Wpływ aktywności fizycznej i jej braku na organizm osoby niepełnosprawnej
Aktywność ruchowa korzystnie wpływa na organizm człowieka, mobilizując go do rozwoju, szczególnie jeśli jest to organizm osoby niepełnosprawnej. Każda forma ruchu sprzyja zarówno kształtowaniu i pomnażaniu, jak i podtrzymywaniu i przywracaniu zdrowia. A zdrowie według WHO to taki stan, dzięki któremu możliwe jest przystosowanie się człowieka do warunków otaczającego go środowiska. Aktywność poprzez swoje różne formy pomaga osobom niepełnosprawnym radzić sobie w życiu, a więc sprzyja osiągnięciu większej samodzielności. Ruch ma pozytywny wpływ zarówno na motorykę człowieka jak i jego fizjologię. Jest on warunkiem prawidłowego funkcjonowania wszystkich układów, takich jak: układu ruchu, nerwowego, oddechowego, trawiennego oraz układu krążenia. Bodźce ruchowe oddziaływają również na psychikę, a zwłaszcza psychikę osoby z dysfunkcjami. wiele badań wykazało, że inwalidzi, którzy uprawiają sport zdecydowanie lepiej sobie radzą ze swoim kalectwem niż osoby będące w tej samej sytuacji, ale nie uprawiające sportu [7].
Aby w pełni zobrazować korzyści płynące ze zwiększonej aktywności ruchowej należy również skupić się na skutkach wynikających z ograniczonej aktywności (hipokinezji) czy nawet całkowitej bezczynności (akinezja).
FIZJOLOGICZNE ZMIANY W ORGANIZMIE BĘDĄCE WYNIKIEM OBNIŻONEJ AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ
Ograniczenie aktywności ruchowej wiąże się ściśle ze zwiększonym ryzykiem występowania chorób cywilizacyjnych, takich jak choćby: stres, schorzenia kardiologiczne (m.in. nadciśnienie tętnicze, miażdżyca), otyłość, która może sprzyjać cukrzycy, przewlekłe bóle kręgosłupa, osteoporoza. Osoby niepełnosprawne są szczególnie narażone na występowanie tych schorzeń, dlatego w ich przypadku ruch odgrywa bardzo ważną rolę. Zarówno hipokinezja jak i akinezja mogą mieć charakter ogólny (dotyczący całego ciała) lub miejscowy (dotyczący tylko części, odcinka ciała). W związku z tym wyróżniamy skutki ogólnoustrojowe i lokalne. Większe znaczenie mają te pierwsze, ponieważ wiążą się z ogólnym stanem zdrowia, ale drugich również nie należy bagatelizować [7].
Skutki ograniczonej aktywności ruchowej lub jej braku dotyczą wszystkich układów:
Układ krążenia:
przy długotrwałym unieruchomieniu dochodzi do zmian ortostatycznych, będących wynikiem akceptacji tego układu do poziomej pozycji ułożenia ciała - a co za tym idzie, przy próbie pionizacji może dojść do zapaści,
objętość i pojemność wyrzutowa serca ulega zmniejszeniu o ok. 10 - 30 % - jest to wynikiem redukcji objętości osocza,
wzrasta częstość skurczów serca (o 1 uderzenie/minutę na 2 dni unieruchomienia),
pojemność minutowa serca ulega zmniejszeniu - do 30 % przy wysiłkach maksymalnych,
zaburzeniu ulegają mechanizmy, które regulują ciśnienie krwi - w spoczynku wartość ciśnienia tętniczego nie ulega zmianie, natomiast podczas wysiłku dochodzi do jego spadku (dłuższy wysiłek może spowodować zapaść),
zmniejsza się ogólna objętość krwi (głównie osocza) oraz spada ilość erytrocytów,
występuje upośledzenie przewodnictwa impulsów w sercu,
hipokinezja i akinezja powodują większość krzepliwość krwi, co wiąże się ze zwiększonym ryzykiem występowania zatorów,
skutkiem unieruchomienia są również zaburzenia w krążeniu obwodowym, powodując zastój w kończynach dolnych chłonki oraz krwi żylnej. Jest to efekt utraty funkcji pompy mięśniowej [7].
Układ oddechowy:
ruchomość klatki piersiowej ulega zmniejszeniu,
występujące zaburzenie wentylacji ze zmniejszeniem objętości oddechowej jest skutkiem osłabienia siły mięśniowej oraz ruchów mięśni przepony, międzyżebrowych a także brzucha,
zmniejsza się również pułap tlenowy, czyli zdolność organizmu do pochłaniania tlenu,
maksymalna wentylacja płuc (MBC) zmniejsza się mniej więcej o 30 l/min.,
Układ narządu ruchu:
następuje zmniejszenie masy i siły mięśniowej (szczególnie kończyn dolnych oraz grzbietu), co może prowadzić do niedowładów,
mogą pojawiać się zaniki mięśniowe z bezczynności - tzw. zaniki proste,
kolejnym negatywnym efektem są przykurcze występujące pod wpływem nierównowagi sił mięśni (najczęściej występują w obrębie stawów biodrowych, kolanowych i skokowych),
w szczególnych przypadkach może rozwinąć się tzw. osteoporoza immobilizacyjna, czyli na skutek unieruchomienia dochodzi do zmniejszenia gęstości kości, zaniku tkanki kostnej,
dochodzi do demineralizacji kości (poprzez wzrost wydalania jonów Ca2+ i fosforanów wraz z moczem, kałem oraz potem),
tkanka kostna i chrzęstna jest słabiej odżywiona [1].
Układ odpornościowy:
zmniejszenie mechanizmów odpowiedzialnych za odporność organizmu na skutek: zmniejszonej właściwości bakteriobójczej skóry, zdolności fagocytarnej neutrofili (granulocytów obojętnochłonnych) oraz zmniejszonej odporności, zarówno swoistej jak i nieswoistej ustroju [7].
Układ pokarmowy:
proces metabolizmu zostaje spowolniony ze względu na mniejsze zapotrzebowanie na składniki odżywcze,
zwiększa się ryzyko wystąpienia otyłości, ponieważ tkanka tłuszczowa magazynuje nadmierną ilość węglowodanów,
większe zagrożenie cukrzycą, poprzez ograniczoną zdolność tkanek do przyswajania glukozy oraz wrażliwość na insulinę,
charakterystyczna jest skłonność do zaparć oraz do tworzenia się przepuklin [1].
Układ nerwowy:
występują zaburzenia czucia, zarówno powierzchownego, jak i głębokiego,
w reakcji na ból następuje odruchowe napięcie mięśni,
zakłócenie koordynacji ruchowej,
dłuższy bezruch może sprzyjać wystąpieniu depresji, co wiąże się z obniżeniem nastroju i zdolności radzenia sobie ze stresem,
ostrość widzenia ulega pogorszeniu, podwyższony jest próg odczucia dźwięku,
trudniej jest utrzymać równowagę i fizjologiczny chód,
występują zaburzenia snu, a także koncentracji,
częściej występują bóle głowy,
sprawność psychomotoryczna ulega pogorszeniu [7].
Ograniczenie aktywności ruchowej ogólnie powoduje:
obniżenie wydolności fizycznej ogólnej organizmu o 13 - 22 %,
zmniejszeniu ulega wielkość pracy maksymalnej, którą człowiek może wykonać po dłużej trwającym unieruchomieniu.
FIZJOLOGICZNE ZMIANY BĘDĄCE WYNIKIEM TRENINGU SPORTOWEGO
Ćwiczenia fizyczne, nawet wykonane jednokrotnie, mają określony wpływ na organizm. Jednakże, by wpływ ten był efektywniejszy, ćwiczenia muszą być wielokrotnie wykonywane i kontynuowane. Nie tylko chodzi bowiem o poprawę i podtrzymanie sprawności, ale głównie o to, aby ruch ten był wystarczającym bodźcem do uruchomienia reakcji adaptacyjnych organizmu. By doszło do oczekiwanych zmian, powinny być odpowiednio dobrane intensywność ćwiczeń i obciążenie, a sam trening musi być systematyczny.
Korzyści wynikające z wykonywania ćwiczeń:
Aparat ruchu:
zwiększenie masy i siły mięśni,
możliwa jest dłuższa praca mięśnia w warunkach beztlenowych (wzrost wytrzymałości i wydolności mięśni),
lepsze odżywienie mięśni i łatwiejsze odprowadzenie produktów ich przemiany materii,
kości ulegają pogrubieniu na skutek ciągłego działania sił nacisku,
w okresie wzrostu ruch przyspiesza przyrost kości na długość,
aktywność ruchowa powoduje lepsze ukrwienie zarówno chrząstek stawowych, jak i kości,
poprawia się stabilność stawów [1].
Jednak, aby efekty ruchu były korzystne musi być on odpowiednio dawkowany, ponieważ zarówno jego niedobór jak i nadmiar może działać szkodliwie na aparat kostny [7].
Krew i układ naczyniowy:
zwiększa się ilość erytrocytów do 6 mln/mm3 oraz hemoglobiny, co przyczynia się do wzrostu pojemności tlenowej krwi (organizm męczy się wolniej),
zmniejsza się tendencja do koagulacji (zlepianie się krwinek większe zespoły sprzyja zatorom),
praca układu naczyniowego staje się bardziej ekonomiczna,
organizm łatwiej przystosowuje się do pracy, gdyż jest szybszy i wyższy poziom koncentracji adrenaliny,
system termoregulacji działa sprawniej,
następuje wzrost masy mięśnia sercowego,
2 - 3 krotny wzrost pojemności skurczowej serca oraz pojemności minutowej serca - wpływa to korzystnie na zaopatrzenie pracujących tkanek w tlen i składniki odżywcze, a także ułatwia wydalanie produktów przemian tkankowych,
serce pracuje bardziej ekonomicznie; w spoczynku częstotliwość pracy serca maleje,
podczas pracy krew jest wyrzucana na obwód szybciej i w większej ilości, a w spoczynku objętość krwi krążącej ulega zmniejszeniu,
w naczyniach wieńcowych zwiększa się przepływ krwi, co chroni przed osadzaniem się płytek cholesterolu i zapobiega miażdżycy [1].
Układ oddechowy:
aktywność ruchowa stwarza korzystniejsze warunki dla pełnej wentylacji płuc, ponieważ większa jest amplituda ruchów klatki piersiowej i przepony,
mięśnie oddechowe stają się silniejsze,
zwiększa się pojemność życiowa płuc,
zwiększa się natomiast spoczynkowa wentylacja płuc, co powoduje obniżenie kosztów energetycznych organizmu,
ruch powoduje zmiany w tkance płucnej poprzez otwarcie nieczynnych pęcherzyków płucnych [1].
Układ pokarmowy:
aktywność ruchowa zmniejsza ryzyko nadwagi i otyłości oraz pomaga w walce z nimi,
wspomaga zwalczanie tkanki tłuszczowej oraz usprawnia możliwość spalania kalorii przez organizm,
podnosi poziom HDL (tzw. „dobry cholesterol”) a obniża poziom LDL („zły cholesterol”),
przyspiesza i reguluje proces przemiany materii,
ćwiczenia fizyczne zapobiegają zaparciom oraz zaleganiu moczu w drogach moczowych [7].
Układ nerwowy:
ruch pomaga w kształtowaniu właściwego współdziałania różnych części układu nerwowego,
w zależności od rodzaju ćwiczeń, mogą one mieć charakter pobudzający lub hamujący, co pozwala na lepszą kontrolę zarówno ułożenia ciała, jaki i przebiegu ruchów [7].
Ruch, jako naturalny bodziec, ma korzystny wpływ na człowieka w każdym aspekcie jego egzystencji: biologicznym, psychicznym i duchowym. A więc, bez aktywności ruchowej nie można osiągnąć dobrych warunków wpływających na jakość życia oraz zachowania zdrowia. Natomiast osoby niepełnosprawne nie są w stanie skompensować utraconych umiejętności czy chociaż przyspieszyć procesu leczenia. Dodatkowo, odpowiednio dobrane rodzaje ćwiczeń, mogą ustrzec przed licznymi groźnymi chorobami cywilizacyjnymi, do których zalicza się między innymi: miażdżyca, zawał serca, otyłość a także osteoporoza. Warto tu przytoczyć słynne słowa doktora Wojciecha Oczko: „ruch jest w stanie zastąpić prawie każdy lek, ale wszystkie leki razem wzięte nie zastąpią ruchu”.
WPŁYW SPORTU NA PSYCHIKĘ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Sport specyficznie oddziałuje na psychikę człowieka, zwłaszcza w sytuacji gdy posiada on różne dysfunkcje. Dlatego coraz szerzej wprowadza się sport do procesu usprawniania osób niepełnosprawnych. Aktywność ruchowa ma korzystny wpływ zarówno na osobowość, jak i na kształtowanie cech charakteru sportowców [1].
Ruch pobudza człowieka do intensywniejszego życia, jest dlań źródłem radości. Sport odpręża i powoduje oddalenie negatywnych myśli od własnego upośledzenia. Uprawianie sportu jest jednocześnie oderwaniem od monotonii dnia codziennego. Osoba niepełnosprawna uprawiająca sport staje się bardziej samodzielna, a więc może aktywniej uczestniczyć w płaszczyźnie swojej egzystencji [3].
Choroba lub uraz, których skutkiem jest trwałe upośledzenie narządu lub funkcji, powoduje szereg zmian w psychice człowieka. Często wiąże się to z wystąpieniem strachu przed wysiłkiem fizycznym. Strach ten może wynikać z obawy przed bólem, pogorszeniem stanu zdrowia bądź nawrotem choroby. Osoba, która nagle stała się niepełnosprawna, ma zachwianą dotychczasową stabilizację życiową, czuje niepewność dalszego swego losu. Taki stan psychiczny wymaga podjęcia radykalnych kroków, jeśli proces leczenia ma przebiegać pomyślnie. To zadanie spełnia właśnie aktywność ruchowa i sport. W rehabilitacji psychicznej osób kalekich sport musi spełniać 3 podstawowe zadania:
powinien mieć działanie stymulujące na psychikę ćwiczącego,
powinien wpływać na wyrobienie akceptacji własnego kalectwa,
powinien wykształcić nawyk uprawiania ruchu [1].
Sport może realizować większość lub nawet wszystkie cele rehabilitacji, ale pod warunkiem, że nie straci wartości emocjonalnych, psychologicznych i społecznych, których dostarcza [3].
Według prof. Degi zajęcia sportowe powinny się cechować pobudzającym charakterem, równocześnie odprężając i dając radość ćwiczącemu. Dużą rolę odgrywa tu współzawodnictwo, które jest ściśle związane ze sportem. Chęć bycia lepszym, czyli: silniejszym, szybszym oraz sprawniejszym, nie rzadko powoduje, że uwalniane są rezerwy ustroju, które podczas zwykłej kinezyterapii nie zostałyby zmobilizowane. Prawdziwa walka sportowa powoduje wyzwolenie wszystkich możliwości organizmu, przyczyniając się do stopniowego zapominania o obawach, które hamują wykonanie ruchu. Dzięki temu chory wykonuje czynności , które wcześniej uważał za niemożliwe do zrealizowania, nieosiągalne dla niego. W takich momentach korzystnie wpływa przykład współćwiczących, tym bardziej jeśli prezentują oni stopień bardziej zaawansowany, przyczyniając się do większej mobilizacji, starania się [1].
Aktywność ruchowa i sport dostarczają szeroką gamę doświadczeń osobie niepełnosprawnej. Człowiek o większej sprawności fizycznej dłużej zachowuje młodość, prawidłową postawę ciała oraz dobre samopoczucie. Jego potrzeba rywalizacji i porównania wyników sportowych jest zaspokajana. Jednocześnie, sport ma działanie odprężające, co jest bardzo ważne w dzisiejszych czasach. Dzięki sportowi inwalidzi mają możliwość podjęcia nowych ról społecznych, sprzyjając samorealizacji jednostki i wzmacniając poczucie własnej wartości. Treningi i udział w zawodach pozwala na nawiązanie nowych znajomości, jak również sprzyja integracji poprzez systematyczne kontakty interpersonalne. Wszystkie te czynniki przyczyniają się do poprawy kondycji psychicznej ćwiczącego.