróconych. Widzimy, że -st + j = -szcz, -r + j = -rz, d + j = -dz, m + j = -mi. Miękkość spółgłoski wargowej w wygłosie zachowuje się w przypadkach zależnych np. Bytom (-mia).

suf. -owo	n. os.	suf. - ewo	n. os.	suf. -ow	n. os.	suf. -owa	n. os.
Chomętowo Dankowo Karchowo Kiebłowo	Chomąto Danek (Danko) Karch Kiebeł	Drwalewo Pniewo Rylewo Uniejewo	Drwal Pień Ryl Uniej	Tądów Wilczkow (Z)wierszow Żarnow	Trąd Wilczek Wiersz Żarna	Klonowa	Klon

• Widzimy, że podstawa wyrazu zakończona na spółgłoskę twardą daje nazwę za pomocą suf. -ow-, spółgłoskę miękką - -ew-. W Wielkopolsce i na Kujawach przeważa r. nijaki nazw, a w Małopolsce- r. męski.

suf. -ino	n. os.	suf. -in	n. os.
Chrostlino Głowocino Myślęcino Potulino	Chrostla Głowota Myślęta Potuła/ Potula	Bralin	Bral

• Sufiks -in pierwotnie tworzył derywaty od rzeczowników zakończonych na -a, -i oraz żeńskich spółgłoskowych. W Małopolsce nazwy r. męskiego były zawsze.

• Nazwy topograficzne dotyczyły właściwości danej osady w chwili jej powstawania np. ukształtowanie terenu. Nazwy oznaczające fizjograficzne właściwości terenu:

• Babica: baba, w terminologii geograficznej `wzniesienie; rzeka o wodzie wolno płynącej`,

• Dolsko, stpol. doł `odnoszący się do dołu, doliny`,

• Gorzyce, stpol. gora,

• Kalisz, stp. kał `błoto, muł`,

• Lęda, psł. Lędo, Lędina `ziemia nieuprawna`,

• Łęczyca, psł. lok- `łękowate obniżenie terenu`,

• Ostrow, stpol. ostrow `wyspa`,

• Urzuty, urzut `złom, obwał, spad`; też `ziemia wyrzucona, grobla`

Nazwy dotyczące świata roślinnego:

• Dębica, stpol. dębnica `las dębowy, dąbrowa`,

• Dębsko, stpol. dąb,

• Grochowiszcza, gw. grochowisko `pole zasiane grochem; po sprzątnięciu grochu`,

• Leszcznica, stpol. las: leszczyny `związany z leszczyną`

Nazwy dotyczące świata zwierzęcego:

• Czaple, stpol. czapla,

• Przykuna, stpol. kuna,

• Tur, stpol. tur,

• Turkowiszcze, turek `mały tur`

• Nazwy kulturowe dotyczą działalności człowieka w sferze kultury duchowej, materialnej i społecznej:

• Opole, stpol. opole `jednostka organizacji terytorialnej ludności`,

• Rozprza, stpol. rozprza `spór, sprawa sądowa`,

• Smolsko, stpol. smoła `miejsce, gdzie się wyrabia smołę`,

• Solc, stpol. sol `miejsce, gdzie warzono sól i nią handlowano`

• Nazwa relacyjna, czyli przeniesiona, to n. m. Śrzeniawa: n. rz. Śrzeniawa: stpol. śrzon, Śron

• Nazwy patronimiczne początkowo dotyczyły potomków człowieka, którego imię (przezwisko) było podstawą nazwy, w końcu - nazwa założonej (zamieszkałej) przez nich osady. Ślady obu procesów odnajdujemy w Bulli. Nazwy miejscowe utworzono za pomocą sufiksów: -icy// -owicy// -ewicy np. Bralicy: Bral, Kluczycy: Klucz// Kluka, Łochowicy: Łoch, Skarbinowicy: Skarbinowa, Domaniewicy: Domań (Doman). Wśród nich występują nazwy odapelatywne, skrócone od imion złożonych i chrześcijańskich.

• Nazwy etniczne początkowo dotyczyły grupy ludzi o wspólnym miejscu zamieszkania, pochodzenia, w końcu - nazwy osady w lm.:

• Białowieżycy `ci, którzy mieszkają w pobliżu białej wieży lub w osadzie nazwanej Białawieża`,

• Poddębicy `ci, którzy mieszkają pod dębem`,

• Zagorzycy `ci, którzy mieszkają za górą`

• Nazwy służebne początkowo dotyczyły ludzi wykonywujących określone czynności i powinności na rzecz dworu władcy od X w. zarazem określają zawody (w lm.):

• Konarze: konarze: stpol. konarz `człowiek zajmujący się hodowla koni`,

• Rudnicy: rudnicy: stpol. rudnik `ten kto wydobywa rudę i wytapia żelazo`,

• Żyrdnicy: żyrdnicy: stpol. żyrdź (nie ustalono typu ich zajęć, może transportowanie i rozbijanie książęcych namiotów).

• Nazwy wodne to nazwy jezior (Biezdziedze, Chotle, Przedcze, Brdowo), rzek w pobliżu Warty (Nyr, Unia, Ołobok, Cienia, Swędry, Gąsawa, Plitwica), Wisły (Przegini, Pilca) i Odry (Barycz). Najprawdopodobniej najstarsza warstwa nazw pochodzi jeszcze sprzed wyodrębnienia się Słowian z prarodziny indoeuropejskiej. Kolejne dwie warstwy powstania nazw sięgają okresu prasłowiańskiego i początków języka polskiego.

• O przypisaniu do danej grupy decyduje budowa i semantyka hydronimu oraz jego rozprzestrzenienie. W ustaleniu etymologii tych nazw barierą jest niejednoznaczna i nieczytelna struktura, dlatego stawia się różne hipotezy.

• Do najstarszej warstwy zaliczymy nazwy: Pilca, Swędry (dziś Swędrnia), dyskursywne zaś: Cienia, Nyr (Ner), Unia. O związkach polsko - germańskich świadczą nazwy: Ołobok i Gąsawa (Gąsawka).

• Prasłowiański rodowód mają: Barycz, Plitwica (Plitnica) i Przegyni (Rudno).

• Na gruncie polskim utworzono hydronimy sufiksem dzierżawczym -je od nazw własnych. To nazwy jezior:

• Biezdziedze < Biezdziad + je,

• Chotle < Chotel (<Chociemir, Chociesław) + je,

• Przedcze < Przedek (< Przedsław, Przedmir) + je.

Na zakończenie warto zacytować za autorką artykułu (Wandą Decyk - Ziębą):

„Znaczenia Bulli… dla badań nad dziejami polszczyzny, losem polskich nazw własnych nie sposób przecenić. Bez tego zabytku nasza wiedza o polszczyźnie 1. połowy XII wieku byłaby nie tylko o wiele uboższa, ale i bardziej hipotetyczna”.

3

---