I.WSTĘP
Każda epoka i każdy naród od niepamiętnych czasów kierował się pewnymi zasadami. Jednak prawa te i zasady ulegały licznym przeobrażeniom na przestrzeni wieków.
Stosunki między rodzicami i dziećmi także były unormowane, jednak nie zawsze stosunki te wyglądały tak jak w chwili obecnej.
Już we wczesnej republice rzymskiej, w V-III wieku p.n.e. , można było zaobserwować jedną z wcześniejszych form władzy rodzicielskiej.
W typowej rodzinie rzymskiej, patriarchalnej, władza należała do ojca. Ojciec jako „głowa rodziny” posiadał władzę absolutną, mógł on nawet skazać dziecko na śmierć. „Niewolnicy, żona i dzieci stanowili jego mancipia, czyli dosłownie rzeczy wzięte w ręce, a zatem jego własność.1” Patria potestas ograniczona była w pewien sposób przez prawo pretoriańskie, obyczaje czy też radę klanu. Jednak nawet tak drastyczne zachowania jak oddanie dziecka w niewolę, sprzedaż czy porzucenie były uznawane jako prywatne sprawy rodziców, a decyzja należała do pater familias. Jednak „pod władzę ojca wchodziły tylko dzieci z pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego.2”
Na szczęście ludzie zawsze dążyli do udoskonalania praw i stosunków międzyludzkich. Dzięki temu władza rodzicielska uległa w rozwoju historycznym ogromnym przemianom. Najpierw jednak założenia te ulegały tylko złagodzeniu, a dopiero w drugiej połowie XIX wieku i w wieku XX doszło do zasadniczych zmian.
Mimo wszystko dopiero w najnowszych czasach interes rodziców zszedł na plan dalszy, a władza rodzicielska zaczęła służyć dobru dziecka. Dobro dziecka jest w chwili obecnej podstawowym założeniem władzy rodzicielskiej, a zadaniem sądów i organów do tego uprawnionych jest kontrola czy dobro to nie ulega naruszeniu.
II.POJĘCIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ
Źródło władzy rodzicielskiej tkwi w tym, że dziecko ze względu na swoją nieporadność nie jest wstanie załatwiać osobiście swych spraw. Wymaga pomocy ze strony osób dorosłych, a pomocy tej obowiązani są udzielać rodzice.
Trzon unormowania, między rodzicami i dziećmi, ze strony prawnej stanowią przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 92-113 k.r.o.- władza rodzicielska). Jednak k.r.o. nie zawiera definicji terminu władza rodzicielska. Określa natomiast czemu ma służyć władza rodzicielska - „ma ona służyć przede wszystkim dobru dziecka oraz interesowi społecznemu.3” W związku z tym stwierdzeniem niezbyt trafne wydaje się określenie „władza”, ale jest to jedyny odpowiedni termin. Próbowano zastąpić go terminem „piecza”, ale nie udało się to ze względu na silne zakorzenienie określenia „władza rodzicielska”. Poza tym termin „piecza” zbiegałby się z pojęciem już występującym w polskim prawodawstwie. Pozostawiono termin „władza rodzicielska”, a nawet podjęto próbę zdefiniowania tego pojęcia. Próba ta była niezadowalająca, ponieważ określono władzę rodzicielską jako prawo podmiotowe. Kolejna próba była bardziej udana, chociaż też się nie przyjęła. Definicja ta określała władzę rodzicielską jako wzajemnie ze sobą sprzężone prawa i obowiązki rodziców względem dziecka oraz jego majątku.
„Sąd Najwyższy wyjaśnił, iż władza rodzicielska obejmuje całokształt spraw dziecka i pieczę nad jego osobą, zarząd jego majątkiem oraz jego reprezentowanie.4” Władza ta przysługuje rodzicom nie dla korzyści, ale w interesie dzieci i musi być zgodna z dobrem
dziecka oraz interesem społecznym. Te dwa pojęcia mają charakter nadrzędny.
Na władzę rodzicielską składają się przede wszystkim obowiązki rodziców względem dzieci, a nie ich uprawnienia (art.95 § 1 k.r.o.). Najważniejszą funkcją współczesnej władzy rodzicielskiej jest funkcja ochronna względem dziecka.
Jednak dopiero w wieku XX nastąpiło równouprawnienie w kwestii opieki nad dzieckiem, jego ochrony i reprezentowania, a władza zaczęła przysługiwać obojgu rodzicom ( art. 93 § 1 k.r.o.).
Zaś w myśl art. 97 § 2 k.r.o. rodzice rozstrzygają wspólnie o „istotnych sprawach dziecka”, a w przypadku braku porozumienia rodziców, rozstrzyga sąd opiekuńczy. Ojciec przestał być głową rodziny według współczesnego prawa.
Krąg „istotnych spraw dziecka” nie jest jednak jednoznacznie określony i może on dotyczyć zarówno miejsca pobytu dziecka, kierunku wychowania dziecka jak też na przykład wyboru kierunku kształcenia. Dlatego też ingerencja sądu opiekuńczego jest stosunkowo częsta, najczęściej w przypadku braku wspólnego pożycia małżonków. Nie zawsze jednak ingerencja ta wydaje się być zadowalająca.
Rodzice są obowiązani tak pokierować wychowaniem dziecka, aby nie naruszało ono praw osób trzecich czyli nie wyrządzało szkody osobom trzecim. W myśl art. 427 k.c. odpowiedzialność za czyny osoby nieletniej ponoszą osoby obowiązane do nadzoru nad tą osobą, a w tym wypadku są to rodzice.
Zagadnieniem spornym jest charakter prawny władzy rodzicielskiej. „Obok poglądu, który władzę rodzicielską (lub poszczególne jej składniki) zalicza do praw podmiotowych (K. Jagielski, S. Szer, J. Winiarz), można spotkać się z twierdzeniem, że władzy tej nie można przypisać takiego charakteru, jest ona bowiem raczej funkcją społeczną (J. Łapiński).5” Częściej jednak spotykamy się z poglądem pierwszym, chociaż władza rodzicielska jako prawo podmiotowe ma charakter swoisty i możemy dostrzec niejednorodność tych praw podmiotowych względnych, a tylko nieliczne to prawa skuteczne erga omnes ( np. art.100 k.r.o.). Jedno jest pewne, że jak w każdym stosunku prawnym - w stosunku władzy rodzicielskiej - występują dwie strony, które mają względem siebie określone prawa i obowiązki. Stronami są tutaj rodzice i dziecko, a ich prawa i obowiązki wynikają z stosunku prawnego.
III.TREŚĆ WŁADZY RODZICIELSKIEJ
Treść władzy rodzicielskiej podobnie jak treść władzy opiekuńczej jest ściśle uregulowana przepisami k.r.o.. Bliższe określenie treści władzy rodzicielskiej możemy znaleźć w art. 95 § 1, 98 § 1 oraz 101 § 1 k.r.o. i jak wynika z tych artykułów dotyczy ona trzech sfer.
Artykuł 95 § 1 głosi, że władza rodzicielska dotyczy w szczególności prawa i obowiązku rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka, a także do wychowywania go. Drugą z tych sfer, w myśl art. 98 § 1 jest reprezentacja dziecka, a rodzice określeni są jako przedstawiciele ustawowi dziecka. „Z treści art. 101 § 1 wynika, że rodzice są zobowiązani sprawować zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską.6”Granice pomiędzy tymi trzema elementami władzy rodzicielskiej nie są zbyt ostro zarysowane, dlatego też nieraz wzajemnie się zazębiają. „W szczególności czynności z zakresu reprezentacji dziecka są bądź aktami zarządu majątkiem dziecka, bądź aktami z zakresu pieczy nad osobą dziecka.7”
1.PIECZA NAD OSOBĄ DZIECKA
Piecza nad osobą dziecka to obowiązek i prawo rodziców do roztaczania stałej troski i starań o dziecko, a także dbałość o to, aby było ono należycie wychowane. To właśnie rodzice muszą zadbać o to, aby dziecku nie stała się krzywda, aby miało warunki do prawidłowego rozwoju, egzystencji, a jego dzieciństwo upłynęło w warunkach rodzinnego szczęścia.
W myśl art. 96 k.r.o. rodzice wychowują dziecko, które pozostaje pod ich władzą rodzicielską, a także kierują nim. Wychowanie powinno obejmować wszechstronny rozwój osobowości dziecka, oczywiście wedle jego zainteresowań, uzdolnień i możliwości, jak też potrzeb społeczeństwa. Rozwój dotyczy zarówno sfery fizycznej jak i duchowej, rodzice także samodzielnie powinni móc podjąć decyzję czy będzie to wychowanie religijne czy laickie. Organy państwowe, społeczne czy też szkoła nie mają prawa o tym decydować.
Jednak wychowanie duchowe to nie tylko sprawa wiary, ale także: utrwalanie w dziecku zasad moralności, wyrabianie poczucia osobistej godności, poszanowania siebie jak i innych osób, kształtowanie koleżeńskości i nie tylko. „Strona duchowa wychowania obejmuje obowiązek prawidłowego rozwijania w dziecku jego umysłowych i praktycznych umiejętności oraz zapewnienie prawidłowego wykształcenia w celu należytego przygotowania dziecka do pracy, odpowiednio do jego uzdolnień.8”
Obowiązek pieczy nad osobą dziecka obejmuje także drugi element poza wychowywaniem, jest to kierowanie dzieckiem. Kierowanie stanowi środek należytego wychowania. Kierowanie dzieckiem to zarówno decydowanie o jego trybie życia, regulowanie tego trybu, jak i kontrolowanie w jakim towarzystwie przebywa, jak spędza czas, a nawet jaką czytuje literaturę. Obejmuje to także pilnowanie, aby dziecko należycie wykonywało swoje obowiązki oraz decydowanie o dziecku, dopóki nie jest ono zdolne do podejmowania decyzji.
Inne elementy pieczy nad osobą dziecka to wspomniane przeze mnie wcześniej zapewnienie mu warunków należytej egzystencji i ochrona przed niebezpieczeństwami.
Obowiązek zapewnienia należytej egzystencji to obowiązek zapewnienia dziecku należytego wyżywienia, odzieży, pomocy szkolnych, opieki lekarskiej, a przede wszystkim warunków mieszkaniowych.
Kolejnym elementem jest ochrona przed niebezpieczeństwami zarówno fizycznymi jak i duchowymi. To rodzice muszą zadbać o to, aby dziecku nie wyrządzono krzywdy ze strony osób trzecich, a nawet powinni je chronić przed niebezpieczeństwami niezależnymi od człowieka. Dziecko wymaga ochrony niezależnie od tego jakie jest źródło zagrożenia.
„Z punktu widzenia pieczy nad osobą dziecka szczególne znaczenie ma miejsce zamieszkania i pobytu dziecka.9” O ile miejsce zamieszkania nie stanowi problemu, a nawet rodzice nie mają na to wpływu, o tyle o miejscu pobytu rozstrzygają rodzice. Jednak nawet w przypadku krótkiego pobytu na przykład wakacyjnego jak i dłuższego decyzję należy podejmować zgodnie z dobrem dziecka.
2.REPREZENTACJA DZIECKA
„Każdy z rodziców jest z mocy przepisu art. 98 § 1 k.r.o. przedstawicielem ustawowym dziecka pozostającego pod jego władzą rodzicielską.10” Aby działanie przedstawiciela mogło wywołać skutki prawne, musi on mieć umocowanie prawne. To właśnie art.98 § 1 k.r.o. określa charakter umocowania rodziców do reprezentowania dziecka.
Każdy z rodziców może działać jako przedstawiciel ustawowy dziecka samodzielnie w przypadku, gdy dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców. Przedstawicielstwo to dotyczy nie tylko dokonywania czynności prawnych, ale także reprezentowania przed organami państwowymi oraz sądami. Obowiązek i prawo reprezentowania dziecka wynika z treści władzy rodzicielskiej i ma służyć właściwemu wykonywaniu jej we wszystkich trzech sferach.
Większość czynności prawnych dokonywanych przez rodziców w imieniu dziecka jest związana z zarządem jego majątkiem, ale nie tylko. Często są to czynności związane z osobą dziecka jak na przykład: zezwolenie na zabieg operacyjny lub czynności z pogranicza spraw majątkowych i osobistych dziecka na przykład zawarcie umowy o odszkodowanie dla dziecka.
Według Kodeksu Cywilnego zakres uprawnień rodziców jako przedstawicieli ustawowych dziecka jest w pewnym stopniu uzależniony od wieku dziecka. Jest to związane z tym, że po ukończeniu trzynastego roku życia dziecko ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Dzięki temu może ono samo dokonywać czynności prawnych za zgodą przedstawiciela ustawowego, a tym samym wyklucza działanie przedstawicieli w jego imieniu. Przy dokonywaniu wielu czynności nie wyłącza się możliwości działania przez przedstawiciela ustawowego, przede wszystkim rodziców.
„W szczególnych okolicznościach żadne z rodziców nie może, mimo że przysługuje mu władza rodzicielska, reprezentować dziecka.11” Mogą wystąpić dwie takie sytuacje według art. 98 § 2 k.r.o.: po pierwsze przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod władzą rodzicielską, po drugie przy czynnościach prawnych między dzieckiem, a jednym z rodziców lub jego małżonków. Pierwszy przypadek jest bezwzględny, zaś od drugiego obowiązują dwa wyjątki. Można reprezentować dziecko przy czynności prawnej zawartej między dzieckiem, a drugim rodzicem np. macochą w dwóch przypadkach. Po pierwsze, gdy czynność dotyczy środków utrzymania i wychowania należnych dziecku, a po drugie, gdy polega na bezpłatnym przysporzeniu na dzień dziecka. Zasady te stosuje się także w postępowaniu przed sądem oraz innymi organami państwowymi. W sytuacji, gdy żaden z rodziców nie może reprezentować dziecka, jest ono reprezentowane przez kuratora ustanowionego przez sąd opiekuńczy (art. 99 k.r.o.).
„Poza wypadkami określonymi w art. 98 uprawnienie rodziców do dokonywania czynności prawnych w imieniu dziecka może być wyłączone ze względu na osobisty charakter niektórych stosunków prawnych.12” Przypadki, o których tu mowa to na przykład zawarcie małżeństwa lub uznanie dziecka.
Czynności prawne dokonane przez małoletniego nie posiadającego zdolności do czynności prawnych są bezwzględnie nieważne, a w imieniu takiego małoletniego mogą występować tylko rodzice. Małoletni taki może zawierać umowy, które należą do powszechnie zawieranych w bieżących sprawach życia codziennego. Tego typu umowy stają się ważne w momencie wykonania, oczywiście jeśli nie wywołują rażącego pokrzywdzenia małoletniego. W wypadku pokrzywdzenia małoletniego umowa staje się nieważna na podstawie art.14 § 2 k.c..
Małoletni, który ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych ma prawo do składania oświadczeń woli, które wywołują skutki prawne, ale w niektórych sytuacjach jest potrzebna zgoda jednego z rodziców lub potwierdzenie tej czynności prawnej. Zgoda lub potwierdzenie jest niezbędne do dokonania czynności prawnych, które określa art. 17 k.c. czyli takich, które powodują zaciągnięcie zobowiązania lub rozporządzanie prawem. Taka czynność dokonana bez zgody przedstawiciela ustawowego jest nieważna.
Po ukończeniu piętnastego roku życia małoletni może nawiązać stosunek pracy i dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku, bez zgody osoby sprawującej władzę rodzicielską. Oczywiście musi to być zgodne z dobrem małoletniego, w przeciwnym razie rodzice mogą rozwiązać ten stosunek pracy, ale tylko za zezwoleniem sądu opiekuńczego. Osoba małoletnia mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych może także rozporządzać swoim zarobkiem, jeśli takie było postanowienie sądu opiekuńczego (art. 21 k.c.).
Osoba małoletnia, która ukończyła trzynaście lat ma pełną zdolność do czynności prawnych w zakresie przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku, oczywiście jeśli nie została ta osoba całkowicie ubezwłasnowolniona. Dotyczy to jednak czynności, które nie przekraczają zakresu zwykłego zarządu czyli tych, do wykonania których nie jest potrzebna zgoda przedstawiciela ustawowego.
Gdy dziecko nie może dokonać czynności prawnej bez zgody przedstawiciela ustawowego przedstawicielem jest rodzic, który dokonuje danej czynności w imieniu osoby małoletniej. „W wypadku, gdy czynność prawna dotyczy sprawy istotnej, rodzice powinni uprzednio uzgodnić swe stanowisko (art. 97 § 2 k.r.o.).13” Gdy rodzice nie dojdą do porozumienia czynność prawna może zostać zawarta i wywiera skutki prawne takie same jak w przypadku porozumienia. Gdyby skutki miały zagrażać dobru dziecka sprawą zajmuje się sąd opiekuńczy, który wyda odpowiednie zarządzenia.
Wszystkie czynności prawne należy dokonywać zgodnie z umocowaniem oraz dobrem dziecka. Granice umocowania rodziców jako przedstawicieli ustawowych są determinowane przez zakres władzy rodzicielskiej, ponieważ przedstawicielstwo jest jednym z elementów władzy rodzicielskiej.
Gdy czynność prawna zostanie dokonana ze świadomym nadużyciem władzy rodzicielskiej i na szkodę małoletniego czynność taką uważa się za bezwzględnie nieważną. Czynności dokonane nieświadomie z przekroczeniem ustawowego umocowania powinny być uznane za bezwzględnie nieważne, ponieważ są sprzeczne z ustawą (art.58 § 1 k.c.).
Jednak nie dla wszystkich było to takie oczywiste i problem ten był wielokrotnie poruszany w piśmiennictwie prawniczym. Zastanawiano się nad tym czy czynność taką uznać za bezwzględnie nieważną czy też utrzymywać stan bezskuteczności zawieszonej, aż do czasu potwierdzenia lub odmowy potwierdzenia przez dziecko. Trwałoby to bardzo długo, aż do osiągnięcia pełnoletności przez dziecko co znacznie przedłużałoby okres niepewności.
3.ZARZĄD MAJĄTKIEM DZIECKA
Trzecim elementem władzy rodzicielskiej jest zarząd majątkiem dziecka, który jest powiązany z prawem reprezentacji. Ogólnie rzecz biorąc, piecza nad majątkiem dziecka to troska o majątek danego dziecka.
Słowo „majątek” może być użyte w dwóch znaczeniach : szerszym lub węższym. Szersze pojęcie obejmuje nie tylko aktywa, ale i pasywa czyli pewne obowiązki ciążące na danym podmiocie.
Zarząd majątkiem dziecka obejmuje dwa rodzaje czynności, a mianowicie czynności faktyczne i czynności prawne. Podział ten jest dość istotny, „zwłaszcza gdy chodzi o skutki poszczególnych czynności dokonanych z naruszeniem przepisów o zarządzie majątkiem dziecka.14” Gdy naruszenie następuje przy czynnościach prawnych, skutkiem jest zazwyczaj nieważność takiej czynności, natomiast, gdy jest to naruszenie czynności faktycznych, skutkiem będzie obowiązek naprawienia spowodowanej szkody.
Jerzy Ignatowicz oprócz tych dwóch grup czynności rozróżnia trzecią grupę nazwaną w pewnym uproszczeniu czynnościami procesowymi. W zakres czynności procesowych wchodzą wszystkie czynności związane z reprezentowaniem dziecka przed sądami lub innymi organami.
Kolejnym podziałem jest podział na czynności zwykłego zarządu i przekraczające zarząd. Podział ten jest związany z tym, iż nie wszyscy rodzice są na tyle odpowiedzialni, aby mieć pełną samodzielność w sprawowaniu zarządu majątkiem dziecka. Dzięki tej ustawie rodzice nie mogą rozporządzać majątkiem dziecka bez ograniczeń co w wielu przypadkach wpływa zdecydowanie na korzyść dziecka.
Rodzice, aby dokonać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu muszą starać się o zezwolenie sądu opiekuńczego. „Sąd udziela zezwolenia na wniosek jednego z rodziców po wysłuchaniu drugiego rodzica. Postanowienie sądu staje się skuteczne z chwilą uprawomocnienia.15” Po uprawomocnieniu postanowienie nie może zostać uchylone, a nawet zmienione, jeżeli na jego podstawie powstały już skutki prawne względem osób trzecich.
Jeżeli każdemu z rodziców przysługuje władza rodzicielska i w żaden sposób władza ta nie została ograniczona to każdy z rodziców może samodzielnie sprawować zarząd majątkiem dziecka. Oczywiście nie dotyczy to „istotnych spraw majątkowych dziecka”, ponieważ o takich sprawach rodzice mogą rozstrzygać tylko wspólnie, a w przypadku braku porozumienia rozstrzyga sąd opiekuńczy. Z tego jednak wynika, iż czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu nie są „istotnymi sprawami dziecka”.
W przypadku powierzenia władzy rodzicielskiej jednemu z rozwiedzionych rodziców drugi rodzic nie ma udziału w sprawowaniu zarządu majątkiem dziecka.
Zarządowi sprawowanemu przez rodziców nie podlegają: zarobki dziecka, przedmioty majątkowe, które zostały oddane dziecku do swobodnego użytku oraz „przedmioty majątkowe, uzyskane przez dziecko na podstawie umowy darowizny lub rozporządzenia testamentowego, jeżeli darczyńca lub testator zastrzegł, że nie będą one zarządzane przez rodziców (art. 102 k.r.o.).16”
Zarząd rodziców nad majątkiem dziecka ustaje w momencie ustania władzy rodzicielskiej lub w przypadku powierzenia kuratorowi zarządu majątkiem dziecka. Obowiązkiem rodziców jest wówczas oddanie dziecku lub jego przedstawicielowi ustawowemu majątku, którym zarządzali. Po ustaniu zarządu, w ciągu roku, dziecko lub jego przedstawiciel ustawowy może zażądać złożenia rachunku z zarządu, jednak nie dotyczy to dochodów pobranych w czasie wykonywania władzy rodzicielskiej.
IV.MOMENT POWSTANIA ORAZ USTANIA WŁADZY RODZICIELSKIEJ
Okres trwania władzy rodzicielskiej jest określony przez k.r.o., art. 92 mówi, że „dziecko pozostaje, aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską.17” Z tego wynika, że tylko moment ustania władzy rodzicielskiej jest ściśle określony, zaś moment powstania tego prawa nadal podlega dyskusjom.
Stosunek rodzinnoprawny powstaje w wyniku zdarzenia prawnego, w przypadku władzy rodzicielskiej tym zdarzeniem powinno być urodzenie się dziecka. Jednak samo urodzenie się dziecka nie jest wystarczającą przesłanką do powstania stosunku rodzinnoprawnego, którego treścią jest władza rodzicielska. Stosunek ten łączy rodziców oraz dziecko, jednak przez rodziców należy rozumieć rodziców prawnych dziecka.
Przesłanką powstania tego stosunku jest domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki (art. 62 § 1 i § 2 k.r.o.), nie jest to jednak regułą. Władza rodzicielska może także powstać w przypadku uznania dziecka albo sądowego ustalenia ojcostwa, a także w przypadku przysposobienia.
Drugą przesłanką jest pełna zdolność rodzica do czynności prawnych, więc zgodnie z tymi przesłankami władza rodzicielska nie powstaje, jeżeli żadne z rodziców nie spełnia drugiej przesłanki lub, gdy rodzice są nieznani. W takiej sytuacji ustanawia się sądownie opiekuna dla dziecka (art. 94 § 3 k.r.o.).
Jednak opiekuna ustanawia się dla dziecka narodzonego, a przecież właśnie moment powstania władzy rodzicielskiej nie jest do końca określony. Art. 8 § 2 k.c. dał podstawy do twierdzenia, że władza rodzicielska przysługuje od chwili poczęcia (A. Dyoniak). Są to sprawy nieuregulowane, a ja przyjęłam zasadę tradycyjną, która głosi, że władza rodzicielska przysługuje rodzicom od chwili urodzenia dziecka.
W momencie uzyskania przez dziecko pełnoletności czyli po osiągnięciu osiemnastego roku życia władza ustaje ex lege, ale nie jest to jedyny moment kiedy ten stosunek rodzinnoprawny ustaje.
Władza rodzicielska może ustać w przypadku: śmierci rodzica (art. 94 § 1 k.r.o.), utraty przez rodzica zdolności do czynności prawnych (art. 94 § 1 k.r.o.), pozbawienia władzy rodzicielskiej (art. 94 § 1 k.r.o.), zaprzeczenia macierzyństwa lub ojcostwa, unieważnienia uznania dziecka. Także uchylenie prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo, przysposobienie dziecka (art. 123 § 1 k.r.o.), rozwiązanie przysposobienia, skazanie przez sąd karny na karę dodatkową pozbawienia praw rodzicielskich (art. 38 i 41 k.k.) lub zastosowanie pozbawienia praw rodzicielskich tytułem środka zabezpieczającego (art. 103 k.k.) może być przyczyną ustania władzy rodzicielskiej.
Zaistnienie określonej przesłanki jest momentem, w którym ustaje władza rodzicielska, jednak za zaistnienie przesłanki należy rozumieć uprawomocnienie się orzeczenia sądowego. Oczywiście nie dotyczy to sytuacji kiedy następuje śmierć rodziców lub dziecka. W tych dwóch sytuacjach nie ma też odwołania od decyzji o ustaniu władzy rodzicielskiej, natomiast w innych sytuacjach jest możliwe odzyskanie władzy rodzicielskiej.
Osoba małoletnia uzyskuje pełnoletność prawną w momencie zawarcia małżeństwa, a w przypadku rozwodu tej pełnoletności nie traci. Także w przypadku unieważnienia małżeństwa przed osiemnastym rokiem życia nie powoduje to odebrania praw osoby pełnoletniej (art. 10 k.c.), a władza rodzicielska ustaje w takich przypadkach ex lege.
Jednak w większości przypadków władza rodzicielska trwa do osiemnastego roku życia dziecka i nie jest możliwe zrezygnowanie z tej władzy przez rodziców ani za obopólnym porozumieniem rodziców i dziecka unicestwienie jej. Prawo polskie nie dopuszcza takiej możliwości, a nawet w szczególnych sytuacjach prowadzi do przedłużenia władzy rodzicielskiej poza okres pełnoletności. Prawo rzymskie przewidywało możliwość rezygnacji ojca z władzy nad dzieckiem z własnej woli, jednak dzisiejsze ustawodawstwo takiej możliwości nie dopuszcza.
V. INGERENCJA SĄDU W SPRAWOWANIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ
„Regułą jest, że władza rodzicielska trwa w niezmienionym stanie i przysługuje rodzicom w pełnym zakresie od chwili jej powstania do daty jej wygaśnięcia.18” Podstawą władzy rodzicielskiej jest troska o to, aby dziecko zostało należycie wychowane, a rodzice w zasadzie nie podlegają kontroli ze strony sądu opiekuńczego.
Zdarzają się jednak sytuacje kiedy ingerencja sądu opiekuńczego jest niezbędna, a nawet zostaje wprowadzona bieżąca sądowna kontrola rodziców. Uprawnienia sądu, a także środki działania, którymi sąd opiekuńczy dysponuje są ściśle określone i można je podzielić na trzy grupy. Sąd opiekuńczy może ograniczyć władzę rodzicielską poprzez wydanie odpowiedniego zarządzenia, może zawiesić władzę rodzicielską lub też pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej.
Jednak nie tylko sąd opiekuńczy może zawiesić lub pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, może o tym orzec także sąd procesowy w wyroku rozwodowym lub w wyroku unieważniającym małżeństwo (art. 112 k.r.o.).
„Drugi wyjątek jest zawarty w przepisach prawa karnego, przewidujących karę dodatkową pozbawienia praw rodzicielskich lub opiekuńczych (art. 41 w zw. z art. 38 pkt 2 k.k.).19” W takim wypadku pozbawienie władzy rodzicielskiej nie dotyczy określonego dziecka, a wszystkich dzieci, które do tej pory podlegały jego władzy rodzicielskiej.
Także sąd rodzinny może ingerować w sferę władzy rodzicielskiej na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Ingerencja ta jest możliwa w dwóch przypadkach: gdy nieletni dopuścił się czynu karalnego lub gdy wykazuje przejawy demoralizacji. Sąd rodzinny może względem nieletnich stosować wiele środków między innymi: udzielić upomnienia, zastosować nadzór kuratora, skierować do ośrodka pracy z młodzieżą, umieścić w ośrodku opiekuńczo - wychowawczym lub w zakładzie poprawczym. Także w stosunku do rodziców sąd rodzinny może zastosować sankcje na przykład może zobowiązać rodziców do naprawienia szkód jakie wyrządził nieletni, zobowiązać rodziców do poprawy warunków bytowych, zdrowotnych lub wychowawczych nieletniego, a w przypadku demoralizacji nieletniego przez rodziców może zawiadomić zakład pracy, w którym rodzice są zatrudnieni. „W wypadku, gdy rodzice lub opiekun nieletniego uchylają się od wykonywania obowiązków nałożonych na nich przez sąd, sąd może wymierzyć karę pieniężną.20”
Niektóre z ograniczeń są identyczne z ograniczeniami wskazanymi przez art. 109 k.r.o., jednak zasadniczo różnią się tym, że są to ograniczenia władzy rodzicielskiej wprowadzone przez sąd rodzinny, a nie opiekuńczy.
1. OGRANICZENIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ
Ograniczenie wykonywania władzy rodzicielskiej jest wprowadzane, poprzez wydanie odpowiednich zarządzeń, dla ochrony dobra dziecka. Środek ten może zostać zastosowany zarówno w stosunku do jednego rodzica jak i do obojga.
W momencie, gdy dobro dziecka jest zagrożone sąd może: określić, których czynności rodzice nie mogą dokonywać bez zezwolenia sądu, zobowiązać rodziców oraz dziecko do odpowiedniego zachowania z wskazaniem sposobu kontroli wykonywania zarządzeń, a także poddać „wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi społecznego organu pomocniczego sądu.21” Innym rozwiązaniem jest skierowanie małoletniego do instytucji lub organizacji, która została powołana do przygotowania zawodowego lub też skierowanie do placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi. Można też zarządzić umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo - wychowawczej lub w rodzinie zastępczej. To zarządzenie jest najbardziej surowym spośród zarządzeń art. 109 k.r.o., jednak niestety dość często koniecznym. Najczęściej stosuje się ten przepis w przypadku, gdy dobro dziecka jest poważnie zagrożone, a ratunkiem może być zmiana środowiska wychowawczego. „Umieszczając dziecko w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo - wychowawczej sąd może określić rozkład obowiązków i uprawnień względem dziecka między taką placówką, a rodzicami dziecka.22” Jeśli tego nie uczyni bieżąca piecza nad osobą małoletniego należy do rodziny zastępczej lub placówki opiekuńczo- wychowawczej, w której dziecko przebywa. Jednak nawet w takich przypadkach część atrybutów należących do władzy rodzicielskiej nadal pozostaje przy rodzicach.
W wyjątkowych sytuacjach sąd może ograniczyć nawet osobistą styczność rodzica z osobą małoletnią (art. 113 § 2 k.r.o.). Sąd opiekuńczy może także ustanowić kuratora, którego zadaniem będzie zarząd majątkiem małoletniego (art.103 § 3 k.r.o.).
Sąd może także ograniczyć władzę rodzicielską jednego z rodziców ze względu na ich rozłączenie na podstawie art. 107. Przyczyną ograniczenia władzy rodzicielskiej w takim przypadku nie jest niewłaściwe jej wykonywanie, ale niemożność jej wspólnego wykonywania co jest spowodowane rozłączeniem rodziców. O takim ograniczeniu możemy mówić w trzech przypadkach: w przypadku rozwodu rodziców, gdy rodzice pozostający ze sobą w związku małżeńskim żyją w rozłączeniu lub gdy władza przysługuje rodzicom, którzy nie pozostają ze sobą w związku małżeńskim. W tych sytuacjach uprawnienia wynikające z władzy rodzicielskiej są rozdzielane pomiędzy rodziców, którzy nie pozostają ze sobą we wspólnocie. „Rozdzielenie to polega na tym, że w sytuacji typowej sąd opiekuńczy powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając tę władzę drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka.23” Oczywiście ograniczenie to polega na ścisłym określeniu praw i obowiązków jakie danemu rodzicowi przysługują.
„Sąd Najwyższy podkreślił, iż o tym, jakie orzeczenie należy wydać w sprawach dotyczących wykonywania władzy rodzicielskiej nad dziećmi, powinno decydować dobro dziecka, a nie dobro rodziców bądź jednego z nich.24” Przy wydawaniu takiego orzeczenia znaczenie ma nie tylko sytuacja materialna obojga rodziców, płeć dziecka, ale także ustalenie więzów uczuciowych łączących dziecko i rodziców. Nie ma tutaj rozstrzygającego znaczenia stanowisko rodziców, nawet w przypadku ich zgodności.
W momencie wygaśnięcia władzy rodzicielskiej tego rodzica, któremu sąd powierzył tę władzę władza drugiego rodzica automatycznie odżywa, a zadaniem sądu jest sprawdzić czy będzie to korzystne dla dobra dziecka.
W jeszcze jednym przypadku władza rodzicielska rodziców ulega ograniczeniu, a mianowicie, gdy sprawują oni władze rodzicielską nad dzieckiem ubezwłasnowolnionym całkowicie. W takiej sytuacji rodzice podlegają takim ograniczeniom jakim podlega opiekun. Opiekun podlega wielu ograniczeniom, między innymi: podlega nadzorowi sądu opiekuńczego, gdy sprawuje pieczę nad majątkiem i osobą, która pozostaje pod jego opieką (art.155 § 1 k.r.o.); gotówka pozostającego pod opieką powinna być złożona w banku, chyba, że jest potrzebna do zaspokajania uzasadnionych potrzeb (art. 161 § 2 k.r.o.); przed powzięciem poważnej decyzji powinien ją uzgodnić z osobą pozostającą pod opieką, jeśli pozwala na to jej stan umysłowy i zdrowotny (art. 158 k.r.o.). Są to tylko niektóre z ograniczeń, a całość opieki prawnej jest unormowana w art. 145 -177 k.r.o..
Różnica między władzą rodzicielską, a opieką polega na tym, że „na opiekę składają się - w jeszcze większym stopniu niż na władzę rodzicielską - przede wszystkim obowiązki opiekuna; jego „uprawnienia” maja charakter środków służących wykonywaniu tych obowiązków.25”
2. ZAWIESZENIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ
Aby sąd opiekuńczy mógł wydać decyzję o zawieszeniu władzy rodzicielskiej i ustanowieniu opieki dla osoby małoletniej musi wystąpić przemijająca przeszkoda, wskutek której rodzice nie mogą sprawować władzy rodzicielskiej. Dotyczy to rodziców, którzy do tej pory sprawowali władzę rodzicielską należycie, a którzy na przykład wskutek wyjazdu za granicę lub przebywania w zakładzie leczniczym nie są w stanie chwilowo sprawować władzy rodzicielskiej.
Sąd opiekuńczy, gdy wystąpi przemijająca przeszkoda, może na podstawie art. 110 § 1 k.r.o. zawiesić władzę rodzicielską. Wyrażenie „może” nie świadczy o dowolności w wydawaniu decyzji sądowych, a jedynie o tym, że wszystkie przypadki należy szczegółowo rozpatrzyć. „W razie zaistnienia przemijającej przeszkody do sądu opiekuńczego należy ustalenie, czy dobro dziecka wymaga zawieszenia władzy rodzicielskiej.26”
Zawieszenie władzy rodzicielskiej nie powoduje, jak pozbawienie władzy rodzicielskiej, zaniknięcia tej władzy- władza ta nadal istnieje. Zawieszenie władzy rodzicielskiej powoduje, podobnie jak jej pozbawienie, całkowite wyłączenie rodziców od wykonywania władzy rodzicielskiej. Gdy zawieszenie władzy rodzicielskiej dotyczy obojga rodziców dla dziecka ustanawia się opiekę.
Jednak po ustaniu przyczyny przywrócenie władzy rodzicielskiej nie następuje ex lege, przywrócenie następuje po wydaniu orzeczenia przez sąd. Wydanie decyzji o przywróceniu władzy rodzicielskiej dotychczasowym rodzicom jest obligatoryjne, gdy przyczyna minie (art. 110 § 2 k.r.o.).
W wypadku, gdy okazuje się, że przeszkoda, która była potraktowana jako przemijająca jest przeszkodą trwałą nie nastąpi uchylenie zawieszenia, a nawet może nastąpić pozbawienie władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1 k.r.o.).
„Zawieszenie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w wyroku orzekającym rozwód albo unieważnienie małżeństwa.27”
3. POZBAWIENIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ PRZEZ SĄD OPIEKUŃCZY
Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest najbardziej surowym środkiem ingerencji w sprawowanie władzy rodzicielskiej, dlatego korzysta się z niego dopiero w momencie, gdy w żaden inny sposób nie można zabezpieczyć dobra dziecka, szczególnie przy pomocy środków przewidzianych przez art. 109 k.r.o.. „Istota tego środka polega na tym, że rodzice tracą na skutek jego zastosowania wszelkie atrybuty, jakie wchodzą w zakres władzy rodzicielskiej.28”
„Sąd opiekuńczy orzeka pozbawienie władzy rodzicielskiej w stosunku do obojga rodziców lub jednego z nich.29” W przypadku odebrania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, władza przysługuje drugiemu. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może dotyczyć jednego dziecka lub wszystkich dzieci, w zależności od tego w stosunku do ilu dzieci istnieją podstawy o odebranie władzy rodzicielskiej.
W trzech wypadkach możemy mówić o obligatoryjnym pozbawieniu władzy rodzicielskiej, a mianowicie gdy: rodzice nadużywają swej władzy zagrażając zdrowiu dziecka, zaniedbują swoje obowiązki naruszając dobro dziecka lub w przypadku trwałej przeszkody, która uniemożliwia sprawowanie władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1). „Niemożność wykonywania władzy rodzicielskiej z powodu trwałej przeszkody stanowi z reguły przyczynę niezawinioną, natomiast nadużywanie przez rodziców władzy rodzicielskiej i zaniedbywanie przez nich obowiązków to przyczyny przez nich zawinione.30”
Do odebrania władzy rodzicielskiej wystarczy stwierdzenie faktu, iż pozostawienie władzy rodzicielskiej nadal w rękach rodziców może zagrażać dobru dziecka. Oczywiście następuje to na podstawie orzeczenia sądu, ale dla sądu nie ma znaczenia to czy są winni rodzice czy też nie. Najważniejsze jest dobro dziecka.
Dobro dziecka jest także przesłanką przy wydawaniu decyzji o zakazie osobistej styczności rodzica pozbawionego władzy rodzicielskiej z dzieckiem. Decyzję taką wydaje sąd obligatoryjnie w sytuacjach, gdy jest to konieczne ze względu na zachowanie rodziców w stosunku do dzieci (art. 113 k.r.o.). Jednak pozbawienie władzy rodzicielskiej, a nawet orzeczenie zakazu styczności z dzieckiem nie wpływa na zakres obowiązków oraz praw nie wchodzących w zakres władzy rodzicielskiej. Rodziców nadal obciąża obowiązek alimentacyjny względem dzieci, a dziecko nadal pochodzi od nich.
Naturalnie, jeśli ustaną trwałe przeszkody lub nie ma niebezpieczeństwa nadużycia władzy rodzicielskiej czy też zaniedbania obowiązków władza może zostać przywrócona. Oczywiście przywrócenie władzy rodzicielskiej następuje na podstawie orzeczenia sądu, ale nie jest obligatoryjne i sąd kierując się własnym uznaniem, a przede wszystkim dobrem dziecka podejmuje decyzję. Nie zawsze sąd stwierdza, że władza rodzicielska może jeszcze przysługiwać rodzicom, mimo że przyczyny odebrania władzy rodzicielskiej już ustały.
„Z instytucji przywrócenia władzy rodzicielskiej nie można skorzystać wówczas, gdy chodzi o pozbawienie praw rodzicielskich będące karą albo środkiem zabezpieczającym orzeczonym przez sąd karny.31”
VI. FORMY POMOCY UDZIELANEJ RODZICOM, PRZEWIDZIANEJ PRZEZ ART. 100
W myśl artykułu 100 k.r.o. „sąd opiekuńczy i inne organy państwowe obowiązane są udzielać pomocy rodzicom, jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej; w szczególności każde z rodziców może zwrócić się do sądu opiekuńczego o odebranie dziecka zatrzymanego przez osobę nieuprawnioną.32” Oznacza to, iż pomoc ta ma na celu usunięcie przeszkód, które uniemożliwiają lub utrudniają wykonywanie władzy rodzicielskiej i jest ona potrzebna do należytego jej wykonywania. Obowiązek udzielenia tej pomocy rodzicom należy do sądu opiekuńczego jak i innych organów państwowych, pomoc ta powinna być udzielana we współdziałaniu tych organów.
Formy pomocy mogą być różne, ale możemy je podzielić na: udzielane na drodze orzeczniczej oraz pozaorzeczniczej. Postępowanie w sprawie udzielenia pomocy na drodze orzeczniczej może być wszczęte zarówno na wniosek jak i z urzędu (art. 506 i 570 k.p.c.). Drugim podziałem jest podział form pomocy ze względu na czas trwania: wyróżniamy tutaj pomoc jednorazową oraz pomoc trwającą pewien określony czas. Przykładem pomocy, trwającej pewien czas, może być umożliwienie rodzicom stałego kontaktu z psychologiem, kuratorem lub inną osobą czy instytucją pomocną w wychowywaniu dzieci. Tego typu pomoc to pomoc wychowawcza, ale nie jest to jedyny rodzaj pomocy. Inną formą pomocy może być „wydanie przez sąd różnego rodzaju nakazów lub zakazów pod adresem innych osób, które swym postępowaniem uniemożliwiają prawidłowe wykonywanie władzy rodzicielskiej.33”
W przypadku zatrzymywania dziecka przez osobę nieuprawnioną pomocą będzie wydanie orzeczenia sądowego o zwróceniu dziecka osobom, którym przysługuje władza rodzicielska. Jednak w sytuacji, gdy przemawia za tym dobro dziecka sąd może wydać orzeczenie o pozostawieniu dziecka u osoby trzeciej.
VII.ZAKOŃCZENIE
Nie wszyscy jednak uważają, że k.r.o. dobrze reguluje stosunki między rodzicami i dziećmi. „Ostatnio można się spotkać ze swoistymi atakami na instytucję władzy rodzicielskiej.34” Zwraca się uwagę na występującą w naszym społeczeństwie przemoc stosowaną przez rodziców względem dzieci. Przerażające jest to jak częste jest to zjawisko. Nie mówię tutaj o tak zwanych rodzinach patologicznych, ale co gorsza o tak zwanych „normalnych rodzinach”, które w zaciszach swoich domów krzywdzą dzieci.
Oczywiście można stwierdzić, że prowadzi to do uznania patologii jako reguły, jak twierdzi Jerzy Ignatowicz, ale ja się z nim nie zgodzę i przyłączę się do postulatów o zmniejszenie władzy rodzicielskiej. Jeżeli zjawisko przemocy występuje tylko w rodzinach patologicznych to zmniejszenie władzy rodzicielskiej nie powinno doprowadzić do żadnych negatywnych skutków, więc czego się obawiamy?
Dziecko dzięki zapisom prawnym powinno mieć szansę obrony przed przemocą. Uważam, że dzieci z rodzin patologicznych także powinny móc się bronić, przecież to nie one powinny być odpowiedzialne za to w jakiej rodzinie się urodziły, a społeczeństwo nie ma prawa skazywać tych dzieci na przegraną.
Kolejną zmianą, która powinna zostać zapisana w k.r.o. jest zapis, który umożliwiłby reprezentowanie dziecka jako podmiotu o określonej sytuacji prawnej, a nie jako przedmiotu. Przecież nawet dziecko ma swoją wolę i powinno mieć szansę przedstawienia swojego zdania.
Jeszcze jeden zapis powinien zostać moim zdaniem zmieniony, a mianowicie art. 95 § 2 k.r.o., który mówi, że „dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo.35” Jest to zapis niejasny, który nie określa „czy rodzice mogą to posłuszeństwo wymusić, a jeżeli tak - to jakimi środkami, w szczególności czy mogą uciec się do karcenia fizycznego.36” Wiadomo, że sposób karcenia nie może przynosić uszczerbku na zdrowiu, zarówno fizycznym jak i psychicznym, ale nie jest to do końca określone w związku z czym wielu rodziców przekracza swoje kompetencje i krzywdzi dzieci.
Moim zdaniem wprowadzenie tych zmian jest bardzo mało prawdopodobne ze względu na silne zakorzenienie się praw rodziców względem dzieci, a przede wszystkim ze względu na konserwatyzm naszego prawa.
SPIS TREŚCI strona
I. Wstęp 1
II. Pojęcie władzy rodzicielskiej 3
III. Treść władzy rodzicielskiej 6
Piecza nad osobą dziecka 7
Reprezentacja dziecka 10
Zarząd majątkiem dziecka 15
IV. Moment powstania oraz ustania władzy rodzicielskiej 18
V. Ingerencja sądu w sprawowanie władzy rodzicielskiej 21
1.Ograniczenie władzy rodzicielskiej 23
2. Zawieszenie władzy rodzicielskiej 27
3. Pozbawienie władzy rodzicielskiej przez sąd opiekuńczy 29
VI. Formy pomocy udzielanej rodzicom, przewidzianej przez art.100 32
VII. Zakończenie 34
BIBLIOGRAFIA:
„Kodeks Cywilny - kodeks rodzinny i opiekuńczy”, opracowanie zbiorowe, Wydawnictwo PARK, stan prawny 1.IX. 1995 r.
„Koty w worku czyli z dziejów pojęć i rzeczy”, Władysław Kopaliński, Wiedza Powszechna, Warszawa 1993
„Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996
„Prawo rodzinne - zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996
„Prawo rzymskie”, Kazimierz Kolańczyk, PWN, Warszawa 1978
„Władza rodzicielska - komentarz k.r.o.”, Henryk Haak, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń
1 „ Koty w worku czyli z dziejów pojęć i rzeczy”, Władysław Kopaliński, Wiedza powszechna, Warszawa 1993, strona 412
2 „Prawo rzymskie”, Kazimierz Kolańczyk, PWN, Warszawa 1978, strona 244
3 „Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996, strona 223
4 „Władza rodzicielska- komentarz k.r.o.”, Henryk Haak, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 1995, strona 33
5 „Prawo rodzinne - zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996, strona 239
6 „Władza rodzicielska - komentarz k.r.o.”, Henryk Haak, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 1995, strona 102
7 „Prawo rodzinne - zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996, strona 243
8 „Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996, strona 228
9 „Prawo rodzinne- zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996, strona 244
10 „Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996, strona 230
11 „Prawo rodzinne- zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996,strona 248
12 „Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996, strona 231
13 „Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996, strona 231
14 „Władza rodzicielska- komentarz k.r.o.”, Henryk Haak, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 1995, strona 102
15 „Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996, strona 235
16 „Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996, strona 223
17 „Kodeks cywilny-kodeks rodzinny i opiekuńczy”, opracowanie zbiorowe, wydawnictwo PARK, stan prawny 1.IX.1995 r.
18 „Prawo rodzinne- zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996, strona 252
19 „Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996, strona 241
20 „Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996, strona 243
21 „Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996, strona 237
22 „Prawo rodzinne- zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996, strona 258
23 „Prawo rodzinne- zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996, strona 261
24 „Władza rodzicielska- komentarz k.r.o.”, Henryk Haak, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 1995, strona 135
25 „Władza rodzicielska - komentarz k.r.o.”, Henryk Haak, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 1995, strona 140
26 „Władza rodzicielska- komentarz k.r.o.”, Henryk Haak, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 1995, strona 164
27 „Władza rodzicielska- komentarz k.r.o.”, Henryk Haak, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 1995, strona 166
28 „Prawo rodzinne- zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996, strona 253
29 „Prawo rodzinne”, J. Winiarz, PWN, Warszawa 1996, strona 239
30 „Prawo rodzinne - zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996, strona 253
31 „Władza rodzicielska- komentarz k.r.o.”, Henryk Haak, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 1995, strona 172
32 „Kodeks Cywilny- kodeks rodzinny i opiekuńczy”, opracowanie zbiorowe, wydawnictwo PARK, stan prawny 1.IX.1995 r.
33 „Władza rodzicielska- komentarz k.r.o.”, Henryk Haak, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 1995, strona 93
34 „Prawo rodzinne- zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996, strona 240
35 „Kodeks Cywilny-kodeks rodzinny i opiekuńczy”, opracowanie zbiorowe, wydawnictwo PARK, stan prawny 1.IX.1995 r.
36 „Prawo rodzinne- zarys wykładu”, Jerzy Ignatowicz, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996, strona 245