KONCEPCJA

zwalczania handlu ludźmi w aspekcie zmuszania ofiar do żebractwa

1. Uwagi ogólne dotyczące zjawiska żebractwa w Polsce

Przyczyny żebractwa zakwalifikować można przede wszystkim do przyczyn stricte materialnych. Najczęściej stanowi je utrata stałego źródła dochodów lub niemożność dalszego ponoszenia stałych wydatków. Żebracy definiowani są jako osoby, których jedynym zajęciem, a często głównym źródłem dochodu są datki pieniężne (niekiedy rzeczowe), o które osoby te ubiegają się najczęściej w miejscach publicznych.

Niechlujny, a niekiedy odrażający wygląd osób żebrzących czy nachalne nagabywanie o jałmużnę przyczyniają się do eskalacji niechęci wobec żebraków oraz do negatywnego odbioru przedmiotowego zjawiska przez ogół społeczeństwa.

Największy sprzeciw społeczny budzi zmuszanie do żebractwa małoletnich i osób niepełnosprawnych, często niezaradnych życiowo.

Mając na uwadze fakt, że penalizacja tego rodzaju czynów znalazła swoje odzwierciedlenie w Kodeksie Wykroczeń (art. 58 i 104), główny ciężar przeciwdziałania patologicznym formom tego zjawiska spoczywał dotychczas na służbie prewencyjnej.

Opisywane w bieżącym roku w mass-mediach przypadki wykorzystywania do żebractwa małoletnich kazały spojrzeć na problem omawianego zjawiska z nowej perspektywy tj. pod kątem przestępstwa handlu ludźmi osobami żebrzącymi, zmuszania ich do żebractwa oraz czerpania przez zorganizowane grupy przestępcze korzyści z żebractwa osób trzecich.

W lipcu br. z inicjatywy rzecznika MSWiA podjęto działania mające na celu przeprowadzenie kampanii profilaktyczno-informacyjnej nt. „Zapobiegania zjawisku ulicznego żebractwa”.

2. Analiza skali zjawiska żebractwa w aspekcie formy wykorzystywania ofiar handlu ludźmi

Rozpatrując żebractwo jako jedną z form wykorzystywania ofiar handlu ludźmi należy stwierdzić, że skala przedmiotowego zjawiska nie jest jeszcze znana organom ścigania, w tym Policji.

„Winę” za taki stan rzeczy ponosi dotychczasowy sposób postrzegania tej patologii społecznej w Policji, ukierunkowany głównie na podejmowanie działań o charakterze profilaktyczno-prewencyjnym.

Skutkiem tego brak jest porównawczych danych statystycznych mogących zobrazować skalę zjawiska handlu ludźmi w aspekcie zmuszania do żebractwa, jak również danych dotyczących żebractwa w ujęciu Kodeksu Wykroczeń, których nie można było dotychczas ustalić w oparciu o policyjne bazy danych i nie były one gromadzone na podstawie obowiązujących przepisów szczególnych lub aktów prawnych Komendanta Głównego Policji.

W sierpniu br. w ramach realizacji czynności związanych z projektem „Zapobiegania zjawisku ulicznego żebractwa” Biuro Prewencji KGP zaprezentowało dane dotyczące przedmiotowego zjawiska, uzyskane z poszczególnych komend wojewódzkich. Wynik ich analizy przedstawia poniższa tabela:

Służba	Czyny z art. 58 k. w.			Liczba sprawców (narodowość)		Czyny z art. 104 k. w.			Liczba sprawców (narodowość)
		wniosek do Sądu Grodzkiego	mandat karny	wniosek do Sądu Rodzinnego i Nieletnich	pełnoletni	małoletni	wniosek do Sądu Grodzkiego	mandat karny	wniosek do Sądu Rodzinnego i Nieletnich	pełnoletni	małoletni
Policja	35	16	39	11 (b. d. b.) 5 (polska) 2 (romska) 3 (rumuńska)	9 (b. d. b.) 15 (polska) 1 (romska) 10 (rumuńska)	2	-	-	1 (b. d. b.) 1 (rumuńska)	1 (b. d. b.) 1 (rumuńska)
SUMA	35	16	39	21	35	2	-	-	2	2

Należy podkreślić, że powyższe dane należy traktować jedynie w sposób szacunkowy z uwagi na dużą dowolność prezentacji - przez poszczególne komendy wojewódzkie - zgromadzonych informacji np.

• dane w części obejmowały 2008 rok, a w części połączone lata 2007-2008,

• nie zamieszczały informacji o liczbie osób objętych poszczególnymi wnioskami czy też o ich wieku i narodowości.

Z ogólnych opisów poszczególnych czynów wynika, że poza stwierdzonymi dwoma wykroczeniami z art. 104 k. w. jeszcze w 7 przypadkach - wskazywanych w sposób domyślny jako wykroczenia z art. 58 k. w. - można by mówić o zmuszaniu dzieci do żebractwa przez rodziców (opiekunów).

Z przytoczonych danych wynika ponadto, że w okresie styczeń 2007 - sierpień 2008 do sądów skierowano 76 wniosków o popełnienie czynów z art. 58 i 104 k. w. obejmując nimi 60 osób, w tym 37 małoletnich oraz nałożono 16 mandatów karnych.

Przedstawione dane obrazują skalę problemu związanego z żebractwem, ale tylko i wyłącznie poprzez pryzmat działań związanych z egzekwowaniem stosowania wobec sprawców obowiązujących w tym zakresie przepisów (pełniejszy obraz dałyby dane obejmujące również informacje o pouczeniach).

Zaprezentowane powyżej dane nie pozwalają jednak na wyciąganie wniosków, co do zorganizowanego charakteru tych czynów, czy ich powiązania z handlem ludźmi.

W celu uzyskania tego rodzaju informacji związanych z procederem żebractwa dokonano analizy posiadanych informacji. Na ich podstawie stwierdzono, że sprawcami zmuszania do żebractwa są głównie obywatele Mołdawii, którzy obiecując pracę opiekunek osób starszych, przywożą do Polski - wraz z małymi dziećmi - kobiety z Mołdawii i Ukrainy, zmuszając je następnie do żebractwa. Najbardziej zagrożone tego rodzaju procederem są takie miasta jak: Warszawa, Kraków i Rzeszów. Żebractwem trudnią się głównie obywatele Mołdawii, Ukrainy i Rumunii. W przypadku Polaków dominują ludzie młodzi, żebrzący samodzielnie lub zmuszający do żebractwa innych małoletnich, którzy pozyskane środki przeznaczają na zakup alkoholu lub narkotyków. Z analizy wynika, że osoby trudniące się tym procederem powiązane są z innymi obszarami działalności przestępczej, przy czym dominującym jest handel ludźmi.

W tym miejscu należy dodać, że jedyny dotychczas przypadek sprawy, w której żebractwo było formą wykorzystywania ofiar handlu ludźmi zrealizowany został w 2007 r. przez CBŚ KGP w Rzeszowie.

3. Działania podejmowane przez Centralny Zespół dw. z Handlem Ludźmi w zakresie zmuszania do żebractwa ofiar handlu ludźmi

W odniesieniu do omawianego zagadnienia w ramach Centralnego Zespołu dw. z Handlem Ludźmi Wydziału Kryminalnego Biura Kryminalnego Komendy Głównej Policji zrealizowano dotychczas następujące działania:

• czynnie uczestniczono w projektach MSWiA dotyczących handlu ludźmi w aspekcie zmuszania do żebractwa (Krajowy Program Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi na lata 2007-8, Krajowy Program Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi na lata 2009-10, Przerzut migrantów do pracy przymusowej innej niż usługi seksualne - perspektywa Polski po wejściu do UE, Zapobieganie zjawisku ulicznego żebractwa); w przypadku ostatniego projektu w dniu 08-08-2008 r. na spotkaniu roboczym międzyresortowego zespołu złożono propozycję przeprowadzenia planowanej kampanii w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu i Rzeszowie, która to propozycja spotkała się z akceptacją członków zespołu,

• w ramach Grupy Roboczej międzyresortowego Zespołu do Spraw Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi uczestniczono w pracach związanych z opracowaniem Algorytmu postępowania z nieletnimi ofiarami handlu ludźmi,

• zgłoszono inicjatywę podjęcia prac nad elektronicznym systemem gromadzenia danych o wykroczeniach, w tym z art. 58 i 104 k. w. oraz nowelizacji Zarządzenia KGP nr 159/2007 w sprawie planowania i sprawozdawczości w Policji,

• w ramach nowelizacji ww. zarządzenia opracowano nowy wzór formularza sprawozdawczego uwzględniający aspekt zmuszania ofiar handlu ludźmi do żebractwa,

• wystąpiono do Biura Prewencji KGP z wnioskiem o uwzględnienie w nowelizowanych formularzach sprawozdawczych, w odniesieniu do czynów z art. 104 k. w., potrzeby gromadzenia danych o wieku i narodowości sprawców oraz ofiar,

• opracowano i przesłano do komend wojewódzkich (stołecznej) Policji wytyczne polecające gromadzenie - do czasu nowelizacji zarządzenia w sprawie planowania i sprawozdawczości w Policji - danych liczbowych dotyczących czynów z art. 58 i 104 k. w. w trybie przedmiotowego zarządzenia oraz objęcie przez wojewódzkie zespoły dw. z handlem ludźmi zainteresowaniem operacyjnym zjawiska zmuszania ofiar handlu ludźmi do żebractwa, w szczególności dzieci,

• wystąpiono do Biura Prewencji KGP z wnioskiem o uwzględnienie w ramach aktualizacji „Procedur postępowania Policji wobec osób bezdomnych i żebrzących” potrzeby automatyzacji przekazywania do służby kryminalnej informacji o udokumentowanych przypadkach czynów z art. 58§1 i 2 oraz 104 k. w. - w celu weryfikacji ich związków z przestępczością handlu ludźmi,

• w marcu 2008 roku wystąpiono z wnioskiem o założenie podzbiorów tematycznych w bazie SIO, m. in. „Handel Ludźmi”,

• w kwietniu 2008 r. przystąpiono do analitycznego pliku roboczego Europol-u AWF Phoenix obejmującego problematykę handlu ludźmi,

• kontynuowano współpracę z przedstawicielami szeregu instytucji i organizacji pozarządowych m. in. z Strażą Graniczną, Urzędem do Spraw Cudzoziemców, Ministerstwem Sprawiedliwości, Prokuraturą Krajową, Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwem Spraw Zagranicznych, Ministerstwem Edukacji Narodowej, Urzędem Komitetu Integracji Europejskiej, Ministerstwem Zdrowia, Fundacją La Strada, Fundacją Dzieci Niczyje, Rzecznikiem Praw Dziecka, przedstawicielami Caritas Archidiecezji Warszawskiej oraz Fundacji Itaka - Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych.

4. Podsumowanie

Podejmowane przez Centralny Zespół dw. z Handlem Ludźmi działania - w ramach zwalczania przestępczości handlu ludźmi w aspekcie zmuszania ofiar do żebractwa, w szczególności małoletnich - mają charakter systemowy.

Realizacja postulatów zgłaszanych przez policjantów Centralnego Zespołu dw. z Handlem Ludźmi pozwoli na rozpoznanie skali przedmiotowego zjawiska oraz zautomatyzuje proces przekazywania do służby kryminalnej informacji o udokumentowanych przypadkach tego rodzaju czynów.

Zlecenie objęcia przedmiotowego aspektu handlu ludźmi szczególnym zainteresowaniem winno przynieść - w określonej perspektywie czasowej (6-8 miesięcy) - pierwsze pozytywne efekty w postaci zdecydowanej poprawy skuteczności działania Policji w zwalczaniu tej formy wykorzystywania ofiar handlu ludźmi.

5. Propozycje dalszych działań

Podstawowym aspektem zwalczania zjawiska handlu ludźmi pod postacią zmuszania ofiar do żebractwa jest rozpoznanie jego zasięgu na danym terenie. Celem podjętych działań będzie rozpoznanie zjawiska żebractwa, występowania symptomów wskazujących na zaistnienie przestępstwa handlem ludźmi czy działania zorganizowanych grup przestępczych. Należy zwrócić uwagę na wykorzystywanie do żebractwa dzieci, osób kalekich, jak również pojawianie się grup cudzoziemców trudniących się tym procederem.

Do powyższych przedsięwzięć należy zaangażować wszystkie piony poszczególnych jednostek policji, wyznaczyć im zadania stosownie do zakresów obowiązków służbowych. Należy nawiązać współpracę z miejscowymi strukturami Straży Granicznej oraz podmiotami poza policyjnymi takimi jak Ośrodki Pomocy Społecznej, Caritas, La Strada itp.

Należy zobligować współpracujące ogniwa do systematycznego przekazywania zgromadzonych informacji poprzez ustalone wcześniej kanały ich przepływu.

Przykładowe zadania dla pionu prewencji to:

• nawiązanie współpracy ze strażą miejską, Służbą Ochrony Kolei, pracownikami ośrodków pomocy społecznej w celu wymiany informacji oraz wspólnego prowadzenia kontroli miejsc, w których nasilony jest proceder żebractwa,

• prowadzenie stałej, rzetelnej diagnozy zagrożenia żebractwem ze szczególnym uwzględnieniem wykorzystania do tego dzieci, osób bezradnych i niepełnosprawnych,

• systematyczna kontrola miejsc, w których nasilony jest proceder żebractwa, przede wszystkim dworców PKP, PKS, okolic supermarketów, parkingów, głównych ciągów handlowo-usługowych, środków komunikacji miejskiej i ruchliwych skrzyżowań,

• uwzględnienie w odprawach dla służb patrolowo-interwencyjnych i obchodowych konkretnych zadań wynikających z rozpoznania zjawiska

W przypadku sprawców i ofiar - cudzoziemców, istotnym jest zabezpieczenie możliwości wykorzystania tłumaczy posiadających poświadczenie dostępu do materiałów niejawnych.

Gdy powyższe działania potwierdzą zaistnienie przestępstwa (np. z art. 253 lub 258 k. k.) należy dążyć do wszczęcia śledztwa, zatrzymania i rozliczenia sprawców. Z uwagi na interes ofiar koniecznym jest tutaj ścisła współpraca z Fundacją „La Strada” oraz innymi tego typu instytucjami.

Gdy wszelkie wykonane czynności nie doprowadzą do potwierdzenia, iż mamy do czynienia z działalnością przestępczą należy przedsięwziąć działania zmierzające do zniechęcenia osób żebrzących - cudzoziemców, do zajmowania się tym procederem. Jest to zwłaszcza istotne w przypadku wykorzystywania do żebrania dzieci.

Konieczne jest ustalenie statusu prawnego przebywania tych osób na terenie RP. Wykorzystać tutaj trzeba przepisy ustawy o cudzoziemcach - przy współpracy ze Strażą Graniczną, ustalić opiekunów dzieci, ich źródła dochodów na terenie Polski, skorzystać z pomocy odpowiedniej ambasady. Takie działania będą stanowiły środek odstraszający dla wykorzystywania dzieci do żebrania w naszym kraju i przyczynią się do zmniejszenia skali jego występowania.

Opracowano:

w Centralnym Zespole do walki z Handlem Ludźmi

Wydziału Kryminalnego Biura Kryminalnego

Komendy Głównej Policji

---