Kazimierz DENEK, Lucjan TUROS

Rozdział V

AKTYWNOŚĆ KRAJOZNAWCZA I TURYSTYCZNA A EDUKACJA DOROSL YCH

Do czynników wspomagających aktywność poznawczą i działalność uczestni­ków edukacji dorosłych oraz zwiększających jakość pracy dydaktyczno­-wychowawczej należy krajoznawstwo i turystyka. Dzieje się tak, ponieważ te sfery aktywności wyrabiają i wzmacniają u dorosłego pokolenia zdolność do obserwacji i działalność twórczą. Dotyczy to głównie umiejętności koncentro­wania się na wybranych programach kształcenia systematyczności w gromadzeniu materiałów. W drodze aktywności krajoznawczo-turystycznej następuje integracja nauczania i wychowania.

1. Istota krajoznawstwa i turystyki - Kazimierz Denek

UŚciślijmy pojęcie występujące w tytule tego rozdziału podręcznika. Zgodnie z Międzynarodowym Słownikiem Turystycznym wydanym przez Akademię Turystyki w Monte Carlo i Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki (Warszawa 1961) traktujemy krajoznawstwo w sensie opisu szczegółowego kraju bądź jego regionu lub jako wszechstronną wiedzę o rodzinnym kraju, a w szczególności o swoim regionie. Pojęcie to jest zbieżne z poglądami w tej sprawie: W. Hunzikera, K. Krapfa, B. Limanowskiego, M. Orłowicza, K. Prze­cławskiego, K. Rogozińskiego i G. Wuttke1).

I) Zostały one omówione przez K. Rogozińskiego: Wprowadzenie do teorii i badań

turystyki. "Nauka Polska" 1975, nr 9-10.

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 189

Krajoznawstwo jako forma ruchu społecznego posiada głębokie patrio­tyczne tradycje wykształcone w okresie przeszło l20-letniej historii. W ciągu tego okresu rozwinęło ono różne metody i formy działalności. Wszystkim z nich przyświeca szerzenie uczuć patriotycznych i kształtowanie postaw obywatel­skich opartych na dokładnej znajomości ojczystego kraju.

Krajoznawstwo jest dziedziną wiedzy związaną z poznawaniem kraju. Obejmuje ona m.in. takie dyscypliny naukowe, jak: archeologia, ekonomia, etnografia, geografia, historia, pedagogika, socjologia, statystyka, religia, sztu­ka. Wiedzę tę osiąga się w czasie różnych form ruchu krajoznawczo-turys­tycznego z wycieczkami i obozami na czele. Wiedzę uzupełnia się lekturą. Jeśli poznawanie to ma nowatorski charakter, wnoszący do określonej wiedzy nowe spostrzeżenia, wówczas krajoznawstwo wkracza do nauki w sensie pomnażania

jej dorobku. W tym miejscu warto przypomnieć, że naukę jako działalność lu­dzi, mającą na celu obiektywne i adekwatne poznawanie rzeczywistości, można rozpatrywać w sensie: dydaktycznym - czynności uczenia się lub nauki; insty­tucjonalnym - dyscyplinę wykładaną w szkołach lub uprawianą w instytucjach naukowych jako odrębną specjalność; funkcjonalnym - całokształt czynności badawczych, prowadzących do kształtowania i rozwijania nauki w sensie tre­ściowym; historyczno-socjologicznym - dziedzinę obejmującą całokształt dzia­łalności poznawczej uprawianej przez uczonych, wytwory tej działalności (systemy wiedzy), jej narzędzia i środki oraz instytucje społeczne powołane do prowadzenia naukowych badań.

Zdaniem K.R. Mazurskiego krajoznawstwo w sensie dydaktycznym moż­

na określić mianem nauki, gdyż uczy ono znajomości i pojmowania całokształtu określonego regionu. Skoro krajoznawstwa się uczy to stanowi ono naukę także w sensie instytucjonalnym. Zajęcia z tej dziedziny są prowadzone przez uniwer­sytety w Poznaniu i Wrocławiu oraz Akademie Wychowania Fizycznego w Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu2). Naukowości krajoznawstwa można do­szukać się również w aspekcie funkcjonalnym. Jest to zrozumiałe, skoro pamię­tamy, że krajoznawstwo wytycza nowe pola i perspektywy badawcze, podsu­mowuje i analizuje dorobek danej dyscypliny wiedzy, nadając im często huma­nistyczny sens. Już to wystarczy, by podnieść krajoznawstwo do pm1nera nauki

jako zbioru poszczególnych dyscyplin badawczych3).

2) B. Kaczmarek, M. Siudzińska: Krajoznawstwo i turystyka przedmiotem zajęć na

Uniwersytecie im. A. Mickiewicza, "Światowid" 1967, nr 12-13; U. Kaczmarek: Krajoznawstwo na Uniwersytecie Poznańskim, "Gościnieć" 1976, nr 10-11; K.R. Mazurski: Dorobek naukowy dolnośląskiego krajoznawstwa. W: Naukowcy krajoznawstwu, Warszawa 1979; K.R. Mazurski: Krajoznawstwo na Uniwersytecie, "Gościniec" 1976, nr 9.

3) R. Harajda, P. Kuleczka (red.): Nauka a krajoznawstwo, Zielona Góra 1989.

190 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja dorosłych

Jakkolwiek krajomawstwo w sensie dydaktycznym4), instytucjonalnym i problematyki zainteresowań ma ścisły związek z nauką, nie pretenduje ono do roli nauki. Nie dysponuje ono tylko sobie właściwymi celami poznawczo-prak­tycznymi, problemami badawczymi i metodami ich rozwiązywania. Krajo­znawstwo, ze względu na swój interdyscyplinarny charakter, stanowi dziedzinęwiedzy zorientowanej na systemowe poznawanie kraju. Sens nowoczesnego krajoznawstwa można zawrzeć w zdaniu Znać swój kraj i ludzi w dynamice dziejów, w rozmachu przyrody i twórczości czlowieka5).

Krajoznawstwo posługuje się tymi metodami stosowanymi w pedagogice, które są opaI1e na bezpośredniej obserwacji i osobistych przeżyciach. To krajo­znawca poznaje kraj nie tylko rozumem, miarą i liczbą, lecz wzruszeniem i za­chwytem, zdziwieniem i radością, smutkiem i oburzeniem6). .

Zasadniczą treścią krajoznawstwa jest poznawanie: zespołu zjawisk za­chodzących w najbliższym otoczeniu, regionie i kraju. Nie omacza ono ency­klopedycznego gromadzenia wiadomości, lecz wyraża dążenie do wydobycia spośród wielu zjawisk tylko faktów, które decydują o przeobrażeniach kraju i jego rozwoju. Systematyczne gromadzenie wiadomości zdobywanych przez autopsję, zaznajamianie się z danymi statystycmymi, z materiałami historycz­nymi, przyrodniczymi oraz zbieranie dokumentacj i dotyczących terenu, prowa­dzi do coraz bardziej pogłębionego jego poznawania.

Współczesne krajoznawstwo - w znaczeniu poznawania ojczystego kraju w aspekcie różnych dziedzin wiedzy - zgodnie z tradycją ma służyć: utrzymaniu ciągłości kultury, kształtowaniu tożsamości, miłości do ziemi ojców, wyrabianiu cech osobowości na miarę wyzwania współczesnych czasów. Jednocześnie nie rezygnuje z przygotowania do życia poprzez wprowadzenie kolejnych pokoleń Polaków w obiektywny, uniwersalny, według filozofii wychowania UNESCO świat wartości.

Nie chodzi bynajmniej o głoszenie nowego krajoznawstwa. Ważne jest, by przekazywać je takim, jakie ono było w umysłach jego twórców. Ale trzeba to uczynić w sposób, by było ono osadzone w życiu współczesnej młodzieży i dorosłych i odpowiadało ich potrzebom, stawało się dla nich nowym, świeżym orędziem, było iskrą zapalającą, wydarzeniem, które pozwala odkryć wymiar sensu zwrotu Poznaj swój kraj, Ojczyźnie służ. Urasta ono do czegoś znacznie większego niż tylko dopełnienie wiedzy z przedmiotów szkolnych. Staje się swoistą filozofią myślenia i stylem życia.

Turystyka stanowi całokształt zjawisk związanych z podróżą i pobytem w jakiejś miejscowości osób przyjezdnych, jeżeli nie wynika on z motywu

4) K. Denek: Krajoznawstwo i turystyka jako przedmiot dydaktyczny wyższej uczelni, "Nauczyciel i Wychowanie" 1968, nr 3; 1. Szukaiski: O związkach krajoznawstwa

z nauką. W: Naukowcy krajoznawstwu, Warszawa 1979.

5) Wł. Krygowski: Góry i doliny po mojemu, Kraków 1977.

6) G. Wuttke: O krajoznawstwie w szkole. W: S. Rodkiewicz (red.): Nauczyciel krajo­

znawca na Mazowszu, Warszawa 1960, t. 1-2.

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 191

osiedlenia się i przez to nie wiąże się z jakąkolwiek działalnością zarobkową. W istocie turystyki tkwi ruch przemieszczania się. Stąd przez turystykę rozumie się ogół zjawisk związanych z czasową zmianą środowiska, wynikającą z mo­tywów poznawczych, rekreacyjnych lub ludystycznych, dokonywanym w czasie wolnym od nauki i pracy.

Siłą napędową rozwoju turystyki jest ciekawość otaczającego świata, po­znanie kraju, ludzi i ich dokonań, sposobu życia, rozrywek, kierunków i treści myślenia. Treścią tej siły napędowej jest potrzeba czynnego wypoczynku w ruchu, przeżywanego w kontakcie z pięknem przyrody. Źródłem turystyki jest nie zaspokojona ciekawość świata, która wiedzie nas w najtajniejsze zakątki ojczyzny, odkrywa obrazy przeszłości, teraźniejszości, nie zatrzymuje się na dniu dzisiejszym, lecz zadaje sobie pytanie, co czynić, aby mądrze wiązać prze­szłość z przyszłością, nie zatrzymując czasu zatrzymać najcenniejsze wartości tworzące dorobek naszej kultury7).

Znaczne zapotrzebowanie na turystykę stwarzają warunki egzystencji na obszarach coraz intensywniej zurbanizowanych, dotkniętych różnego rodzaju zanieczyszczeniami powietrza, wody, hałasem i tempem życia. Warunki te wy­wołują coraz większą ucieczkę młodzieży i dorosłych w czasie wolnym od nauki i pracy zawodowej na łono przyrody do odmiennych środowisk ludzkich w celu regeneracji sił fizycznych i psychicznych. W tym naturalnym procesie tkwi isto­ta współczesnego ruchu turystycznego.

Turystyka jako zjawisko społeczne jest więc funkcją takich czynników, jak: warunki geograficzne, stosunki demograficzne, czas wolny od nauki i pracy zawodowej, stan uprzemysłowienia i urbanizacji kraju, poziom komunikacji oraz polityka socjalna państwa. Intensywność turystyki zależy od tendencji roz­wojowych tych przesłanek.

Terminy krajoznawstwo i turystyka nie są tożsame. Stanowisko to nie ~e5~ równoznaczne z twierdzeniem, że są to dwa różne pojęcia mieszczące się-~' ~.- . odmiennych płaszczyznach, zarówno treściowych jak i formalnych. O"', >., : . nazwy określają wartości odrębne, niekiedy tylko zazębiające .s\ ~'. ,:'",;, .

nawzajem współdziałające8). Gdyby tak było nie wymieniano b; :,,:;;~~_,:;"':~ _ ' nas terminów równocześnie. Tymczasem często się mó\\i !"'~:~ ~ :Z::Aiio..:..2 ­-turystyczny względnie turystyczno-krajoznawczy. D\\ ucz!::-.:'.;.:"5..: -:a...~:' :t<, kreśla równorzędność obu elementów. Uprawianie kra.- oz::- 2'''~:1 :w::z ło.:IICa--_

z terenem, jak i pozbawienie turystyki treści k...ą<'z::-..: ::zy.::::t ,r::!iiC. __ ~

niepełnym wykorzystaniem możliwości. jak:e 5:-.a.rz:t:l~"'" 4

7) Wł. Krygowski: Góry i do:..~.~ "'". ""l'!:a. ~ lor-:

8) J. Kaczmarek: Kiedy Z,""!'":i ',''': ,::r s:-w; - - ­

1973.

9) Cz. Skrudlik: Tul') '!]'.. ',''': ::rl , .. ~ " -==. :;:--- .. r

1972.

192 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja dorosłych

Z terminami krajoznawstwa i turystyki wiąże się pojęcie zajęć krajo­znawczo-turystycznych w edukacji dorosłych. Oznacza ono społeczne zjawisko realizacji przez dorosłych indywidualnych chęci odpoczynku i poznawania wła­snego kraju w aspekcie przeszłości, teraźniejszości i zamierzeń na przyszłość. Zasadniczym celem tego ruchu jest poznawanie ojczystego kraju (krajo­znawstwo), a turystyka stanowi środek do osiągnięcia tego celu. Stąd nie można zgodzić się z opinią, że krajoznawstwo stanowi wyższą formę turystyki I O). W czasie zajęć krajoznawczo-turystycznych najłatwiej dostrzec konieczność symbiozy krajoznawstwa i turystyki jako dziedzin wzajemnie się uzupełniają­cych i nierozłącznie ze sobą związanych. Na związek ten zwraca uwagęW. OkOll stwierdzając, że krajoznawstwo zbliża się do turystyki, lecz obejmuje znacznie szersze zadania poznawcze, a niekiedy naukowe I I). Krajoznawstwo i turystyka istnieją obok siebie, jak dwie asymptoty. Ciągle się zbliżają do sie­bie, ale nigdy nie spotykają się.

2. Wartości kulturotwórcze i wychowawcze

krajoznawstwa i turystyki - Kazimierz Denek

Krajoznawstwo i turystyka spełniają istotne zadania w wielostronnym rozwoju osobowości młodzieży i dorosłych. Rangą krajoznawstwa i turystyki jako form zaspokojenia potrzeb wynikających z narastania czasu wolnego od nauki i pracy naj szerszych rzesz społeczeństwa wyznacza ich społeczny zasięg. Zasięg ten stale będzie przybierał na rozmiarach. Istotną rolę odgrywają w tym procesie wyraźne postępy medycyny. Dzięki nim wydłuża się przeciętne trwanie życia. Narastanie czasu wolnego jest konsekwencją rozwoju współczesnej nauki oraz postępu technicznego i ekonomicznego. Przyczyniają się one do skracania czasu nauki i produkcji, a więc i dnia pracy. Powoduje to wydłużenie się czasu wolne­go od pracy i nauki wśród licznych rzesz społeczeństwa. O powiększaniu sięczasu wolnego świadczą również obserwacje rynku pracy, wykazujące przesu­wanie się wzwyż wieku produkcyjnego. Bez przesady można więc powiedzieć, że stoimy w przededniu okresu "przedłużonej młodości". Skłania to andrago­gów, socjologów i polityków społecznych do zwrócenia baczniejszej uwagi na humanizację życia ludzkiego, a zwłaszcza polepszania jego jakości. Do podsta­wowych czynników określających jakość życia należą rozmiary i sposób wyko­rzystania czasu wolnegoI2). Z tego względu problematyka ta znalazła się w cen­trum zainteresowania władz pat'1stwowych, związkowych i oświatowych, Urzę­

10) J. Półturzycki: Ucz się sam, Warszawa 1967.

II) W. Okoń: Slownikpedagogiczny, Warszawa 1992.

12) T. Wujek: Czas wolny to nie bezczynność, "Wychowanie" 196], nr 16; T. Wujek

(red.): Wprowadzenie do pedagogiki dorosłych, Warszawa 1992.

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 193

du Kultury Fizycznej i Turystyki, Związku Harcerstwa Polskiego, Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (PTTK), Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych (PTSM) i innych. Zainteresowanie to wzrosło po wkroczeniu naszego kraju w powszechną reformę czasu pracy.

Po wprowadzeniu w naszym kraju pięciodniowego tygodnia pracy pro­blemy właściwego wykorzystania czasu wolnego stały się coraz ostrzejsze. Ro­śnie ich ranga społeczna. Trzeba podjąć problem kształcenia załóg przedsię­biorstw umiejętności korzystania z wolnego czasu.

Kiedy czas wolny był dobrem pojedynczym i realne możliwości jego spę­dzania sprowadziły się do kilku stereotypowych form, postulat takiego kształ­cenia brzmiał naiwnie. Od momentu, gdy czas wolny stał się dobrem masowym i w takiej samej skali stają się dostępne zróżnicowane formy jego spędzania, to wówczas kształcenie umiejętności korzystania z czasu wolnego urasta do pro­blemu społecznej konieczności. Przygotowanie załóg przedsiębiorstw w zakre­sie spędzania czasu wolnego służącego wielostronnemu rozwojowi osobowości trzeba rozpocząć od szkół. Nowoczesna szkoła mając na celu jak najlepsze przygotowanie swych absolwentów do życia, zakłada, a przynajmniej powinna stawiać na równi przygotowanie do pracy, jak i do spędzania wolnego czasu. Stąd permanentna edukacja dorosłych kieruje swe zainteresowania w dużym stopniu na sferę wolnego czasu. Uwzględnia obok nauczania pod kątem pracy i zawodu kształcenie ustawiczne, bezinteresowne dla tych, którzy pragną po­głębić i rozszerzyć swoje zainteresowania poznawcze, kulturalno-oświatowe, a nie związane z pracą zawodową. Zadaniem edukacji permanentnej w sferze wolnego czasu jako zjawisk społeczno-oświatowych jest wyrobienie zrozumie­nia i silnej motywacji do stałego doskonalenia swych kwalifikacji, podejmowa­nia ciągłej pracy nad sobą w drodze samokształcenia. Odnosi się to szczególnie do andragogów. Poważna rola w samokształceniu nauczycieli przypada krajo­znawstwu i turystyce.

Problematyki krajoznawstwa i turystyki nie można odizolować od kon­tekstu. Jest nim system edukacji. Krajoznawstwo i turystyka stanowiąjego inte­gralne komponenty. Oznacza to możliwość rozpatrywania problemów krajo­znawstwa i turystyki w sposób kompleksowy bez uwzględnienia przemian, które dokonują się w systemie edukacji narodowej. Poczynaniom tym przyświeca cel stworzenia takiego systemu edukacji narodowej, który zapewnia wykształcenie człowieka "kompletnego". Jest to ideał wielu filozofów i pedagogów. W per­spektywie tych przedsięwzięć przewiduje się, że krajoznawstwu i turystyce przypadnie w udziale do odegrania o wiele większa rola niż to było w systemach kształcenia nadających uprzywilejowane miejsce aspektom poznawczym treści oświaty dorosłych i sprawom przekazywania wiedzy w gotowej postaci. Jeżeli oświata ta ma nauczyć nie tylko jak być, ale także jak żyć, to wielostronny roz­wój ucznia dorosłego, jego radości z działania zgodnego z możliwościami, które stwarza wolny czas oraz z potrzebami i wymaganiami środowiska naturalnego staje się zasadniczym imperatywem zamierzeń andragogiki.

194 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja dorosłych

Krajoznawstwo i turystyka mają liczne aspekty filozoficzne. Obie sfery aktywności zorientowane są na realizację wartości. Najważniejsze z nich ogni­skują się wokół transcendentalnej triady: prawdy, dobra i piękna. Każda z tych wartości uszlachetnia poszczególne strony osobowości. Prawda doskonali inte­lekt, a dobro i piękno odpowiednio wolę i uczucia. Poza wspomnianą triadą do wartości uniwersalnych zalicza się m.in. humanizm, zdrowie, demokrację, mi­łość, solidarność, godność, uczciwość i prawa człowieka, dobra wspólne, pracę, honor, wolność, patriotyzm, pluralizm, wiarę, mądrość, odwagę, gospodarność, przedsiębiorczość, rozsądek, sprawiedliwość, sumienność, rzetelność, pokój. W edukacji dorosłych istotne są także takie wartości, jak: odpowiedzialność, uznawanie i przestrzeganie tolerancji, poszanowanie odmiennych opinii, miłość bliźniego, przeciwstawienie się egoizmowi i konsumpcyjnemu stosunkowi do życia, niezależność działania, otwartość na różne kultury i rasy.

W społeczeństwie demokratycznym naczelną wartość ma dobro człowie­ka, jego szczęście i wielostronny rozwój. Wartościom tym odpowiadają takie cele edukacji dorosłych, jak: uzyskanie przez obywateli możliwie wysokiego poziomu zdrowotnego oraz kwalifikacji ogólnych i zawodowych, zapewnienie im aktywnego i twórczego uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym.

Postawy są stałym składnikiem osobowości. Odnoszą się do wartości, które wynikają ze stosunku do świata idei, osób, rzeczy, wytworów umysłu, serca i rąk. Są one rezultatem stosunku do: a) podstawowych idei humanistycz­nych (idea życia, pokoju, miłości, prawdy, sprawiedliwości, egalitaryzmu, wol­ności); b) siebie (skromność, obiektywizm, samoocena, powściągliwość, umiar w sądach i postępowaniu, poczucie osobistej godności, odwaga, dzielność, rze­telność, pogoda ducha, optymizm); c) innych osób (miłość, sympatia, po­wszechna życzliwość, uprzejmość, uczynność, tolerancja, poszanowanie godno­ści, pomoc w potrzebie, zapobieganie nieszczęściom, cierpieniom, współczucie, opieka nad chorymi, inwalidami, osobami niepełnosprawnymi, nieletnimi, obro­na pokrzywdzonych, poczucie odpowiedzialności za podopiecznych, wykony­wanie zadań, dotrzymywanie zobowiązań, dochowywanie wierności); d) wła­snego narodu, państwa, kraju (umiłowanie kultury własnego narodu, jego hi­storii, języka, duma z przynależności do wspólnoty narodowej, umiłowanie piękna ojczystego krajobrazu, polskiej ziemi, gotowości pomnażania wspólnego dobra, jego ochrony, umacniania suwerenności i jedności narodu w sprawach jego bytu, rozwoju i niepodległości, kult symboli narodowych, państwowych, pomników naszej patriotycznej dumy, różne postacie patriotyzmu, lojalność wobec państwa); e) świata przyrody żywej (pomnażanie jej piękna, roli w życiu człowieka, dbałość o jej obronę, pielęgnację, rozwój); f) świata rzeczy mar­twych (poznawanie ich charakteru użytkowego, racjonalne i oszczędne użytko­wanie, niedopuszczenie do marnotrawstwa, poszanowanie ich przynależności

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 195

własnościowej); g) pracy (zamiłowanie do niej, fachowość, rzetelność, wysoka jakość, działalność i odpowiedzialność pracowników)!3).

W działalności krajoznawczo-turystycznej kształtują się u jej uczestników wszystkie z wymienionych rodzajów postaw.

3. Krajoznawstwo i turystyka jako komponenty

zaspokajania potrzeb dorosłych - Kazimierz Denek

Krajoznawstwo i turystyka w nowoczesnej edukacji dorosłych należą do inte­gralnych jej składników. Spełniają istotne zadania w zaspokajaniu różnorodnych potrzeb dorosłych. Psychologowie określają potrzeby jako stan braku czegoś, co ze względu na strukturę organizmu, indywidualne doświadczenie człowieka oraz jego miejsce w społeczeństwie okazuje się niezbędne do utrzymania go przy życiu, zapewnienia mu rozwoju, utrzymania określonej pozycji w grupie rówie­śniczej i pracy. Potrzebę wywołuje brak określonego stanu, substancji, przed­miotu, osoby. Dorośli odczuwając takie braki dążą do znalezienia tego, czym nie dysponują. Dążność do zaspokojenia potrzeby staje się motywem ich działania. Zatem potrzeby uruchamiają, dynamizują aktywność dorosłych. Stąd motywy

przez wjeJu autorów utożsamjane sę z potrzebamj, Zaspok0enie potrzep W)'ma­ga warunków. Motywy wywołują naciski społeczne na stwarzanie warunków do realizacji potrzeb.

Wyróżnia się zazwyczaj potrzeby podstawowe i pochodne. Pierwsze związane są z biologiczną strukturą organizmu i wykształconą strukturą osobo­wości. Natomiast ostatnie z nich odnoszą się do szukania środków do zaspoka­

jania potrzeb podstawowych. Przyjął się też podział na potrzeby pierwszego i wyższego rzędu, względnie biologiczne, psychiczne i kulturalneI4).

Potrzeby istnieją obiektywnie, choć nie zawsze są uświadamiane. W dro­dze działalności krajoznawczo-turystycznej mogą być zaspokajane potrzeby: regeneracji w dobrych warunkach klimatycznych, przebywania w świetle sło­necznym, ciszy, wypoczynku fizycznego, kontaktu z zielenią i przyrodą, zm::l.~:

otoczenia na środowisko przyrodnicze, optymalne dla regeneracji. zha.'1'!'G'"1ZD­wania się z życiem biologicznym przyrody. Wymienione potrzeb~ o chara:,,~e7e biologicznym wywołane są kolejno przez: zmęczenie złymi \\'aru"1;.a.~: ',- c.­

tycznymi w miejscu przebywania; utrudzenie wrażeniami \\ ;.ZU3:~: : ;:,-­

warunkami oświetlenia dziennego i słonecznego: hałasu i zab;,,;~~.:. '.'. _', __~ _ nerwowym; degenerację biotopu miejskiego, kurczenie s'ę :~ :'.'. "Ze. . ~

13) F. Gamulczak: Jak 1rycho1rywać, żeby \\J L jy u. ..':"5 '.~ ~ ~ :.

14) K. Kłosowska: Wartości, aspiracje i potrzeb} mu(~ Spul.:.--="~. -.. '. .' ..:~

wa 1970.

196 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja dorosłych

Krajoznawstwo i turystyka stwarzają także warunki do realizacji potrzeb psychicznych. Odnosi się to do potrzeb: organizowania kontaktów towarzyskich i wypoczynku w ciszy; zmiany środowiska przestrzennego i społecznego; od­prężenia psychicznego; nawiązania i kultywowania nowego typu stosunków i sytuacji społecznych; posiadania możliwości tworzenia sytuacji, w których działa jako antidotum na ciągłe podporządkowanie się szkole, pracy, rodzinie, organizacjom społecznym; akceptacja i afirmacja. Źródłem tych potrzeb są od­powiednio: zmęczenie nadmierną ilością kontaktów międzyludzkich oraz na­pięciem spowodowanym stałą kontrolą społeczną, chęcią oderwania się od wa­runków otoczenia, wyrwania się z kręgu kulturowego, obyczajowego, zależno­ści.

Uprawianie krajoznawstwa i turystyki stwarza wiele okazji do zaspoko­jenia potrzeb kulturalnych, które dotyczą: poczucia piękna, doznań aspektyw­nych, poznania, przeżycia przygody, doznania wrażeń i zmian, naśladownictwa (ulegania modzie, poddawania się wymogom otoczenia społecznego), zabawy, rozrywki, zobaczenia miejsc znanych z literatury, środków masowego przekazu, zwiększenia zakresu doświadczenia społecznego (poprzez poznawanie nowych ludzi, ich problemów, nowych instytucji, innych ustrojów społecznych i życia różnych społeczeństw), twórczego działania, "wolnej działalności zawodowej"

(przedłużania działalności zawodowej na czas wolny, ale nie związany z pracą zarobkową), kontaktu społecznegoI5).

Olbrzymie znaczenie ma krajoznawstwo i turystyka w budzeniu wrażli­wości z równoczesnym zapotrzebowaniem na przeżycia emocjonalne i estetycz­ne przy jednoczesnej stale pogłębiającej się umiejętności intelektualnego "przetwarzania" zdobywanej wiedzy. Z punktu widzenia andragogiki krajo­znawstwo i turystyka są aktywnością kształtującą osobowość dorosłych. Jest to aktywność świadoma, dobrowolna, sterowana autentycznymi potrzebami. W grę wchodzą tu potrzeby: fizjologiczne, bezpieczeństwa (stabilizacji, zależności, opieki, uwolnienia od strachu, lęku, chaosu, struktury, porządku, prawa, ograni­czeń, oparcia w opiekunie), przynależności i miłości, szacunku, samourzeczy­wistntenia, pragnienia wiedzy i rozumienia, estetyczne, twórczości 16). Wiele

z nich należy do potrzeb humanistycznych. Ujmuje się je w kategoriach czynie­nia dobra, docierania do prawdy, przeżywania pięknaI7).

Zaspokajając potrzeby dorośli uczniowie równocześnie: zdobywają wie­dzę o stanach rzeczy, zjawiskach, wydarzeniach, procesach i zależnościach, przeżywają i oceniają różnego rodzaju zjawiska i obiekty. W rezultacie przeżyć emocjonalnych i ocen przyjmują określone postawy wobec napotykanych zja­wisk typu "do, od, ponad" i uzyskują informację o skutkach działańI8). Na pod­

15) Z. Kruczek: Metodyka krajoznawstwa, Kraków ]979.

16) A.H. Maslow: Motywacja a osobowość, Warszawa 1990.

17) K. Denek: Wartości i cele edukacji szkolnej, Poznań-Toruń] 994. 18) A. Kępiński: Rytm życia, Warszawa ]972.

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 197

stawie otrzymanej wiedzy i dokonanej oceny modyfikują swoje zachowania, realizują ponownie otrzymane informacje. Porządkują zjawiska, obiekty, sposo­by i skutki działania na "kalkach ocen" (dobry - zły; przydatny - nieprzydatny; przyjemny - nieprzyjemny itp.) i klasyfikująje przypisując im określone warto­ści, wiążą, weryfikują i przekształcają reprezentację otaczającej rzeczywistości (przymiotowej, przyrodniczej, społecznej i symbolicznej). Ponadto odkrywają, stosują i sprawdzają reguły rządzące abstrakcyjnymi zależnościami często nie­uchwytnymi w procesie percepcji na lekcjachI9).

Przedstawione następstwa interakcji uczestników zajęć krajoznawczo­-turystycznych, zwłaszcza ze światem pozaszkolnym, dadzą się sprowadzić do takich działań, jak: poznanie, rozumienie, ocenianie i przekształcanie. Działania te przenikają i warunkują się wzajemnie. Każde z nich w większym lub mniej­szym stopniu angażuje poszczególne sfery ludzkiej psychiki. Poznanie i rozu­mienie związane jest głównie z intelektem. Towarzyszą im także nastroje emo­cjonalne, podświadome dążenia, irracjonalne przeczucia, intuicje i olśnienia. Emocjonalno-intuicyjny poziom odbioru rzeczywistości jest podstawą działań związanych z procesami wartościowania. Wartościowanie nie jest przeciwień­

stwem przeżywania świata, lecz jedną ze stron tego samego proceSll, konstytu­tywnym elementem rozumienia, krytyki i refleksji.

Współwystępowanie rozumu i uczuć nie zawsze oznacza harmonię. Zda­rza się, że jednostka przyswaja wiedzę na poziomie intelektualnym a odrzuca w sferze emocjonalnej (dysonans poznawczy). Proces poznawczy, który nie

uwzg(ędClCa i ClCe zera mecaaerizmów powscawaClCa świadomoścc" aksjo(ogiczerej, nie nauczył młodego człowieka radzenia sobie w sytuacjach tego typu.

W języku komunikacji społecznej występują sądy: orzekające, oceniające, normujące, zakazujące. Tylko zdania opisowe są obojętne emocjonalnie i nie mają siły sprawczej, regulującej ludzkie zachowanie. Pozostałe rodzaje wypo­wiedzi obligują dorosłego do konkretnego postępowania i określonego ustosun­kowania się do otaczającej rzeczywistości. W procesie kształcenia zjawiska oceniania i wartościowania zajmują znacznie więcej miejsca niż skłonni jeste­śmy im przyznać10). Nietrudno dostrzec, że znaczenie krajoznawstwa i turystyki w oświacie dorosłych wynika z ich humanistycznych walorów. Ponadto akcen­tuje je jedna z ich prawidłowości. Przybrała ona nazwę ogólnopedagogicznej zasady wszechstronnego wykorzystania wiedzy z zakresu krajoznawstwa i tury­styki w procesie kształcenia. Zasadę tę uzupełnia tzw. podejście krajoznawczo­-turystyczne do edukacji dorosłych. Wyraża ono konkretyzację, uszczegóło­wienie, odkrycie i potwierdzenie poznanych na lekcjach: faktów, zjawisk, wyda­rzeó i procesów w bezpośrednim kontekście z rzeczywistością, wszędzie gdzie

19) J. Kozielecki: Koncepcja transgresyjna człowieka, Warszawa 1987.

20) M. Kordaczyńska: Aksjologiczne aspekty procesu kształcenia. W: Współczesne kie­

runki modernizacji dydaktyki, Toruń 1993;

M. Scheler: Istota iformysympatii, Warszawa 1986.

198 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja doroslych

to jest możliwe i celowe. Podejście krajoznawczo-turystyczne do procesu kształcenia ułatwia zdobywanie wiedzy w drodze poznania zmysłowego i empi­rycznego.

4. Edukacja zdrowotna dorosłych poprzez aktywność

krajoznawczo-turystyczną - Kazimierz Denek

Udział uczestników oświaty dorosłych w różnych formach zajęć krajoznawczo­-turystycznych umożliwia im zdobycie doświadczenia poznawczego, przeżyćestetycznych pozwalających na minimalizację i likwidację znużenia, zmęczenia i przemęczenia21) spowodowanego nauką, monotonią codziennie powtarzających się problemów i zadań. W tym się przejawia zdrowotny walor kształcenia doro­słych przez krajoznawstwo i turystykę. Wyraża się on także w tym, że udziałw wycieczkach, wczasach i obozach wędrownych umożliwia ich uczestnikom poznanie tych osobliwości przyrody, relaksu i autentycznego odpoczynku fi­zycznego i psychicznego.

Podstawowym zadaniem działalności krajoznawczo-turystycznej wśród uczestników edukacji dorosłych jest zapewnienie im aktywnego wypoczynku po nauce i pracy, hartowanie stanu zdrowia oraz wzmacnianie sprawności fizycznej i psychicznej.

Zdrowie jest niezbędnym warunkiem do powodzenia wszelkiej działalno­

ści wśród dorosłych. Tymczasem stan ich zdrowia nie jest dobry. Znaczny ich

odsetek, zwłaszcza mjeszkających w dużych mjastach j ośrodkach przemysło­wych, narażony jest na przebywanie w atmosferze gęstej od wyziewów komi­nów fabrycznych i silników spalinowych. Nieomal permanentnie bombardowani są oni przez dźwięki określone przez fachowców jako hałas. Przekracza on już na dwóch trzecich ulic warszawskich, na trzech czwartych poznaI'1skich i poło­wie gdaI'1skich dopuszczalną normę hałasu ustaloną w przedziale 70-75 decybeli (dźwięk o mocy 130 decybeli stanowi pułap wytrzymałości człowieka).

Wzrost wolnych dni bez nauki i pracy powinien iść w parze ze zwiększe­niem czasu na rekreację, zajęcia krajoznawczo-turystyczne, sport, uprawianie własnego hobby, zajmowanie się czymś nie tylko z tytułu szkolnego obowiązku, lecz dlatego, że to coś szczególnie interesuje uczestników szkolnej edukacji dorosłych. Zadaniem szkoły i placówek oświatowo-kulturalnych jest przyjście z pomocą w tworzeniu młodzieży i dorosłym warunków po temu, sprzyjanie atmosferze swobodnej, która wyzwala ich inicjatywę, pomysłowość i zaanga­żowanie. Wszystko to stwarza olbrzymią szansę sprzyjającą poprawieniu stanu zdrowotnego społeczeI'lstwa. Czy umiemy z niej korzystać?

21) A. Hansen: O sztuce wypoczynku, Warszawa 1974.

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 199

Charakter bodźców negatywnych naszej cywilizacji, który w dużym stopniu obejmuje uczniów edukacji dorosłych, pozwala wskazać na właściwy model ich wypoczynku osobistego. Zamyka się on w słowach krajoznawstwo i turystyka. Wśród ogólnie dostępnych środków ograniczenia wpływu ujemnych bodźców cywilizacji na ich czołowe miejsce ze względu na walory zdrowotne poza tzw. małą turystyką powinno przypaść wycieczkom, wczasom i urlopowym wędrówkom. Szczególnie obozy, których trasy wędrówek wiodą do środowisk

wartościowych biologicznie (las, woda, słońce, czyste powietrze) zmuszają swych uczestników do ruchu, szczególnie potrzebnego uczniom kształcenia dorosłych prowadzących siedzący tryb życia, dają możliwość przeżywania "inności" i "zmienności" sytuacji niecodziennych, sprzyjają odprężeniu, zani­kaniu stanów nudy i znużenia. Dzięki temu służą one regeneracji i wzmocnieniu sprawności fizycznej i psychicznej uczestnikom edukacji dorosłych, zabezpie­czaniu ich zdrowia22).

W czasie wycieczek, wczasów, wakacyjnych wędrówek ich uczestnicy przyzwyczajają się do znoszenia niewygód, hartują się, obojętnieją na zmiany temperatury i kaprysy pogody, wyrabiają wytrzymałość i odporność przeciw chorobom. Odnosi się to zwłaszcza do górskich obozów wędrownych. Podczas ich odbywania wzmaga się czynność serca, płuc, rośnie apetyt, przemiana ma­terii staje się żywsza. Skutek jest widoczny. Uczestnicy z takich obozów wraca­

ją nie tylko zdrowi i weseli, ale okazują mimo przebytych trudów wędrówki przyrost na wadze.

W trakcie wycieczek, wczasów i obozów wędrownych wdraża się ich

uczestników do dbałości o rozwój fizyczny, troskę o higienę, zdobywanie umie­jętności rekreacji służącej zdrowiu biologicznemu i psychicznemu. Podejmowa­ne w ten sposób wychowanie zdrowotne odgrywa olbrzymią rolę w wielostron­nym rozwoju osobowości. Podnosi się samopoczucie uczestników interesują­cych nas tu form zajęć krajoznawczo-turystycznych i budzi się w nich optymizm życiowy. Wszystko to czyni ich zdolnymi do urzeczywistnienia swych celów, konstruktywnej działalności na rzecz wypełniania obowiązków w szkole i poza nią, uczestnictwa w różnych formach spędzania wolnego czasu. FUQkcje te mo­gą być spełniane w aspekcie: stymulacyjnym, adaptacyjnym, kompensacyjnym i korekcyjnym23).

Wycieczki, wczasy, zwłaszcza obozy wędrowne zapobiegają hipokinezji. Jest to zjawisko ograniczenia ludzkiej aktywności ruchowej, ze szkodą dla człowieka, któremu ruch podtrzymujący jego sprawność fizyczną jest bardzo potrzebny. Hipokinezja wyraża się "dozgonnymi zaślubinami" z siedzącym try­bem życia. Określa się ją też mianem cywilizacji siedzącej (bezruchu), w mięk­kich fotelach i wyściełanych krzesłach. Na hipokinezję zapada znaczna częśćspołeczeństwa, zwłaszcza dużych miast.

22) M. Demel, S. Skład: Teoria }Iychowaniajizycznego, Warszawa 1976. 23) Cz. Czapow: Wychowanie resocjalizujące, Warszawa 1978.

200 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja dorosłych

5. Wpływ turystyki na intelektualny rozwój dorosłych

- Lucjan Turos

T urystyka jest jednym z najbardziej atrakcyjnych i efektywnych systemów oświaty dorosłych stymulujących ich rozwój intelektualny i zdolność do per­cepcji różnorodnych informacji o świecie. Przede wszystkim turystyka zarówno krajowa, jak i zagraniczna przyczynia się do rozwijania zainteresowań intelek­tualnych, do rozszerzania horyzontów umysłowych dorosłych, do pogłębiania motywacji samokształceniowych i szukania wartościowych źródeł wiedzy o rzeczywistości. Poznanie turystyczne obejmuje rzeczywistość przyrodniczą, społeczną i kulturową. Kontakt z przyrodą wielu krajów rozwija zainteresowa­nia ekologiczne i świadomość moralnego obowiązku jego obrony przed dewa­stacją. Nic tak nie przemawia do wyobraźni dorosłych, jak widoki zniszczonych przez przemysł obiektów przyrody. W tych warunkach rodzi się potrzeba zaan­gażowania w działalność ruchów ekologicznych zmierzających do ocalenia na­turalnego środowiska człowieka. Kontakt z przyrodą w jej różnorodności, pięk­nie i bogactwie form sprzyja uświadomieniu sobie przez dorosłych ich związ­ków z naturą i dążeniu do ich odbudowania. Ukazuje im też doskonały ład panu­

jący w przyrodzie i skłania do zastanowienia się, jaki jest tego porządku w przyrodzie rodowód (ewolucja przyrody, kreacja boska). Kontakt z przyrodą jest zatem dla dorosłych inspiracją do refleksji filozoficznej. Uczy także odgry­wania w niej różnych rodzajów i form piękna i kształtuje świadomość estetycz­ną ludzi dorosłych. Przeżywanie piękna, tajemniczości i egzotyki przyrody staje się trwałym składnikiem doświadczenia turystycznego i umacnia jego niezwykłą atrakcyjność i siłę oddziaływania na wyobraźnię, emocje i intelekt turystów. Olbrzymie znaczenia dla rozwoju umysłowego dorosłych mają kontakty z ludźmi (zarówno ze zbiorowościami, jak i z jednostkami). W tych spotkaniach z ludźmi dorośli uczą się przede wszystkim poznawać różnorodność ludzkich światopoglądów, potrzeb, stylów i warunków życia, twórczych uzdolnień, losów i dokonaÓ., zasług i win. Te turystyczne spotkania z ludźmi wywierają znaczący wpływ na rozwój intelektualny dorosłych, gdyż ukazują im różnorodność kate­gorii, pojęć, punktów widzenia, doświadczeń i systemów wartości funkcjonują­cych w świadomości i zachowaniu różnych osób reprezentujących rozmaite środowiska społeczne i kulturowe. Te rozmowy z ludźmi, poznanymi w czasie

wycieczek krajoznawczych i zagranicznych, są dla dorosłych źródłem bezcennej wiedzy o kulturze umysłowej i społecznej ich rozmówców, o ich koncepcji ży­cia i samorealizacji, o ich związkach z Ojczyzną i regionem, w którym mieszka­

ją. Spotkania z ludźmi są także czynnikiem kształtującym umiejętności odróż­niania wybitnych indywidualności, odkrywania ich niepowtarzalności i oryginalności w sposobie myślenia i działania. Kontakty turystyczne z ludźmi

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 201

reprezentującymi różne narody, rasy, kultury, religie, światopoglądy, obyczaje umożliwia dorosłym odwiedzającym obce kraje zrozumienie odmienności i odrębności ludzi należących do różnych kręgów kulturowych. Tego rodzaju doświadczenie umożliwia dorosłym z jednej strony poznawanie różnic dzielą­cych ludzi należących do różnych środowisk społecznych, kultur i ras; z drugiej strony odkrywanie podobieI1stw i analogii do naszej rodzimej polskiej kultury. Kontakty z ludźmi należącymi do różnych narodów, ras i wyznaI1, będących obywatelami różnych paI1stw, wykonujących różne zawody, umożliwia doro­słym odkrywanie tych wartości, które są dla nich wspólne i decydują o ich przy­należności do gatunku ludzkiego. Jednocześnie kontakty te umożliwiają zrozu­mienie tej prawdy psychologicznej uznającej niepowtarzalną oryginalnośći indywidualność każdej ludzkiej osoby.

Turystyka krajowa i zagraniczna rozwija także aspiracje intelektualne do­rosłych, dążenie do poznania świata w całej jego złożoności, różnorodności, bogactwie i jedności. Turystyka uczy odkrywania nowych, interesujących, czę­sto zaskakujących, budzących podziw i zdumienie, niezwykłych obiektów przy­rodniczych, społecznych i kulturowych.

Turystyka edukacyjna (ukierunkowana na samokształcenie i autokreację) sprzyja ksztahowaniu się umiejętności przyswajania sobie wiedzy o zwiedza­nych obiektach i włączania jej w spójny system wiadomości o rzeczywistości.

Wpływ turystyki na intelektualny rozwój dorosłych uwidacznia się przede wszystkim w tym, że budzi ona silną potrzebę zrozumienia genezy i aktualnego znaczenia poznawanych sytuacji i obiektów. Niewątpliwą zaletą edukacji tury­stycznej - realizowanej podczas wycieczek krajowych i zagranicznych - jest to, że rozwija ona u dorosłych potrzebę pogłębionej refleksj i nad istotą, sensem i wartością zwiedzanych obiektów: przyrodniczych, społecznych i kulturowych. Zwiedzanie miejsc, w których odbywały się wielkie historyczne wydarzenia (np. pola bitwy pod Grunwaldem) pomaga dorosłym w głębszym uświadomieniu sobie sensu tych wydarzeI1 militarnych i ich wpływu na losy Polski i Europy. Skłania ich także do samokształcenia, do poszukiwall innych źródeł wiedzy, do lektury tych prac, które są wynikiem naj nowszych badaIl naukowych w tej dzie­dzinie.

Znaczący wpływ turystyki na intelektualny rozwój dorosłych mają pro­

wadzone w grupach turystycznych swobodne dyskusje na te tematy, które wiążąsię z realizacją programu oświatowego wycieczek. Dyskusje takie przyczyniająsię do głębszego rozpoznania wartości zwiedzanych obiektów turystycznych i zrozumienie ich społecznego, cywilizacyjnego i kulturotwórczego znaczenia. Skuteczność doświadczenia turystycznego w dziedzinie rozwoju umysłowego dorosłych i podnoszenia ich kultury intelektualnej znajduje wyraz w pisaniu przez dorosłych pamiętników, dzienników i kronik podróży. Ta werbalizacja doświadczeI1 turystycznych sprzyja ich porządkowaniu i problematyzacji oraz wykrywaniu tych ich składników i funkcji, które ułatwiają rozumienie rzeczy­wistości i jej adekwatną ocenę. Pamiętniki i dzienniki podróży umożliwiają

202 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja dorosłych

dorosłym przede wszystkim całościowe, retrospektywne ujęcie swoich tury­stycznych doświadczeń i znalezienie w nich tych wartości, które dla dorosłych stają się podstawą myślenia o świecie. Pisanie pamiętników sprzyja także ana­lizie tych składników doświadczenia turystycznego, które określają stosunek autora do ludzi, kultury i historii zwiedzanego kraju.

Intelektualny rozwój dorosłych pobudza także dokonująca się na wy­cieczce permanentna konfrontacja wiedzy teoretycznej o danym paI1stwie i społeczeństwie z indywidualną, subiektywną wizją życia i funkcjonowania człowieka w różnych społecznych rolach. Czynnikiem pobudzającym intelektu­alny rozwój dorosłych w czasie wycieczek jest ich udział w przygotowaniu i programowaniu tras wycieczkowych i określaniu ich poznawczej wartości.

Wycieczki sprzyjają także bardziej wszechstronnemu, całościowemu po­znawaniu rzeczywistości, widzeniu jej przez pryzmat konkretów i symboli; łą­czeniu przeżywania i poznawania świata, dostrzegania tych jego stron, które nie mieszczą się w żadnych ze znanych wcześniej schematów. Tego rodzaju kon­kretne turystyczne postrzeganie rzeczywistości pomaga młodzieży i dorosłym w odczytaniu tych jej ukrytych znaczeń, które określają jej istotę, sens i spo­łeczną funkcję.

6. Wpływ doświadczenia turystycznego na moralny

rozwój człowieka dorosłego - Lucjan Turos

Rozwój moralny ludzi dorosłych wyraża się w doskonaleniu ich zdolności do odróżniania dobra od zła i w coraz skuteczniejszym służeniu dobru. Wycieczki krajowe i zagraniczne dostarczają bogatego doświadczenia moralnego umożli­wiającego odróżnienie i aprobatę dobra i negację zła. Wycieczki te dają wiele okazji do czynienia dobra, pomagania innym, okazywania zainteresowania, życzliwości i sympatii współtowarzyszom podróży i zwiedzania, solidarnego uczestnictwa w realizacji tych zadań, dzięki którym wycieczka będzie w stanie sprostać nałożonym na jej uczestników obowiązkom. Wpływ turystyki na świa­domość i postawy moralne uczestników wycieczek krajowych znajduje wyraz przede wszystkim w dostarczaniu dorosłym takiej wiedzy, dzięki której będą oni w stanie w pełni świadomie angażować się w działania umożliwiające tworzenie dobra. Wycieczki krajoznawcze umożliwiają dorosłym głębsze zrozumienie i przeżycie wartości patriotycznych tego typu, jak: honor i Ojczyzna.

Udział wycieczek krajowych i zagranicznych w kształtowaniu świadomo­ści aksjologicznej i postaw prospołecznych dorosłych jest uwarunkowany takim ich zaprogramowaniem i przeprowadzeniem, aby dostarczyły one dorosłym materiału myślowego potrzebnego do uporządkowania swojej osobowości i stylu życia.

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 203

Niezaprzeczalny wpływ na rozwój moralny dorosłych ma kultura współ­życia w grupie turystycznej. Jeśli współżycie to oparte jest na humanistycznych wzorach kulturowych - to rozwija ono u dorosłych takie cechy, jak: zdolność do empatii, gotowość do niesienia pomocy materialnej i duchowej znajdującemu się w potrzebie, w solidarności, odpowiedzialności i zaangażowaniu.

Uczestnictwo w wycieczce jest dla dorosłych próbą sił fizycznych i cha­rakteru, wytrwałości i zdolności do solidarnego współdziałania z grupą, jest cennym doświadczeniem moralnym. W czasie trwania wycieczki dorosły może sprawdzić, czy jest w stanie nawiązać z nowymi, poznanymi na wycieczce ludźmi kontakty intelektualne i emocjonalne, czy może być dla nich atrakcyj­nym i życzliwym współtowarzyszem podróży, czy realizując własne potrzeby poznawcze, edukacyjne i zdrowotne może uwzględniać potrzeby innych uczestników tej formy spędzania wolnego czasu, jakąjest uprawianie turystyki.

W czasie wycieczki dorosły może sprawdzić, czy jest w stanie przezwy­ciężyć w sobie te negatywne nastawienia do ludzi, które wynikają z uprzedzeńi fałszywego obrazu człowieka.

Udział w wycieczkach krajowych ma duże znaczenie dla kształtowania się świadomości i postawy patriotycznej dorosłych. Jest bowiem okazją do po­znania tych regionów, zabytków kulturowych i cywilizacyjnych, miejsc pamięci narodowej, które składają się na oblicze gospodarcze, społeczne i kulturalne kraju. Osobiste, bezpośrednie poznanie najbardziej charakterystycznych dla kraju pomników, budowli, kościołów, zespołów pałacowych, zabytków archi­tektury sakralnej i świeckiej, zakładów pracy, ośrodków przemysłowych, zabyt­ków kultury ludowej (skansenów) umożliwia dorosłemu zweryfikowanie swojej teoretycznej, "podręcznikowej" wizji kraju, napełnienie jej konkretnym do­świadczeniem, wiedzą i przeżyciem, bardziej pełne i bardziej jasne uświado­mienie sobie źródeł swojego patriotyzmu. Krajoznawstwo aktywne, to badanie przez autopsję jest właśnie tą formą uprawiania turystyki, dzięki której człowiek dorosły realizuje swoje marzenia o poznaniu Ojczyzny, o jej zbliżeniu do jego świadomości, o poznaniu jej najcenniejszych zabytków i najpiękniejszych kra­

jobrazów. Dorośli, którzy systematycznie uprawiają krajoznawstwo mają bar­dziej pogłębiony, konkretny i prawdziwy obraz swojego kraju, jego osiągnięći potrzeb, jego stanu aktualnego i perspektyw rozwojowych, jego miejsca w Europie i w świecie, niż dorośli ograniczający swoją wiedzę o Ojczyźnie do kraju z lat dziecinnych.

Rozwój moralny człowieka dorosłego polega przede wszystkim na opa­nowaniu umiejętności dokonywania wyborów wartości i stylu życia, na uczeniu się realizowania dobra, na uodpornieniu się na wszelkiego rodzaju zło, na dzia­łaniu przynoszącym pożytek społeczny i osobisty, na ograniczeniu swego ego­izmu, egotyzmu i subiektywizmu, na zaangażowaniu w tworzenie dobra wspól­nego.

Turystyka krajowa i zagraniczna służy właśnie temu procesowi uczenia się wyborów moralnych. W czasie trwania wycieczki dorosły przeżywa szereg

204 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja dorosłych

takich sytuacji, w których musi rezygnować z potrzeb własnych na rzecz grupy lub godzić harmonijnie swoje zamiary i plany z programem działania całej gru­py turystycznej. W takich warunkach dorosły uczy się właśnie ograniczać swój egoizm, uwzględniać potrzeby innych ludzi, respektować w praktycznym, co­dziennym zachowaniu takie elementarne normy moralne, jak: życzliwość, uczynność, koleżeńskość, odpowiedzialność, obiektywizm, rozumność, szacu­nek dla człowieka, uznanie ludzkiej indywidualności. Wycieczki krajowe i za­graniczne - to praktyczna szkoła przygotowująca do poszanowania praw czło­wieka. Te prawa człowieka w sposób szczególnie widoczny dochodzą do głosu w sytuacji, kiedy dorosły znajduje się w innym kraju, wśród cudzoziemców, w innej kulturze. W trakcie wycieczek zagranicznych dorośli mogą sobie w pełni uświadomić i praktycznie przeżyć znaczenie takich praw człowieka, jak: prawo do szacunku, do zachowania swojej indywidualności, do obiektywnej wiedzy o świecie, do rozwoju osobowości, do bezpieczeństwa osobistego, do samoreal izac j i.

Szczególne znaczenie dla rozwoju świadomości i postaw moralnych do­rosłych ma uczestnictwo w takich wycieczkach zagranicznych, na których jest możliwość konfrontowania poglądów - postaw i stylów odpoczywania Polaków i cudzoziemców. Takie wycieczki uczą mądrej tolerancji dla wszelkiej odmien­ności obyczajowej - językowej, kulturowej i społecznej.

Udział w wycieczkach krajowych i zagranicznych kształtuje u dorosłych - jak na to wskazują liczne obserwacje potoczne i badania - takie cechy, jak: umiejętność współdziałania w rozwiązywaniu problemów turystycznych (związanych z wyborem tras wycieczkowych, stylów odpoczywania), poczucie przynależności do grupy (i związany z tym pewien rodzaj konformizmu), zdol­ność do przyjaźnienia się, autentyczność (zrzucanie masek związanych z peł­nieniem ról zawodowych, społecznych i rodzinnych). W czasie wycieczek do­rosły uczy się przede wszystkim przestrzegania moralnych reguł gry turystycz­nej. Są to takie reguły, jak: zasada wzajemności, solidarności, współodpowie­dzialności, adaptacji do warunków lokalnych, współuczestniczenia w życiu i działalności grupy, dyscypliny organizacyjnej, przestrzegania wspólnie ustalo­nych reguł współżycia.

W czasie wycieczek krajowych i zagranicznych dorosły jest w stanie sprawdzić, czy przestrzeganie określonych norm moralnych tego typu, jak: uczciwość, prawdomówność, dotrzymanie słowa, sprawiedliwość mogą być w praktyce realizowane i czy ich urzeczywistnianie jest źródłem sukcesów, czy konfliktów i niepowodzeń. Turystyka - jej czynne i mądre uprawianie umożli­wia także sprawdzenie umiejętności opanowywania negatywnych uczuć i re­akcji, zachowania reguł kultury humanistycznej. Jest to także znakomita okazja do uczenia się humanistycznych reguł rozwiązywania konfliktów międzyludz­kich. Grupa turystyczna składa się na ogół z ludzi należących do różnych poko­leń, zawodów, klas społecznych, posiadających różne poglądy, doświadczenia życiowe, aspiracje, wykształcenie, kwalifikacje, sytuacje materialne. Z tych

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 205

względów w każdej prawie grupie turystycznej w trakcie wycieczki powstają konflikty związane właśnie z różnicą poglądów, doświadczeń i aspiracji, ze szczególnymi wymaganiami, jakie dana jednostka stawia kierownictwu grupy, z nadmiernym wywyższaniem się i tendencją do dominacji.

Sytuacja turystyczna charakteryzuje się bowiem tym, że po pierwsze: grupa wycieczkowa stanowi zbiorowość zupełnie przypadkowo dobranych osób zróżnicowanych pod względem wieku, zawodu, wykształcenia, zdrowia i do­świadczenia turystycznego; po drugie: sytuacja turystyczna odznacza się tym, że wszyscy uczestnicy mają równe prawa i obowiązki bez względu na ich tytuły i zasługi zawodowe i społeczne (jedynie wiek uczestników może im dawać pewne przywileje). Po trzecie: sytuacja turystyczna charakteryzuje się tym, że wszyscy są uzależnieni od konkretnych warunków organizacyjnych, transporto­wych i społeczno-kulturowych, w których znajdują się turyści. Jeśli jest to np. wycieczka wysokogórska - to zachowania uczestników są zdeterminowane ko­niecznością przystosowania się do wędrowania w warunkach istnienia szczytów górskich wymagających przygotowania, odwagi, doświadczenia, sprzętu i po­trzeby przeżycia ryzyka.

Wycieczki umożliwiają zatem uczenie się rozwiązywania konfliktów w grupie, zgodnie z celami wycieczki i dobrem całej grupy, z jednoczesnym respektowaniem praw jednostki do realizacji indywidualnych planów zwiedza­nia, odpoczywania, czy urzeczywistniania zadań autoedukacyjnych.

Wpływ wycieczek na rozwój moralny dorosłych wyraża się także tym, że umożliwiają one uczestnikom obserwowanie zachowań innych ludzi w sytu­acjach, kiedy się sprawdza ich moralna wartość. Są to sytuacje zagrożenia, przystosowania się do zupełnie nowych, radykalnie odmiennych od rodzimych środowisk społecznych i kulturowych; sytuacje, w których ktoś z turystów ulega wypadkowi lub zachoruje; sytuacje, w których np. grupa jest narażona na kon­flikt z władzami lokalnymi. Obserwacja takich zachowań umacnia u dorosłych albo przekonanie, że zawsze opłaca się postawa szanowania prawa, uczciwości i rzetelności w wywiązywaniu się z podjętych obowiązków albo, że bardziej "rentowna" jest postawa omijania norm prawnych i moralnych.

Szczególnie duże znaczenie dla rozwoju moralnego dorosłych mają te wycieczki zagraniczne, które ukazują sytuację ludzi żyjących w różnych warun­kach geograficznych, ustrojowych, kulturowych, ekonomicznych i cywilizacyj­nych. Osobiste, bezpośrednie zetknięcie się z ludzką biedą, niskim poziomem oświaty, przestępczością, tragicznym poziomem zdrowotności, ksenofobią

i fundamentalizmem, krzywdą i niesprawiedliwością, wyzyskiem i przemocą ­

jest dla dorosłych cennym doświadczeniem moralnym skłaniającym ich do za­sadniczych moralnych przewartościowań. Takie obserwacje i doświadczenia mogą skłaniać ludzi dorosłych do refleksji moralnej i zastanawiania się nad tym, czy takie sytuacje są czymś normalnym i prawidłowym, czy są patologią syste­mów społecznych skazujących ludzi na głód, poniżenie, zniewolenie i niedoro­zwój. Takie doświadczenia moralne i obserwacje mogą kształtować LI dorosłych

206 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja doroslych

postawy społecznego zaangażowania w obronie słabych, cierpiących, poniża­nych i wyzyskiwanych, pozbawionych praw i skazanych na to, że są obywate­lami trzeciej kategorii.

Wycieczki, zwłaszcza zagraniczne, mogą ambitnym, refleksyjnym i na­stawionym na poznanie świata dorosłym dostarczać takiej wiedzy o ludziach i kulturach, która skłoni ich do moralnego doskonalenia i włączenia się w hu­manitarne, ekologiczne i postępowe ruchy społeczne, zmierzające do tworzenia ludziom takich warunków życia, aby mogli żyć godnie, bardziej dostatnio i po­żytecznie. Obserwowanie sytuacji ludzi w różnych krajach, środowiskach, krę­gach kulturowych, systemach społecznych podczas wycieczek zagranicznych ­to cenny materiał do moralnej refleksji i czynnik kształtujący te cechy charakte­ru, które są związane z przeżyciami solidarności z ludźmi cierpiącymi i prześla­dowanymi.

7. Wpływ doświadczenia turystycznego na rozwój

i wychowanie społeczne dorosłych - Lucjan Turos

T urystyka edukacyjna służy także realizacji takiego celu, jakim jest uspołecz­nienie człowieka dorosłego, przygotowanie go do wartościowego udziału w życiu społecznym, rozwinięcia w nim wewnętrznej potrzeby zaangażowania w życie zbiorowości w skali lokalnej, regionalnej, krajowej, czy nawet między­narodowej.

Turystyka zagraniczna umożliwia kontakt z różnymi systemami społecz­nymi - ustrojami, państwami, obywatelami różnych krajów. Dzięki temu rozwi­ja ona myślenie porównawcze i umożliwia odkrycie tych wartości, które dane systemy, społeczeństwa czy państwa zawierają. Turystyka wywiera silny wpływ na kształtowanie się świadomości społecznej turystów, na ich orientację w sys­temie instytucji, norm i doświadczeń różnych społeczeństw. Niewątpliwym skutkiem uprawiania turystyki zagranicznej jest opanowanie tak ważnej w pro­cesie uspołecznienia człowieka dorosłego umiejętności pluralistycznego po­strzegania świata. Wycieczka do krajów totalitarnych, jakie jeszcze w świecie sąniestety, i do państw demokratycznych jest cennym doświadczeniem umysło­wym i społecznym umożliwiającym głębsze zrozumienie istoty i szkodliwości systemów totalitarnych oraz walorów systemów demokratycznych. Turystyka zagraniczna uwrażliwia zatem dorosłych na te problemy, zjawiska i sytuacje społeczne, których głębsze poznanie staje się podstawą świadomości społecznej jednostki i jej stosunku do zbiorowości. Poznanie w czasie tych wycieczek tra­dycji, doświadczeń i utrwalonych w sztuce i architekturze symboli, walk o nie­podległość narodu i państwa - są dla dorosłych cennym materiałem myślowym i pięknym doświadczeniem - umacniającym w nich przekonanie o tym, że wol­

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 207

ność i suwerenność narodu i państwa są tymi wartościami, za które oddało życie wielu ludzi z dawnych pokoleń. Uspołecznienie człowieka dorosłego na wy­cieczce krajowej i zagranicznej dokonuje się dzięki temu, że znajduje on w zwiedzanych przez siebie krajach dowody na zaangażowanie ludzi w walkę o społeczne, narodowe i humanistyczne ideały ludzkości.

Uspołecznienie dorosłych podczas uczestniczenia w wycieczkach krajo­wych i zagranicznych dokonuje się w procesie spostrzegania tych sytuacji i faktów społecznych, które kształtują wrażliwość i świadomość problemów społecznych wymagających rozwiązania. Jeśli dorosły turysta podczas wy­cieczki w kraju lub za granicą zetknie się ze zjawiskiem bezrobocia (co jest wysoce prawdopodobne), to zmusza go do głębszego zastanowienia się nad jego przyczynami, rozmiarem i skutkami. Może zatem ograniczyć się tylko do ob­serwacji turystycznych i współczucia dla tej kategorii ludzi skazanych na los bezrobotnych. Może jednak po powrocie z wycieczki sięgnąć do literatury na­ukowej i społeczno-politycznej i szukać odpowiedzi na pytanie: dlaczego to zjawisko istnieje i jakie są jego przyczyny, zasięg i skutki oraz jakie są przed­siębrane działania zmierzające do jego ograniczenia. Studiując literaturę za­gadnienia może natknąć się na pogląd, wedle którego bezrobocie jest struktural­ną cechą systemów kapitalistycznych i - jak twierdzą wybitni ekonomiści ­w XXI wieku będzie obejmować swoim zasięgiem około 40 procent dorosłej, zdolnej do pracy, ludności.

Proces uspołecznienia dorosłych inspirowany wycieczką prowadzić może do czynnego, twórczego zaangażowania się w zmienianie tych systemów spo­łecznych, instytucji i praw, które są źródłem ludzkiej nędzy, nieszczęścia i roz­padu osobowości. Postrzeganie różnych sytuacji, faktów i zjawisk społecznych w czasie wycieczek krajowych i zagranicznych może także przyczyniać się do aktywizacji społecznej dorosłych i zmiany ich koncepcji życia. Zetknięcie się np. podczas wycieczki ze zjawiskiem wandalizmu może skłaniać człowieka dorosłego do zaangażowania się w takie działania (badania naukowe, akcje społeczne, tworzenie ruchów społecznych), które byłyby w stanie przynajmniej znacznie ograniczyć, jeśli jeszcze nie usunąć z życia społecznego wandalizmu, chuligaństwa i przestępczości.

Proces uspołecznienia dorosłych dokonujący się na wycieczkach krajo­wych i zagranicznych jest wielowymiarowy, wieloaspektowy i wieloczynniko­wy. Obejmuje on doświadczenia poznawcze dorosłych, ich przeżycia i zacho­wania praktyczne będące wyrazem ich ustosunkowania do spostrzeganych zja­wisk i sytuacji. I np. jeśli dorosły podczas wycieczki zagranicznej spotka się

z przejawami szacunku dla zabytków kultury polskiej i sympatii dla Polaków ­

to takie doświadczenie może ukształtować u niego pozytywny stosunek do oby­wateli danego kraju i pomóc w przezwyciężeniu negatywnych uprzedzeń do tego narodu. Lmając. że człowiek dorosły jest sterowany informacjami o świe­cie trzeba zdac sobie spra\\ ę z olbrzymiego wpływu wycieczek zagranicznych na proces w: Ch0\\ania społecmego dorosłych.

208 Kazimierz Denek, Lucjan Turos - Aktywność krajoznawcza i turystyczna a edukacja dorosłych

Jeśli np. turysta zwiedzając Danię zetknie się z ładem i czystością, dobrą organizacją pracy i usług, życzliwością, przestrzeganiem prawa, wysokim po­ziomem oświaty i powszechnością samokształcenia, z umiejętnością mądrego wykorzystania czasu - to jego obraz Danii będzie wypełniony konkretnymi tre­ściami, umożliwiającymi mu zrozumienie i prawidłową ocenę stanu kultury i gospodarki duńskiej. Zetknięcie się z duńskimi wzorami kultury pracy, współ­życia społecznego, porządku, gospodarności, może stać się dla dorosłych inspi­racją do takiej działalności społecznej, która ma na celu urzeczywistnienie tych wzorów i doświadczeń we własnym kraju.

Turystyka szeroko rozumiana jest właśnie procesem nieustannego zdo­bywania doświadczeń poznawczych, estetycznych, moralnych, emocjonalnych. Pobudzają one dorosłych do tworzenia sobie poglądu na życie społeczne i okre­ślenia swego w nim miejsca i roli; inspirują do działalności społecznej; zachęca­ją do sprawdzenia swojej możliwości kreowania systemów, instytucji i organi­zacji życia społecznego zgodnie z ich wyobrażeniem o tym, co sprawiedliwe, demokratyczne i humanitarne.

Znakomitym przykładem wycieczki wpływającej na świadomość i posta­wę społeczną dorosłych jest podróż do Jugosławii. Zetknięcie się z przejawami walki bratobójczej, szowinizmu i ksenofobii, antyhumanizmu i fanatyzmu może być dla dorosłych szokiem moralnym i skłaniać ich do pełnego zaangażowania się w walkę o społeczny i moralny postęp, o zachowanie pokoju i tolerancję.

Udział w wycieczkach krajowych i zagranicznych pogłębia proces uspo­łecznienia dorosłych dzięki temu, że umożliwia im osobiste zetknięcie się z tymi sytuacjami i problemami społecznymi, które znają z literatury naukowej, mass mediów lub przekazów ustnych autorytetów naukowych, religijnych lub poli­tycznych. Poznanie autopsyjne, osobiste, bezpośrednie najbardziej dramatycz­nych zjawisk końca dwudziestego wieku - przyczynia się przede wszystkim do kształtowania świadomości społecznej. Właśnie w czasie wycieczek krajowych i zagranicznych możliwe jest osobiste zetknięcie się np. ze zjawiskiem katastro­fy ekologicznej. Takie doświadczenie poznawcze i przeżycie moralne może staćsię czynnikiem wyzwalającym energię i inwencję twórczą dorosłych zmierzają­cych do przezwyciężenia kryzysu ekologicznego i obrony środowiska naturalne­go przed zniszczeniem. Udział w wycieczkach zagranicznych sprzyja także uświadomieniu sobie przez dorosłych różnic w tempie rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego różnych krajów i uwarunkowń tego procesu. Ten punkt widzenia ma duże znaczenie dla zrozumienia dynamiki przeobrażeń go­spodarczych, społecznych, kulturowych i cywilizacyjnych. Umożliwia zrozu­mienie roli postępu technicznego i technologicznego (np. elektroniki) w inten­syfikacji i doskonaleniu procesów produkcyjnych. Doświadczenie turystyczne umożliwia jednak zrozumienie roli człowieka w tych procesach, które kształtują oblicze współczesnego świata - człowieka jako twórcy postępu technicznego, społecznego i moralnego.

Proces uspolecznll'nlll CZhlWICkll (Io..oslq~o .Il''_1 Pl/l' I III t:,,, II "I\. , \. ,,1\ ", rystyczne wspomagany, intensyfikowany i kreowany dZI\'~1 11'11111 II :,IWIVlI ono nie tylko wiedzę, ale wartości konstytuujące przeżyciu hlllllllnl~IYlllI<' 1>0 świadczenie turystyczne nie tylko wzbogaca, modernizujl\ 111-11111111.I1,1(' I ulwlI

kretnia wiedzę dorosłych o zwiedzanych krajach, regionach i sl'Odowisklłl'h ólll także inspiruje do przeżywania tych wartości, które są intc;gralnie ZWIII/illlI z problemami współczesnej kultury i cywilizacji. Dorosły turysta zwied/,'lJlIl \

na przykład zabytki starożytnej Grecji (Akropolis) uczy się odl<rywania 7WIII/ku między kulturą epoki starożytnej a kulturą współczesną. Dzięki temu jcgo 0;10 sunek do współczesnych problemów społeczeństwa greckiego staje się burdl.ll'l racjonalny, głębszy, wyrażający istotę ich potrzeb.

Doświadczenie turystyczne ksztahuje ten typ uspołeczI1ionego cz/owidl.I dorosłego, który problemy lokalne ujmuje w kontekście szerszych uwarunkowIlII społecznych, kulturowych i cywilizacyjnych, personalnych i jnstytucjonlllnYl h który myśli kategoriami postępu i regresu, który potrafi rozwiązywać te pl'OIM, my, które wyrażają humanistyczne potrzeby ludzi. Doświadczenie turystYl'I,l1l pomaga także w zrozumieniu relatywizmu kulturowego i społecznego i wą.~II,:d ności rozwiązań problemów ludzkich. Jest ono także czynnikiem kształtujlllYIl1 emocjonalny stosunek człowieka dorosłego do ludzkich sytuacji, problcl1HW. i dylematów. Ten stosunek wyraża się bądź w akcie solidarnOści z ludźmi, kto rym los zgotował nieszczęście, bądź w akcie obrony tych, którzy są przdllldo wani i bezbronni, bądź w akcie współczucia dla tych, którzy są nieulcczahlll chorzy.

Turystyka pomaga także w głębszym zrozumieniu obowiązków cz/owll.k.I

wobec społeczności, w której żyje. Jest to często obowiązek wierności wol1l~1

ideałów, które turysta wyznaje (ideałów religijnych, społecznych, patriotYlI nych, ekologicznych), albo obowiązek służenia danej zbiorovJości. Dzięki tlllY styce dorośli mogą odnaleźć przykłady takich zachowań lud:tkich, które !oI11 du wodem służby "ideałom.

8, Wpływ doświadczeń turystycznych na wychowani estetyczne dorosłych - Lucjan Turos

W dziedzinie wychowania estetycznego doświadczenie wrystyczne Spcllli,1 rolę jednego z najważniejszych czynników ksztahujących wrażliwość, wy obraźnię i świadomość estetyczną i sprzyjających rozwijaniu zdolności arty. stycznych. Dla wielu wybitnych artystów, pisarzy, filozofów1 uczonych, polit) ków doświadczenie turystyczne było bezcennym źródłem przeżyć estetycznych Wycieczki krajoznawcze i zagraniczne są jedyną w swoim rodzaju możliwoścI:, osobistego, bezpośredniego, zmysłowego kontaktu z nieskończonym, wielo

ksztaltnym, różnorodnym pięknem natury. Sztuka jest tylko odzwierciedleniem urody i cudowności przyrody i jej tajemniczego czaru. Źródłem prawdziwego ­kształtowanego przez setki tysięcy lat - piękna jest przyroda w całej jej różno­rodności, bogactwie i rozmaitości form. Wycieczki do atrakcyjnych krajobra­zowo krajów stanowią zatem jedną z najbardziej skutecznych form spotkania z pięknem.

Przede wszystkim wycieczki zagraniczne uwalniają człowieka dorosłego od jednostronności w postrzeganiu piękna i od prymatu piękna natury ojczyste­go kraju. Wycieczki zagraniczne umożliwiają rozwój myślenia porównawczego, sprzyjającego porównywaniu piękna przyrody. Umożliwiają także osobisty, bezpośredni kontakt z dziełami architektury i sztuki. Przyczynia się to do kształtowania wrażliwości i świadomości estetycznej dorosłych i do rozwoju ich zdolności twórczych;

- umożliwiają osobisty kontakt z tymi dziełami architektury, które są uni­katowe, są zabytkami klasy zerowej, są trwałym wkładem do architektury. Wy­cieczka do Luwru i możliwości obejrzenia arcydzieł sztuki malarskiej stanowi dla dorosłych ten rodzaj doświadczenia, który można określić mianem duchowej nobilitacji. Wycieczki zagraniczne uczą odkrywania tych wartości artystycz­nych, które określają ich rolę i miejsce w sztuce;

- wpływają korzystnie na wychowanie estetyczne dorosłych także dzięki temu, że umożliwiają percepcję sztuki w kontekście kultury i społeczeństwa danego kraju. Na tym tle arcydzieło sztuki czy architektury staje się w pełni czytelne i zrozumiałe, uwidaczniają się jego walory artystyczne i jego oryginal­ność, jego związek z historią narodu;

- umożliwiają ujmowanie dzieła sztuki jako wyrazu potrzeb duchowych narodu. Poznanie w czasie wycieczki przedstawicieli innych narodów, ich men­talności i stylu myślenia, ich zwyczajów i obyczajów ułatwia zrozumienie two­rzonych przez nich dzieł sztuki i architektury;

- pomagają także dorosłym w ujmowaniu dzieł sztuki jako wyrazu spo­łecznych potrzeb, utrwalenia naj cenniej szych w danym narodzie wartości i do­świadczeń. Przyczyniają się do traktowania dzieła sztuki jako form ekspresji twórczej osobowości, jako wyrazu poszukiwań najbardziej trafnych znaków i symboli potrzebnych do wyrażenia idei artystycznych;

- to także realna możliwość konfrontowania wiedzy z historii i teorii sztuki z rzeczywistym arcydziełem. Taka konfrontacja z jednej strony pomaga w głębszym zrozumieniu kierunków i idei artystycznych (ekspresjonizmu, im­presjonizmu, symbolizmu, abstrakcjonizmu itd.), z drugiej strony umożliwia poznanie niepowtarzalności dzieła sztuki, które nigdy nie mieści się całkowicie w ramach żadnego nurtu artystycznego.

Świadomość i postawy estetyczne dorosłych kształtują się właśnie w kontakcie z tymi dziełami sztuki, które turysta ogląda w muzeach, galeriach i na wystawach. Ten kontakt ma charakter indywidualny, jest wyrazem subiek­tywnych możliwości i potrzeb człowieka dorosłego. Jednocześnie jest to kontakt społecznie regulowany, gdyż dokonuje się w ramach instytucji oświatowych

i artystycznych. Uczestnictwo w wycieczkach zagranicznych uczy zatem mądre­

go, refleksyjnego i pogłęgionego kontaktu z różnymi dziedzinami sztuki i szu­

kanie w niej nie tylko estetycznych, ale także poznawczych i moralnych idei,

wartości i doświadczeń;

_ umożliwiając dostęp dorosłym do najwybitniejszych dzieł architektury

i sztuki, kształtują ich smak estetyczny, budzą potrzebę ciągłego z nimi obco­

wania i uczą odkrywania społecznej, edukacyjnej i kulturotwórczej roli tury­

styki;

_ przełamując partykularyzm estetyczny i jednostronność poglądów na

sztukę wycieczki zagraniczne - metodycznie organizowane - rozwijają umiejęt­

ność rzetelnej oceny dzieł sztuki z punktu widzenia ich wartości artystycznych,

moralnych i społecznych;

_ efektem uczestnictwa w wycieczkach krajowych i zagranicznych jest

także wzrost u dorosłych aspiracji twórczych i rozwój zdolności artystycznych. Podróże 1. Iwaszkiewicza po Włoszech zaowocowały pięknymi wierszami

i dziennikiem z podróży. Wycieczki pobudzają aspiracje twórcze i umacniają wiarę we własne siły. Dostarczają motywów do twórczości literackiej, plastycz­

nej, filmowej, teatralnej i muzycznej. Są inspiracją do podejmowania prób wy­

rażania swoich doświadczeń w formie artystycznej. Ukazują przykłady wejścia

do kultury artystycznej ludzi, którzy nie mieli przygotowania teoretycznego,

lecz posiadali wielki autentyczny talent;

_ umożliwiają zetknięcie się z tymi ludźmi, którzy są genialnymi amato­

rami lub wybitnymi profesjonalistami. Wycieczki zagraniczne umożliwiają wyj­

ście poza polskie doświadczenia artystyczne i ujmowanie twórczości w katego­

riach europejskich lub uniwersalnych. Pomagają także w zrozumieniu związku

sztuki z życiem społecznym, gospodarczym i politycznym kraju. Wycieczki

zagraniczne umożliwiają poznanie tych dzieł sztuki, które są wynikiem harmo­

nijnego łączenia talentu, pracowitości, wykształcenia i aspiracji. Umożliwiają

także poznawanie tych wytworów przemysłu, które są wynikiem współpracy ze

środowiskami artystów plastyków. Uczą trudnej sztuki tworzenia środowiska

estetycznego jako środowiska życia ludzkiego;

_ wycieczki zagraniczne - to także znakomita szkoła myślenia krytyczne­

go umożliwiająca ocenę dzieł sztuki z punktu widzenia różnych orientacji i kie­runków w sztuce, a także przez pryzmat społecznej roli dzieła sztuki jako źródła

ideałów moralnych. Wycieczki zagraniczne uczą także dorosłych postrzegania

dzieł sztuki jako dążenia twórców do przełamywania stereotypów estetycznych

i intelektualnych i torowania drogi nowatorstwu i oryginalności w przedstawia­

niu rzeczywistości obiektywnej i subiektywnych przeżyć artystów.

Zagadnienia:

Co stanowi istotę krajoznawstwa i turystyki oraz jakie występują związki miydzy tymi sferami aktywności ludzkiej?

Wskazać rolę krajoznawstwa i turystyki w organizacji i spędzaniu wolnego czasu, służącemu wielostronnemu rozwojowi osobowości dorosłych. Wskazać możliwości krajoznawstwa i turystyki w ksztahowaniu postaw do­rosłych i zaspokajaniu ich potrzeb.

Przedstawić ekologiczne wartości krajoznawstwa i turystyki.

Jakie możliwości stwarza krajoznawstwo i turystyka w zakresie wychowania umysłowego, estetycznego i zdrowotnego dorosłych?

Wpływ doświadczenia turystycznego na przełamywanie tendencji do za­ściankowości i partykularyzmu.

Udział doświadczenia turystycznego w przełamywaniu uprzedzeń rasowych, ctnicznych i społecznych.

Rola turystyki w ksztahowaniu zdolności do weryfikacji swoich pojęć o świecie.

literatura zalecana

Il'IICk K.: Wakacyjne wędrówki młodzieży szkolnej. MA W, Warszawa 1985. IIcdawski K.: Turystyka a wychowanie, "Nasza Księgarnia", Warszawa 1973. I/cdawski K.: Turystyka a świat współczesny. Warszawa 1994.

III'OS L.: Turystyka edukacyjna. WSRP, Siedlce 19