AWANGARDA POETYCKA LAT DWUDZIESTYCH
Najważniejsze w sztuce I połowy XX w. zjawisko. Jego istotą było przezwyciężanie konwencji, krytyczny albo i nonszalancki sprzeciw wobec tradycji, kult nowoczesności, wiara w przyszłość. Historia literatury używa tego terminu na oznaczenie zespołu „tendencji skrystalizowanych w literaturze (a także w plastyce, teatrze i filmie) polskiego dwudziestolecia międzywojennego, z których najważniejsze to - antytradycjonalizm, rozbrat z konwencjami zeszłowiecznego realizmu i naturalizmu, poszukiwanie środków artystycznego przekazu związanych bezpośrednio z impulsami współczesnego «życia», nastawienie eksperymentatorskie, dążenie do programowości i teoretycznych uzasadnień procederu artystycznego" (J. Stawiński, Koncepcja języka poetyckiego Awangardy Krakowskiej, 1965, s. 8).
Obszar poezji awangardowej w Polsce obejmuje takie kierunki i ugrupowania jak: ekspresjonizm, futuryzm, Awangarda Krakowska oraz krąg poetycki zwany Drugą Awangarda.
AWANGARDA KRAKOWSKA. Awangarda Krakowska - grupa skupiona wokół pisma „Zwrotnica" (1922-1923 i 1927-1929. Jej teoretyk, Tadeusz Peiper opracował oryginalny program liryki pojmowanej jako celowa konstrukcja intelektualna z rozbudowanym systemem reguł w zakresie składni i metaforyki (Tędy). Koncepcje te rozwijali twórczo.
Założenia:
Zostały ogłoszone w broszurze Nowe usta (1929) i zbiorze Tędy (1930) autorstwa T. Peipera:
a)
kult tzw. 3 x M, miasta, masy, maszyny jako symboli nowej
cywilizacji, wpływających
na
świadomość i wrażliwość człowieka; Punkt
wyjścia MMM, Metafora teraźniejszości
postulat przeobrażeń języka i formy poetyckiej tak, aby odpowiadały nowej wrażliwości czytelników,
artysta jako konstruktor, budowniczy zdania, poezja jako świadoma "budowa pięknych zdań":
d)
postulat tworzenia "ekwiwalentów uczuć", którymi miały
być obrazy konstruowane w oparciu o nowoczesna
metaforę.
Według Peipera metafora taka jest środkiem tworzenia nowej,
poetyckiej rzeczywistości;
e) eliminacja tzw. waty słownej, zbliżenie rytmu poezji do rytmu prozy, akcentowanie rytmu zdania
f) przeciwstawienie kultury i natury, rozwój upatrywali w oddalaniu się człowieka od przyrody, uniezależnieniu się od niej
g) przekonanie, że nowe czasy wymagają nowej sztuki
h) sztuka powinna dostarczać człowiekowi wzruszeń, „które otrzeźwiają, wzmacniają lub myją i wtedy współzawodniczy zaszczytnie z fabryką wentylatorów, homogenów i mydeł. Artysta pracuje, aby pracującym dać wypoczynek po pracy i ochotę do dalszej pracy”
i) poeta powinien być przede wszystkim użyteczny
j) przeciwstawienie się poezji romantycznej i neoromantycznej, ponieważ dominowało tam uczucie
Grupa autorów skupionych wokół Tadeusza Peipera i wydawanego przez niego pisma „Zwrotnica". Należeli tu również: Julian Przyboś, Jan Brzękowski (1903-1983), Jalu Kurek (1904-1983). Pod wpływem programu Peipera kształtowała się również wczesna poezja Adama Ważyka (1905-1982). Grupa powstała na początku lat 20., w środowisku młodzieży literackiej i artystycznej, poszukującej dla sztuki nowego języka. Początkowo Peiper próbował scalić te poszukiwania, toteż o profilu programowym „Zwrotnicy" decydowały najpierw, na równi z artykułami samego Peipera, wypowiedzi programowe futurystów oraz malarzy i pisarzy związanych z formizmem (Leon Chwistek. Tytus Czyżewski, Stanisław Ignacy Witkiewicz). Później, od 1926 r., pismo nabierze charakteru programowej trybuny grupy poetyckiej.
W l. 1926-1927 „Zwrotnica" firmuje szereg zbiorków poetyckich, m.in. Przybosia, Brzękowskiego, Kurka, Peipera oraz pierwszy zarys poetyckiej teorii tego ostatniego. Nowe usta. Po zamknięciu „Zwrotnicy", które nastąpiło z przyczyn finansowych, grupa współpracuje wydawniczo ze środowiskiem malarzy nowatorów (Katarzyna Kobro, Henryk Stażewski. Władysław Strzemiński; pismo „L'art Contemporaine - Sztuka Współczesna", książki w Bibliotece „a.r."), a w 1. 1931-1933 wydaje następne pismo literackie, „Linia", pod redakcją J. Kurka. Na łamach „Linii" drukują również poeci młodszej generacji, należący do Żagarów. Głównym przeciwnikiem ideowym ugrupowania pozostaje krąg pisarzy i model literatury związany z „Wiadomościami Literackimi". Zrąb programu literackiego Awangardy Krakowskiej zbudował T. Peiper. Wizja nowej poezji odrzucała wszelkie postaci tradycjonalizmu, proponując w zamian poezję konstruktywistyczna, oszczędną w stówach, intelektualną, opartą na metaforze i peryfrazie, stawiającą wyżej emocje zbiorowe od indywidualnych, wyrażającą cywilizacyjny i społeczny optymizm. Stworzona przez Peipera i jego współpracowników koncepcja poezji oraz społecznego funkcjonowania literatury stała się najważniejszym punktem odniesienia dla postaw artystycznych i wyborów estetycznych kolejnych pokoleń, do Nowej Fali włącznie.
Julian Przyboś (1901-70) tom: Śruby 1925): Cieśle (fascynacja świadomym wysiłkiem twórczym: pracą, dzięki której opanowuje się nieuporządkowaną! amorficzną materię), Dachy (fascynacja rozwojem cywilizacji). Notre-Dame (metaforyczna wizja gotyckiej katedry), Z Tatr (pamięci taterniczki, która zginęła na Zamarłej Turni), Lpiec (motyw autobiograficzny, nawiązanie do mitu ikaryjskiego - koniec roku szkolnego):
Jan Brzękowski,
Jalu Kurek
Adam Ważyk tom: Semafory 1924 : Sierpień (poetyka odległych skojarzeń, asocjacji umożliwiających swobodną grę wyobraźni - nawiązanie do surrealizmu), Postój:
DRUGA AWANGARDA (AWANGARDA WILEŃSKA, TRZECI WYRAZ, WIZJONERYZM) to krąg poetycki łączący autorów młodszej generacji Dwudziestolecia, debiutujących na przełomie lat 20. i 30. oraz wybierających raczej inspirację oraz postawę awangardową niż skamandrycką. Powstał ok. 1930 w Wilnie. Grupa skupiona wokół pism Żagary i Piony, działała na terenie wileńskiego uniwersytetu w Klubie Intelektualistów i propagowała postawy katastroficzne, apokaliptyczne. Krąg ten tworzyli przede wszystkim wileńscy poeci z grupy Żagary (stąd używane czasem określenie awangarda wileńska).
Czesław Miłosz,
Teodor Bujnicki,
Jerzy Zagórski,
Tadeusz Byrski,
Antoni Gołubiew,
Henryk Dembiński,
Stefan Wędrychowski,
Jerzy Putrament.
Stworzony przez Awangardę Krakowską model wiersza kontynuatorzy z Drugiej Awangardy wzbogacili nawiązaniami do tradycji, przede wszystkim biblijnej, barokowej i romantycznej, a cywilizacyjny optymizm został wyparty przez katastrofizm.
ŻAGARY - grupa założona przez studentów Uniwersytetu Wileńskiego na początku lat 30, skupiona wokół pisma „Żagary". Należeli do niej:
Aleksander Rymkiewicz (1913-83; debiut: Tropiciel 1936): Tropiciel {obraz świata ulega deformacji podkreślającej apokaliptyczny wymiar dziejów);
Jerzy Zagórski- (1907-84; debiut: Ostrze mostu 1933): Widzenie IV(odwołania do Ewangelii, motyw szatana potęguje pesymistyczny obraz zaniku wszelkich wartości, katastrofa);
Czesław Miłosz - „Roki" (/ nienawidzić pora, co kochałeś, l kochać to, co znienawidziłeś, l twarze deptać tych, którzy milczącą piękność wybrali wizja apokalipsy, wizja świata pogrążonego w niepamięci, ulega ostatecznej zagładzie), „Obłoki" zapowiedź apokalipsy ujawnia się poprzez obserwację wszechświata i historii. „W mojej ojczyźnie", „Kołysanka" ('Bo matka kołysze, lula nowego bohatera, w zapachu ognia i spalonych róż'), „Ptaki" ('czemu nad budziłeś? my byśmy powiązani skrzydłami w kolisko drzemali aż do chwili, kiedy On rozdzieli ciebie i nas'); 1911-, debiut: Poemat o czasie zastygłym 1933.
Tadeusz Bujnicki,
Stanisław Jędrychowski,
Jerzv Putrament.
Założenia:
tendencje antyfaszystowskie i radykalnie lewicowe;
katastrofizm - przeczucie końca, kataklizmu, zagłady;
patetyczny, wzniosły styl poezji.
przeciwni indywidualizmowi, za dyktaturą interesów zbiorowych
w przeciwieństwie do racjonalistycznej awangardy krakowskiej poeci wileńscy odrzucili racjonalistyczny pogląd na świat, tworzyli wizjonerskie obrazy
wprowadzili symbolizm
odwołali się do poezji romantycznej, do mitu, wizji poetyckiej, co pozwalało na stosowanie paraboli poetyckiej
obok wiersza wolnego chętnie posługiwali się tradycyjną, uporządkowaną budową stroficzną
KWADRYGA - założyciel i inicjator: Stanisław Ryszard Dobrowolski, członkowie :
Wiesław Wernic
Zbigniew Uniłowski
Marian Piecha
Stefan Flukowski
Władysław Sebyła
Włodzimierz Słobodnik
Lucjan Szenwald
Konstanty Ildefons Gałczyński (przejściowo) (1905-53; debiut: powieść poetycka Porfidion Osielek czyli Klub świętokradców 1929): Serwus, Madonna (podmiot liryczny przybiera postać błazna i prześmiewcy, który ucieka od fałszu świata i cynizmu - w rzeczywistość poezji nie skażonej kłamstwem i obłudą), poemat Koniec świata (autor dochodzi do przekonań bliskich katastroficznemu nurtowi liryki lat 30.), Strasna żaba (ośmiesza konformizm inteligencji, widząc w niej źródło moralnego i społecznego oportunizmu), Szekspir i chryzantemy,
Kwadryga to ugrupowanie poetyckie działające w Warszawie na przełomie lat 20. i 30. (czasopismo „Kwadryga" 1927—1931). Grupa ukształtowała się w towarzyskim kręgu gimnazjalno — uniwersyteckim i złączona była głównie więzami pokoleniowymi, środowiskowymi i wspólnotą ideową polegającą na lewicowo zorientowanym radykalizmie. Postulat „sztuki uspołecznionej", zaangażowanej, przyjęcie patronatu Norwida (to zresztą charakterystyczne dla wielu młodych poetów lat trzydziestych) i Brzozowskiego, krytyczny stosunek do Skamandra, a szczególnie wobec praktyki artystycznej Tuwima, aprobata dla programu Awangardy Krakowskiej (szczególnie dla jego akcentów społecznych — w późniejszym okresie w wyniku ataków awangardzistów stosunek ten ulegnie zmianie) to najbardziej charakterystyczne akcenty publicystyki grupy. Kwadryganci nie wypracowali jakiegoś charakterystycznego modelu poezji, stylistykę ich wierszy cechuje eklektyzm, można natomiast wydzielić dominujący krąg tematów: nierówności społeczne, moralizatorstwo, antyurbanizm, pacyfizm, kult pracy, rewolucyjny radykalizm.
Pismo, jak zresztą i grupa, było trybuną otwartą — można w jego dziejach wydzielić dwa okresy: lata 1927 — 1929, kiedy pismem kierowało szereg osób i lata 1929 — 1931, gdy redaktorem naczelnym był Władysław Sebyła (pismo pod jego redakcją nabrało bardziej jednolitego charakteru). Do grupy, poza wymienionym, należeli m.in.: S. Ciesielczuk, S.R. Dobrowolski, S. Flukowski (jedyny w grupie konsekwentny realizator ideałów poezji awangardowej), W- Slobodnik, L. Szenwald. Z grupą związany był (raczej towarzysko) K.I. Galczyński.
Preferowali poezję refleksyjną, zaangażowaną społecznie, związaną z życiem i pracą prostych ludzi (K. Irzykowski nazwał ten kierunek merytoryzmem). Twórcy przyznawali rolę wyraziciela przeświadczeń zbiorowych i jednocześnie kreatora na wzór romantyczny. Obraz tego środowiska utrwalił Z. Uniłowski w powieści „Wspólny pokój”.
FUTURYŚCI - środowisko warszawskie i krakowskie (1917-22), w Krakowie klub futurystyczny Katarynka mieścił się w kawiarni Gałka Muszkatołowa, w Warszawie futuryści spotykali się w kawiarni Pod Pikadorem. Głoszące hasła radykalnego zerwania z tradycją odwołujące się do strategii skandalu, prowokacji i ekscesu estetycznego i obyczajowego, grupa utworzona niemal równocześnie ze Skamandrem. Okres głównych wystąpień futurystów przypadł na lata 1919-1921. Swoje poglądy wyrażali przede wszystkim w manifestach, publikacjach, „jednoniufkach", wreszcie wierszach (1920 r. pierwszy almanach poezji futurystycznej Gga, w przedmowie do którego autorzy wyjaśniali, iż wystarczy odpowiedni sposób patrzenia i… „wówczas świnia wyda nam się czarowniejsza od słowika, a gga gąsiora olśni nas bardziej niż śpiew łabędzi”, 1921 Manifesty futuryzmu polskiego, Jednodńiuwka futurystów, 1922 r. Nuż w bżuhu). Ulubioną formą przekazu i manifestacji założeń idei futurystycznych były spotkania z publicznością które przybierały formę happeningów. W Warszawie tworzyli A. Stern i A. Wat a w Krakowie T. Czyżewski, B. Jasieński, S. Młodożeniec, skupieni w klubach "Katarynka" i „Gałka Muszkatołowa"; w Warszawie: A.Stern, A.Wat. W 1923 obwieszczono rozwiązanie ruchu.
Założenia:
burzenie wszelkich przejawów logiki;
rezygnacja z zasad gramatyki, interpunkcji, ortografii; stosowanie pisowni fonetycznej, zestawienia dźwiękowe;
prowokacyjny charakter sztuki, mającej zaskakiwać, szokować.
Jerzy Jankowski – prekursor futuryzmu „Tram w popszek ulicy” 1920
Tytus Czyżewski, (1885-1945) Pastorałki 1925): Kolenda (artystyczne dążenie do wniknięcia w świat najprostszych emocji, w gwarze góralskiej poszukuje nowej koncepcji języka);
Bruno Jasieński (1901-39) tom: Bul w butonierce 1921): Rzygające posągi (utwór obrazoburczy, poeta świadomie naigrywa się ze wszystkich, którzy'chcieliby widzieć w sztuce źródło estetycznych doznań); „But w buronierce". Nogi Izoldy Morgan
Stanisław Młodożeniec (1895-1959), tom: Kreski i futureski 1921): XX wiek (bunt wobec tradycyjnych reguł poezjotwórczych) Laro (eksperymenty w warstwie fonetycznej i brzmieniowej), Moskwa (Młodożeniec rozważa społeczne i narodowe miejsce poety futurystycznego, czy powinien działać „tam", gdzie dokonała się rewolucja, czy „tu", gdzie żyje naród);
Anatol Stern,„S\ońcewbrzuchu”
Aleksander Wat
EKSPRESJONIŚCI - eklektyczna grupa skupiona wokół poznańskiego dwutygodnika "Zdrój" (1917-22) wydawanego przez Jerzego Hulewicza - poetę i malarza. Jego pierwszym redaktorem był Stanisław Przybyszewski, który tam właśnie opublikował swój słynny artykuł Powrotna fala. Od marca 1918 roku nastąpiła jednak pokoleniowa zmiana warty i oblicze czasopisma oraz środowiska zaczęli kształtować młodzi twórcy: m.in. Jerzy i Witold Hulewiczowie (współzałożyciele i wydawcy), Jan Stur (Hersz Feingold), Emil Zegadłowicz, Józef Wittlin. Z nurtem tym związani byli także inni artyści: Jan Kasprowicz, Jarosław Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński. Sztuka w ich rozumieniu była wyrazem osobowości artysty, stąd sięganie po motywy folklorystyczne i nawiązania do twórczości ludowej.
CZARTAK (zał. 1922), grupa literacka skupiona wokół Emila Zegadłowicza. Członkowie:
Edward Kozikowski
Jan Nepomucen Miller
Zofia Kossak-Szczucka
Jan Wiktor
Grupa założona w 1922 w Wadowicach, skupiona wokół pisma Czartak. Program grupy nacechowany mistycyzmem był zbieżny z niektórymi tradycjami ekspresjonizmu. Poeci głosili ideę „wszechmiłości”, która wyrażała się w apologii przyrody i człowieka bytującego w zgodzie z naturą, ludowości, regionalizmu (Beskidy) i ewangelicznego kultu pracy. Byli sceptyczni wobec współczesnej cywilizacji i przeciwni urbanizmowi, nawiązywali do tradycji ariańskiej (hasła pacyfistyczne i filantropijne). Bliskie im były takie kierunki jak romantyzm (źródłem – poezja Norwida), neoromantyzm, ekspresjonizm, symbolizm.
AWANGARDA LUBELSKA lata 30-te, przyjęło część założeń Awangardy Krakowskiej, m.in. skrótowość, kondensowanie znaczeń, odrzuciło fascynacje współczesnością, propagowało tematykę związaną z przyrodą, wsią, które były ukazywane w praktyce onirycznej, J. Czechowicz, Z. Bieńkowski, S. Piętak. Centralną postacią tego kręgu był Józef Czechowicz, wielu młodych poetów pozostawało pod jego artystycznym wpływem
Józef Czechowicz [ 1903-39; debiut: Kamień 1927): Na wsi (motywy wiejskie łączą się z wizją arkadyjską i wspomnieniem snu dziecięcego i w ogóle dzieciństwa, uosabiającego dobro i bezpieczeństwo), Sam (podmiot lir. staje się "wygnańcem z Arkadii", skazanym na życie w oczekującym apokalipsy świecie), Ballada z tamtej strony (przeczucie rychłego nadejścia śmierci); Modlitwa żalohna (bolesne rozdarcie między świadomością nieuchronnej śmierci a pragnieniem życia -pełnego bogactw i niezwykłości; Założenia: twór/orne „poezji zaangażowanej", o tematyce społecznej.