4

Jeziora

Jezioro to naturalny zbiornik wody, zajmujący zagłębienie terenu na powierzchni Ziemi i nie mający bezpośredniego połączenia z morzem.

Niekiedy do tej kategorii zalicza się również zbiorniki zaporowe, traktowane jako jeziora antropogeniczne. Tylko połowa wód jezior to woda słodka. Jeziora zajmują około 1,8% powierzchni lądów. Jeziora słone występują przede wszystkim w na obszarach bezodpływowych w suchych strefach klimatycznych. Najbardziej znane jezioro słone to Morze Martwe o zasoleniu 231 promili, jednak najbardziej słone jezioro znajduje się u podnóża Araratu o nazwie Gusgen o zasoleniu 368 prolili. Pasmo Araratu znajduje się na granicy Turcji, Armenii i Iranu.

Nauka zajmująca się badaniem jezior to limnologia.

Warunki jakie muszą zaistnieć aby powstało jezioro:

• istnienie zagłębień, gdzie może gromadzić się woda,

• odpowiednia budowa geologiczna – skały o małej przepuszczalności, które nie pozwolą na całkowitą ucieczkę wód w głąb ziemi,

• odpowiednie warunki klimatyczne – opady i temperatura, czyli dostatecznie wysokie opady dostarczające wody oraz ograniczenia w jej wyparowywaniu.

Podobnie jak rzeki i jeziora możemy podzielić na stałe, czyli w których misa jeziorna jest stale wypełniona wodą, okresowe albo periodyczne, które wypełniają się wodą tylko w określonej porze roku lub wykazują duże zmiany poziomu wód i zasięgu linii brzegowej oraz epizodyczne – funkcjonujące bardzo krótko – wyłącznie po rzadkich, wysokich opadach deszczu.

Klasyfikacja jezior ze względu na ich stosunek do cieków wodnych, do rzek:

• wypływowe, odpływowe: które odprowadzają część wód w postaci cieku powierzchniowego (rzeki, strumyki itp.) np. jeziora Tana w Afryce dające początek Nilowi Błękitnemu.

• przepływowe: rzeka dopływająca do jeziora przepływowego dostarcza mniej więcej tyle samo wody, ile jej odprowadza rzeka wypływająca z jeziora np. Gopło, Hańcza, Niasa.

• dopływowe, bezodpływowe: to takie jezioro z którego nie wypływa żadna rzeka np. Morze Kaspijskie, Morze Martwe, Bałchasz, Czad, w Polsce są to przede wszystkim jeziora typu oczka wytopiskowe.

Klasyfikacja jezior ze względu na zasolenie wody:

• słone: Morze Kaspijskie, Morze Martwe,

• słodkie: Onega, Mamry, Śniardwy,

Klasyfikacja jezior ze względu na charakter biologiczny wód:

1. oligotroficzne (młode)

   • wody w tych jeziorach są przeźroczyste, o błękitnej barwie,

   • wody w tych jeziorach zawierają dużo tlenu, ale mało substancji mineralnych i odżywczych z wyjątkiem wapnia,

   • jeziora te są zwykle głębokie,

   • duża zawartość tlenu sprzyja szybkiemu rozkładowi materii organicznej,

   • typowym osadem jezior oligotroficznych jest kreda jeziorna,

   • będą to zazwyczaj jeziora położone w górach,

2. eutroficzne (dojrzałe)

   • wody są mało przeźroczyste, mętne o barwie wody zielonkawej, lub brunatno zielonej,

   • wody zawierają dużo substancji mineralnych i odżywczych zwłaszcza związków wapnia, fosforu, azotu,

   • jeziora te stwarzają dogodne warunki dla rozwoju organizmów roślinnych i zwierzęcych,

   • zmienna zawartość tlenu ( mniej w czasie okresu wegetacji ) w strefach przydennych w tych jeziorach zachodzą procesy gnilne, które pobierają tlen i dlatego może go w tych strefach brakować,

   • jeziora eutroficzne są jeziorami stosunkowo płytkimi, dość szybko ulegają zarastaniu,

   • są to zazwyczaj jeziora na terenach nizinnych

   • eutrofizację jezior czyli ich zarastanie w znacznym stopniu przyśpiesza zrzut ścieków różnego pochodzenia oraz nawozów rolniczych napływających do jezior.

3. dystroficzne (stare)

   • wody są bardzo mętne, mało przeźroczyste,

   • zawierają mało soli mineralnych, brak w nich zwłaszcza związków wapnia, co sprzyja ich zakwaszaniu,

   • mała zawartość tlenu w wodach tych jezior,

   • duża zawartość substancji humusowych sprawia, że kolor tych wód jest żółty, brunatny a nawet brązowy,

HUMIFIKACJA [łac.], proces wytwarzania związków humusowych (próchniczych) ze szczątków roślinnych i zwierzęcych, gł. pod wpływem drobnoustrojów glebowych, enzymów zawartych w resztkach tkanek oraz makrofauny glebowej (np. dżdżownic), w mniejszym stopniu czynników abiotycznych.

HUMUSOWE ZWIĄZKI, ogólna nazwa różnorodnych pod względem chem. związków org. powstałych w wyniku humifikacji; występują w próchnicy, torfie, węglu kam. i brun.; do z.h. należą: fulwokwasy (silnie kwaśne związki występujące w torfie i próchnicy), kwasy huminowe i ulminowe, huminy (gł. składnik, od którego pochodzą humolity — humusowe węgle kam.) oraz ulminy.

• jeziora tego typu są jeziorami charakterystycznymi dla obszarów leśnych i zabagnionych,

• w tych jeziorach mamy bardzo ubogie życie organiczne i dominuje tylko jeden typ roślinności,

Podział jezior ze względu na genezę powstania misy jeziornej:

• jeziora tektoniczne: jeziora powstałe w miejscach zapadnięcia się skorupy ziemskiej w formie rowów tektonicznych lub rozległych zapadlisk tektonicznych np.

• jeziora w rowach tektonicznych (Bajkał, Martwe, Niasa, Tanganika),

• jeziora w płaskich zapadliskach (Wiktorii, Ładoga, Górne)

• jeziora wulkaniczne: powstałe w kraterach i kalderach dawnych wygasłych wulkanów, lub w dolinach przegrodzonych spływającą lawą: w Owernii we Francji, na Jawie, Sewan w Armenii, Albano we Włoszech pod Rzymem lub Bolsena, Crater Lake w USA w stanie Oregon,

• jeziora reliktowe: powstałe w wyniku odcięcia części dawnych mórz lub oceanów np. Kaspijskie, Aralskie,

• jeziora pochodzenia kosmicznego: powstałe w kraterach powstałych w wyniku uderzenia meteorytu np. jezioro Ungava, Clearwater w Kanadzie, w Polsce takie jeziora spotkamy w Rezerwacie Przyrodniczym Morasko koło Poznania,

• jeziora krasowe: powstałe w zapadliskach i zagłębieniach na obszarach krasowych, np. na miejscu zapadnięcia się stropu jaskiń, te zapadliska i zagłębienia tworzą się w wyniku rozpuszczania przez wodę skał wapiennych, gipsowych, dolomitów np. jeziora na Półwyspie Bałkańskim, jeziora na pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim w Polsce na Polesiu Lubelskim,

• jeziora meandrowe, zakolowe (starorzecza): powstają w miejscu gdzie zostało odcięte zakole rzeki, np. Jezioro Czerniakowskie i wiele małych jezior leżących w dolinie Wisły i Warty. Te jeziora w dolinie Wisły nazywamy wiśliska, a te w dolinie Warty – warciska,

• jeziora deltowe: to jeziora powstałe w wyniku zasypania osadami rzecznymi części ujścia deltowego i wyodrębnienia się w ten sposób akwenu jeziornego np. Drużno w delcie Wisły, Dąbie w dawnej delcie Odry,

• przybrzeżne: powstałe w oddzielonych od morza zatokach, lagunach lub w obniżeniach zatopionych przez wody gruntowe na skutek podnoszenia się poziomu morza, np. Łebsko, Gardno, Jamno,

• jeziora bagienne: tworzą się na terenach zabagnionych, w obniżeniach o utrudnionym odpływie np. jeziora w dolinie Biebrzy,

• osuwiskowe: to jeziora które tworzą się gdy odpływ wody zostanie ograniczony przez osuwisko, gdy dolina rzeczna zostanie zablokowana osuwiskiem np. Duszatyńskie w Bieszczadach, Sareskie w Pamirze,

• jeziora biogeniczne: to jeziora powstałe w wyniku działalności bobrów budujących tamy i spiętrzających wody rzek dla swych żeremi,

• jeziora polodowcowe: jeziora powstałe w wyniku erozyjnej i akumulacyjnej działalności lądolodów i lodowców górskich:

• rynnowe: są to wąskie i długie jeziora o stromych brzegach, bardzo głębokie, wytworzyły się te jeziora w wyniku erozji wód podlodowcowych płynących pod ciśnieniem pod masą lodu, wody te żłobiły głębokie rynny np. Hańcza, Wigry, Gopło, Jeziorak,

• morenowe: powstałe w zagłębieniach moreny dennej lub w wyniku zatamowania odpływu przez morenę czołową lub boczną, są to jeziora zazwyczaj płytkie i rozległe np. Śniardwy, Mamry,

• oczka, wytopiskowe: powstałe w zagłębieniach gdzie po wytopieniu brył lodu pozostała woda, zazwyczaj bardzo małe, często bez nazw

• cyrkowe, karowe: powstałe w górach w miejscu dawnego pola firnowego lodowca, tam gdzie lód lodowcowy wyżłobił zagłębienie terenu, np. stawy tatrzańskie, stawy karkonoskie (Czarny Staw nad Morskim Okiem w Tatrach, Wielki i Mały Staw w Karkonoszach),

• morenowe dolinne (podgórskie): powstałe w dolinach górskich odciętych przez morenę czołową, np. Como, Garda, Maggiore.