Stres w życiu człowieka
Doświadczanie stresu jest zjawiskiem powszechnym w życiu człowieka. Wiąże się to z samopoczuciem jednostki, jej zdrowiem, efektywnością funkcjonowania w różnych obszarach życia. Dokonywane empiryczne analizy, jak i teoretyczna refleksja wyraźnie wskazują na głębokie powiązania pomiędzy szeroko rozumianą jakością życia człowieka, a wzrastającym czynnikiem zachorowalności czy umieralności jako skutku doświadczanego stresu. Problematyka stresu jest tą płaszczyzną, która integruje wysiłki badaczy pracujących w orientacji medycznej, psychologicznej, socjologicznej a nawet filozoficznej zmierzającej do zrozumienia tego powszechnego zjawiska, mechanizmów powstawania i rozwoju, wypracowania wiedzy na temat radzenia sobie z nim w różnych fazach życia i obszarach aktywności.
Obecnie żyjemy coraz szybciej i intensywniej, przez co narażamy
się na coraz większy stres spowodowany silniejszym oddziaływaniem
otoczenia. Presja świata, pęd zawodowy, ciągły brak czasu,
nieustanny natłok informacji, obowiązki zawodowe i domowe - oto z
czym musimy się zmagać; nic więc dziwnego, że żyjemy w ciągłym
napięciu. Niekiedy przybiera ono zbyt wielkie rozmiary. Każdy, kto
odczuwa brak równowagi i napięcie, prędzej czy później zada
sobie pytanie: co robić? jak mogę uniknąć stresu? Odrzucamy
radykalne środki - zmianę lub porzucenie pracy - i nie pozostaje
nic innego, jak nauczyć się radzić sobie ze stresem.
Stres
1) w psychologii stan ogólnej mobilizacji sił organizmu jako odpowiedź na silny bodziec fizyczny lub psychiczny (stresory).
2) w medycynie stres jest stanem, który przejawia się swoistym zespołem składającym się z nieswoistych zmian wywołanych w całym układzie biologicznym człowieka lub zwierzęcia przez czynnik stresujący.
Głównymi regulatorami zespołu stresu są: mózg, nerwy, przysadka mózgowa, gruczoł tarczowy, nadnercza, wątroba, nerki, naczynia krwionośne, tkanka łączna, krwinki białe.
Model stresu
Najlepszym chyba podejściem do zagadnienia stresu jest uznanie go za "konstrukt". Rozumiemy przez to, ze stres jest syntezą kilku elementów wchodzących ze sobą w interakcje. Trzeba brać pod uwagę każdą składową stresu i jej relacje do innych elementów oraz do całości. Innymi słowy, potrzebne jest podejście systemowe. Aby ułatwić zrozumienie stresu jako konstruktu, połączyliśmy kilka modeli (Antonovsky, 1979; Dohrenwend, 1978; Lazarus i Folkman, 1984).
W tym modelu termin stresor oznacza wszystko to, co stawia przed nami jakieś wymagania. Ocena poznawcza oznacza sposób, w jaki oceniamy zarówno stresor, jak i zasoby, które mamy do dyspozycji, aby sprostać wymaganiom stawianym przez stresor. Reakcja krótkotrwała to nasza doraźna reakcja na wymagania stresora. Zasoby odporności na stres to wszelkie rezerwy materialne, fizyczne, społeczne i psychologiczne, jakimi dysponujemy, aby poradzić sobie ze stresorem i naszą krótkotrwałą reakcją na stres. Eustres, dystres i efekty neutralne to możliwe następstwa zetknięcia się ze stresorem.
Stresory
Termin "stresor" wprowadził Selye, aby odróżnić przyczynę (stresor) od skutku (stres). Stresorem może być wszystko, począwszy od zgubionych kluczyków do samochodu, a skończywszy na śmierci współmałżonka. Używamy tutaj terminu "stresor", ponieważ jest tak powszechnie przyjęty. Nie jest to jednak najlepsze określenie, gdyż implikuje, że każde wymaganie postawione człowiekowi powoduje dystres. Nie zawsze jednak tak bywa. Lazarus i Cohen wyróżnili niżej wymienione kategorie stresorów.
Kataklizmy oznaczają wypadki, zdarzające się kilku osobom lub całym społecznościom jednocześnie. Zwykle są nieprzewidywalne, mają bardzo silny wpływ i wymagają ogromnych wysiłków dla poradzenia sobie ze stresem. Klęski żywiołowe, wojny, skażenie na dużą skalę i katastrofy techniczne to przykłady stresorów - kataklizmów. Ludzie zmagający się ze stresorami tego rodzaju często stwierdzają, iż fakt, ze "jadą na tym samym wózku" z tyloma innymi stanowi dla nich wsparcie i umożliwia porównywanie uczuć i zachowań. Ponadto wystąpienie stresorów - kataklizmów często uruchamia szeroko zakrojoną pomoc ze strony rządu i społeczeństwa.
Stresory osobiste dotyczą poszczególnych osób; są to takie zdarzenia, jak na przykład nie zdanie egzaminu, utrata pracy czy rozwód. Mogą, choć nie muszą być nieprzewidywalne, lecz bez wątpienia wywierają bardzo silny wpływ i wymagają ogromnych wysiłków dla poradzenia sobie ze stresem. Ze stresorami osobistymi niekiedy trudniej sobie poradzić niż z kataklizmami, ze względu na brak wsparcia. W uznaniu tego faktu tworzy się grupy wsparcia na potrzeby osób zmagających się ze stresorami osobistymi. Na przykład "Parents Without Partners" (Rodzice bez partnerów) to grupa wsparcia dla osób samotnie wychowujących dzieci.
Badacze często stosują skalę zdarzeń życiowych do pomiaru stresorów osobistych. Social Readjustment Rating Scale (SRRS), pramatka skal do pomiaru stresu, to złożona z 43 pozycji lista potencjalnie stresujących zdarzeń życiowych. Obejmuje ona zdarzenia zarówno pozytywne, jak i negatywne, począwszy od "śmierci współmałżonka", a skończywszy na "wakacjach". Większość popularnych podręczników psychologii zamieszcza skalę SRRS. Skala ta odegrała dużą rolę, umożliwiając postęp badań nad związkiem między stresem a zdrowiem. Jest nadal powszechnie używana, chociaż coraz więcej badaczy dostrzega jej ograniczenia. Skala SRRS nie uwzględnia ani poznawczej oceny stresora, ani też zasobów odporności na stres. Czynniki te są bardzo istotne dla doznawania stresu.
Stresory drugoplanowe to codzienne kłopoty życiowe. Są to małe, lecz uporczywe problemy, które irytują i stresują ludzi. Należą do nich hałas w miejscu pracy, słabe oświetlenie czy wysokie wymagania profesora. Jeśli nie szukamy wsparcia czy pomocy dla rozwiązania takich stresujących problemów, mogą one spowodować na dłuższą mętne większe szkody niż kataklizmy lub stresory osobiste. Do pomiaru stresorów drugoplanowych używa się często Hassles Scale. Wymieniono w niej stosunkowo drobne zdarzenia życia codziennego, takie jak na przykład "palacze nie liczący się z otoczeniem" i "za dużo obowiązków". W porównaniu ze skalami zdarzeń życiowych Hassles Scale może być lepszym predykatorem objawów zarówno psychicznych, jak fizycznych. Badacze zauważyli jednak, że skala ta jest niejednorodna, ponieważ wiele stresorów stanowi również objawy.
Ocena poznawcza
Koncepcja oceny poznawczej okazała się bardzo cenna, dzięki niej bowiem lepiej zrozumieliśmy różnice indywidualne w zakresie stresu, emocji i zdrowia. Istnieją obawy, że ze względu na dużą popularność koncepcja ta prowadzi do przekonania, iż obiektywna rzeczywistość nie jest ważna. Richard Lazarus, autor pionierskich badań w tej dziedzinie, niepokoi się występująca w społeczeństwie amerykańskim tendencją do "minimalizowania tego, co negatywne i akcentowania tego, co pozytywne". Twierdzi, ze prowadzi to do trywializacji dystresu (negatywnych skutków stresu) oraz do "obwiniania ofiary". Można uważać, na przykład, ze chorzy na raka sami są winni swemu przygnębieniu, ponieważ nie starali się myśleć pozytywnie.
Coraz większy nacisk kładzie się na rolę, jaką odgrywają zasoby w przeżywaniu stresu. Antonovsky zauważył, że większość z nas utrzymuje się przy życiu, a nawet znakomicie prosperuje w święcie pełnym patogenów fizycznych, psychologicznych, społecznych i kulturowych, czyli stresorów. Autor sądzi, że z tymi stresorami radzimy sobie za pomocą uogólnionych zasobów odpornościowych; tutaj posługujemy się terminem zasoby odporności na stres (stress resistance resources - SRR). Są to wszystkie te rzeczy, którymi dysponujemy i które umożliwiają nam poradzenie sobie z większością stresorów życiowych. Przykłady zasobów:
Zasoby intrapersonalne
Zasoby intrapersonalne są to siły wewnętrzne, które pomagają nam poradzić sobie z wydarzeniami życiowymi. Jednym z najważniejszych zasobów tego typu jest samoocena. Na przykład, Bettelheim zaobserwował, że więźniowie obozów koncentracyjnych starali się chronić swoje ego, czy poczucie własnego "ja", poprzez wzmacnianie samooceny.
Zasoby fizyczne to pozytywne atrybuty fizyczne człowieka. Takie atrybuty jak siła, zdrowie i atrakcyjność mogą być pomocne w radzeniu sobie ze stresorami. Na przykład, przyjmuje się powszechnie, że atrakcyjność fizyczna jest zasobem ułatwiającym budowanie sieci wsparcia społecznego.
Zasoby kulturowe
Antonovsky pisze, ze kultura daje nam poczucie koherencji. Zasób ten definiowany jest jako stopień trwałego poczucia pewności, ze życie ma sens, nawet jeśli nie zawsze jest to oczywiste. Antonovsky (1987) uważa, ze poczucie koherencji odgrywa ogromna role w zakresie zdolności do radzenia sobie z napięciem.
Nie każdy stresor musi powodować chorobę. Stresory, posiadane zasoby oraz nasza ocena jednych i drugich składają się na wynik doznawania stresorów życiowych.
Eustres
Uleganie procesowi stresu w gruncie rzeczy może mieć następstwa pozytywne, powszechnie nazywane eustresem lub "dobrym" stresem.
Coraz więcej danych świadczy o tym, ze nawet szkodliwe stresory mogą mieć pozytywne następstwa. To czy stres będzie dla nas motywacją w pracy, czy naszą zgubą zależy od naszej odporności psychicznej, która uwarunkowana jest:
właściwościami układu nerwowego, od których zależą w dużej mierze siła i trwałość emocji rodzących się w nas
typem reagowania emocjonalnego (lękowe lub pokonywanie trudności)
treścią i siłą motywacji dominującego dążenia
układem hierarchicznym potrzeb (pozytywna samoocena i akceptacja innych)
poziomem aspiracji.
Dystres
W tym modelu używamy terminu dystres, aby opisać negatywne następstwa, jakie może mieć zetkniecie się ze stresorem. Dystres w takim sensię, w jakim termin ten jest tu używany, ma to samo znaczenie, które ma stres dla wielu ludzi. Na przykład, Antonovsky definiuje stres jako "obciążenie pozostające wówczas, gdy napięcie nie zostanie skutecznie rozładowane". "Obciążenie" (strain) jest znacznie lepszym terminem dla opisania tych negatywnych następstw.
Chociaż podkreśliliśmy, ze nie każdy stresor musi powodować dystres, zdajemy sobie sprawe, ze dystres jest bardzo rozpowszechniony w dzisiejszym swięcie. Przedłużający się dystres może prowadzić do zaburzeń psychofizjologicznych (dawniej znanych pod nazwą zaburzeń lub chorób psychosomatycznych). Termin "choroby psychofizjologiczne" odnosi się do objawów fizycznych pochodzenia psychicznego. Badacze stresu definiują zaburzenia psychofizjologiczne jako zaburzenia albo spowodowane, albo nasilane przez stres. Zaburzenia psychofizjologiczne istnieją nie tylko "w głowie"; obejmują one objawy somatyczne z rzeczywistym uszkodzeniem tkanek. Ludzie z tego rodzaju zaburzeniami nie są hipochondrykami, ani też nie udają, że są chorzy.
Stres w ujęciu Lazarusa i Falkman
Stres w teorii Lazarusa i Falkman jest rozumiany jako dynamiczna relacja pomiędzy człowiekiem a otoczeniem, która to relacja oceniana jest przez jednostkę jako wymagająca wysiłku adaptacyjnego lub przekraczająca możliwości sprostania jej. Jednostka i otoczenie wpływają na siebie nawzajem, a więc relacja ta ulega ciągłemu przeobrażeniu, gdyż zmiany zachodzą także w obrębie obydwu stron transakcji - przekształceniu ulega środowisko i pozostający w nim człowiek. Jednostka w zetknięciu z sytuacją dokonuje oceny pierwotnej. Zadaje sobie pytanie: "Czym jest dla mnie to zdarzenie?" Wynik tego wstępnego oszacowania może mieć trojaki charakter. Zdarzenie może być oceniane jako fakt bez znaczenia, albo jako korzystne, albo jako wymagające wysiłku adaptacyjnego. w tym ostatnim przypadku mamy do czynienia ze stresem. Przy takim ujęciu stres nie jest umiejscowiony, ani w sytuacji, ani w osobie, choć jest przez nie uwarunkowany. w wyniku oszacowania zdarzenie zostaje zaklasyfikowane przez jednostkę do jednej z trzech kategorii:
Krzywda lub strata - szkoda lub uraz już powstały.
Zagrożenie - krzywda, strata nie wystąpiły jeszcze, ale są przewidywane.
Wyzwanie - zdarzenie spostrzegane jest przez jednostkę jako prowokujące do
walki
Po ocenie pierwotnej następuje wtórna, w której człowiek zadaje sobie pytanie: "Co mogę w tej sytuacji zrobić?" Dokonane zostaje oszacowanie własnych możliwości: fizycznych. psychicznych i społecznych. Procesy oceny pierwotnej i wtórnej są współzależne i dokonują się niemalże jednocześnie. Jeżeli relacja jednostki z otoczeniem, w ocenie pierwotnej, oszacowana jest w kategoriach stresowych, to uruchomiony zostaje proces radzenia sobie (coping). Ocena wtórna decyduje o doborze określonych działań związanych z radzeniem sobie. Radzenie sobie ze stresem (coping) Lazarus i Falkman określają jako poznawcze i behawioralne wysiłki skierowane na opanowanie, zredukowanie lub tolerowanie zewnętrznych i wewnętrznych żądań, które oceniane są przez jednostkę jako obciążające lub przekraczające możliwości sprostania im. Autorzy wyróżniają cztery zasadnicze sposoby radzenia sobie: poszukiwanie informacji, bezpośrednie działania, powstrzymywanie się od działania, wewnętrzne procesy regulujące emocje. Proces radzenia sobie pełni dwie główne funkcje: instrumentalną (uporanie sie z problemem, który był źródłem stresu) i regulującą emocje. Na ogół ludzie stosują strategie, które pełnią obydwie funkcje jednocześnie. Funkcje te wspomagają się wzajemnie. Przedstawiona pokrótce teoria stresu i radzenia sobie ze stresem, opracowana przez Lazarusa i Falkman, ma swoje implikacje zarówno dla rozważań nad związkiem stresu z powstaniem i rozwojem chorób układu krążenia, jak i dla praktycznych działań zmierzających do uniknięcia szkodliwych wpływów stresu lub ich ograniczenia. w kolejnych paragrafach zajmiemy się tymi dwoma problemami.
Stres a wystąpienie choroby
Stres społeczny związany z przynależnością do mniejszości etnicznej może być czynnikiem ryzyka rozwoju schizofrenii .
Analiza
danych wykazała, że większy odsetek osób, u których
zdiagnozowano schizofrenię, występował w mniejszościach
etnicznych, które stanowiły niewielki procent społeczności
lokalnej. Odsetek ten malał, gdy mniejszość etniczna stanowiła
dużą część tej społeczności.
Według
autorów, ich badania wykazują, że czynniki społeczne mogą być w
dużym stopniu przyczyną rosnącej liczby osób ze schizofrenią
wśród nie należących do tzw. rasy białej mniejszości etnicznych
w Wielkiej Brytanii.
Przyczyną
może być narażenie małej grupy etnicznej na większy stres
społeczny, jak jawna dyskryminacja, rasizm, poczucie izolacji i
odosobnienia, oraz małe możliwości radzenia sobie z tym
stresem.
Sytuacje
frustracyjne prowadzą , także do uruchomienia mechanizmów
obronnych.
CO TO JEST LĘK?
Lęk to nieprzyjemny stan emocjonalny, którego przyczyny sobie nie uświadamiasz. Stan lęku może występować nawet wtedy, kiedy nie ma realnego zagrożenia. Powody jego powstawania mogą być różne. Lęk może być rezultatem próby ukrywania uczuć z którymi sobie nie radzisz lub których nie rozumiesz; może także narastać w wyniku konfliktu między tym co chcesz robić, a tym co uważasz za swoją powinność. Lęk przejawia się poprzez:
odczuwanie zagrożenia,
zaburzenia w spostrzeganiu tego co wokół się dzieje - widzimy tylko pewne elementy sytuacji, zdarzeń,
odczuwanie dolegliwości psychicznych i fizycznych takich jak: roztrzęsienie, oszołomienie, kołatanie serca, trudności w oddychaniu,
zaburzenia zachowania takie jak: niezdolność do relaksu; nieprawidłowe zwyczaje żywieniowe np. nadmierne jedzenie; rezygnowanie, wycofywanie się z normalnego życia oraz poszukiwanie form rozładowania napięcia poprzez palenie, picie alkoholu, czy zażywanie lekarstw.
Doświadczanie
lęku w niewielkiej ilości jest w dużym stopniu czymś naturalnym,
pomocną reakcją na stresujące lub zagrażające sytuacje, ale
kiedy trwa on zbyt długo lub jest zbyt silny może nie tylko
odbierać Ci zdolność cieszenia się życiem, ale także
przyczyniać się do powstawania różnych zaburzeń zdrowia m.in. do
tak poważnych chorób jak choroba wrzodowa czy nadciśnienie.
CO TO JEST STAN DEPRESYJNY?
To nastrój smutku lub rozczarowania, które prowadzi do apatii i wycofywania się. Depresja może być wynikiem frustracji, niemożności życia zgodnie z oczekiwaniami lub koniecznością pójścia na kompromis. Jeśli to uczucie trwa zbyt długo, może doprowadzić do stanu depresyjnego.
Najbardziej powszechnymi objawami depresji są:
zmęczenie i bezsenność
trudności w koncentracji
nerwowość, znudzenie
brak zainteresowania jedzeniem, życiem seksualnym, życiem w ogóle
uczucie pustki i beznadziejności
Jak radzić sobie ze stresem?
, Lazarus i Falkman stwierdzają, że człowiek znajdując się w konkretnej sytuacji dokonuje oceny pierwotnej i wtórnej. Spostrzega i interpretuje sytuację, a także zastanawia się nad własnymi możliwościami sprostania okolicznościom w jakich się znalazł. Ze stwierdzenia tego wynika szereg implikacji praktycznych. Przede wszystkim ważnym jest stopień uświadomienia sobie własnego stanu emocjonalnego oraz okoliczności, które go wywołały. Trzeba pamiętać, że silne emocje sprawiają, że nasz sposób spostrzegania rzeczywistości staje się zawężony, a tym samym zniekształcony. Powstaje tendencja do reagowania już przy pojawieniu się pierwszego sygnału informacji, bez dokładniejszej wiedzy o całej sytuacji. Często ludzie reagują z jednakową siłą na zdarzenia, które obiektywnie różnią się znaczeniem. Pożytecznym jest więc, uświadomienie sobie hierarchii problemów, zadawanie pytania: "0 co właściwie chodzi?" Próba spojrzenia na sprawę pod wieloma kątami, szukanie wielu możliwych odpowiedzi na pytanie: "dlaczego?", pozwoli na bardziej obiektywną ocenę zdarzenia. które nas dotknęło. Bardzo ważną jest także refleksja nad tym, jaki mamy bezpośredni wpływ na zmianę danej sytuacji. Potoczne obserwacje wskazują bowiem, że ludzie często tracą wiele energii i czasu na działania, które w niewielkim tylko stopniu zmieniają rzeczywistość. to wstępne rozróżnienie powinno mieć zasadnicze znaczenie dla wyboru strategii działania. Problem ten wiąże się ściśle z prawidłową samooceną. Uświadomienie sobie własnych pozytywnych i negatywnych cech pozwoli m.in. na przewidywanie własnych reakcji w konkretnych okolicznościach, a także na unikanie niektórych sytuacji, o których wiemy, że mają dla nas charakter stresowy. Nasuwa się pytanie: "A co robić wtedy, gdy mimo naszych zabiegów, doszło do wzbudzenia silnych, negatywnych emocji?" Składniki wegetatywno - somatyczne takich emocji prowadzą do nagromadzenia energii w organizmie, która nie spożytkowana może mieć niekorzystne konsekwencje. Energię tę można rozładować poprzez różne formy aktywności fizycznej takie jak: spacer, jogging, jazda na rowerze, praca w ogródku czy inna praca fizyczna na świeżym powietrzu. Skuteczną metodą pozytywnego wpływania na stan psychofizyczny są także ćwiczenia relaksujące - koncentrujące. Opanowanie tej metody pozwala na rozluźnienie dowolnych grup mięśni, uzyskanie równowagi psychicznej i uspokojenie reakcji fizjologicznych. Usunięcie napięcia psychofizycznego może nastąpić także poprzez opuszczenie miejsca konfliktu i skierowanie uwagi na inne sprawy: oglądanie atrakcyjnego filmu lub programu telewizyjnego, zajęcie się ciekawą lekturą itp. Bardzo skutecznym sposobem rozładowania napięcia jest także rozmowa z kimś bliskim, życzliwie do nas nastawionym. Mówienie o problemie pozwala na nabranie pewnego dystansu do sprawy. Zwykle nasze myślenie ma charakter skrótowy. Werbalizacja zmusza do formułowania myśli w określonym porządku. Proces ten pozwala na lepsze uświadomienie istoty konfliktu. Życzliwy słuchacz, zadając pytania, skłania nas do spojrzenia na problem pod różnymi kątami. w ten sposób możemy zmienić nasze nastawienia wobec sytuacji, czy wobec konkretnych ludzi. Wyniki wielu badań wskazują, że ludzie, którzy mają w swoim otoczeniu zaufane osoby, do których mogą się zwracać ze swoimi troskami i trudnymi problemami życiowymi, lepiej radzą sobie ze stresem i w mniejszym stopniu ponoszą jego negatywne skutki zdrowotne. Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na pewne tendencje do niekorzystnego sposobu rozładowania emocji: nadmierne picie alkoholu, palenie papierosów, czy zażywanie środków psychotropowych. Szkodliwość takich działań nie wymaga komentarza. Stan napięcia emocjonalnego i związane z nim zmiany wegetatywno-somatyczne, bardzo często są efektem pośpiechu jaki towarzyszy nam w życiu codziennym. Powiada się, że pośpiech i brak czasu są nieodłącznymi atrybutami współczesnej cywilizacji przemysłowej. czy zatem nie mamy możliwości przeciwdziałania temu? Jednym ze sposobów zaradczych jest dobre rozplanowanie i organizowanie codziennych zajęć. Większość tych aktywności powtarza się. a część z nich ma charakter nawykowy - realizujemy je często bez udziału świadomości. Warto więc dokonać bilansu czasu, który poświęcamy na poszczególne działania. Dla każdego człowieka doba ma 24 godziny, ale ludzie w różny sposób wykorzystują ten kapitał. Istota sprawy polega na tym, aby pamiętać, że człowiek jest jednostką nie tylko psychospołeczną, ale i biologiczną. Przy całej różnorodności życia poszczególnych osób wymagania biologiczne organizmu powinny być przez wszystkich respektowane. Ma to bardzo istotne znaczenie m.in. dla funkcjonowania naszego systemu nerwowego. w prawidłowo zaplanowanym dniu powszednim powinien być przewidziany wystarczający czas na: sen, wykonanie porannych czynności bez pośpiechu, pokonanie drogi do pracy bez zbędnego napięcia związanego z ewentualnością spóźnienia się, realizację obowiązków zawodowych oraz czynny wypoczynek. Każdej z tych spraw poświęcamy kilka zdań szczegółowych. Zaczniemy od snu, gdyż jest to naturalny sposób pozwalający na regenerację systemu nerwowego. Niewystarczająca ilość snu obniża sprawność funkcjonowania w ciągu całego dnia. Często deficyt w tym zakresie może mieć również negatywne następstwa fizjologiczne. Indywidualne zapotrzebowanie na sen u człowieka dorosłego zwykle waha się od siedmiu do dziewięciu godzin na dobę. Powinno się tyle spać, aby rano budzić się w pełni wypoczętym, zrelaksowanym. Ze względu na dobowy rytm biologiczny naszego organizmu, ważne jest aby sen rozpoczynał się nie później niż o dwudziestej trzeciej. Korzystne dla organizmu jest również stosowanie kilkunastominutowych drzemek popołudniowych. Godzina, o której wstaje się rano powinna wynikać z bilansu czasu potrzebnego na spokojne wykonanie porannych czynności i dotarcie do zakładu pracy. Wśród zajęć porannych nie powinno zabraknąć codziennej gimnastyki. Dzień należy rozpoczynać w spokojnym rytmie, "bez przyspieszonych obrotów". Praca zawodowa zajmuje poważną część naszego powszedniego dnia. Ważnym jest, aby to co robimy interesowało nas, odpowiadało naszym zamiłowaniom. Aktywności zawodowej często towarzyszy pośpiech, napięcie nerwowe. Dobre rozplanowanie obowiązków pomoże uniknąć spiętrzenia zbyt wielu zajęć w krótkim terminie. w ten sposób poddani są stałej presji czasu. Ważnym elementem życia codziennego, który pozytywnie wpływa na rozładowanie napięcia nerwowego jest aktywny wypoczynek. Powinien on zawierać aktywność fizyczną oraz realizowanie swoich zainteresowań pozawodowych. Formy tych zajęć mogą być bardzo różnorodne, ważnym jest jednak, aby znalazły się w stałym repertuarze codziennych czynności. Większość z podanych powyżej propozycji jest dosyć oczywista, wręcz banalna. Problem w tym, że te proste zasady niewielu realizuje na co dzień. Stąd konieczność dokonania świadomej analizy własnej "fotografii dnia" i wprowadzenie odpowiednich korekt. Istnieje potrzeba wypracowania nawyków życia codziennego, które pozwolą na zmniejszenie częstotliwości przeżywanych sytuacji stresowych, a jednocześnie będą łagodziły skutki tych zdarzeń, których nie udało się uniknąć. Warto zwrócić uwagę, że wprowadzenie wspomnianych zasad będzie jednocześnie pozytywnie wpływało na obniżenie innych czynników ryzyka chorób układu krążenia takich jak: wysoki poziom cholesterolu, palenie papierosów, nadwaga itp. Formowanie odpowiednich nawyków życiowych i modyfikowanie funkcjonowania emocjonalnego wiąże się z bardziej ogólnym problemem jakim jest odpowiednia filozofia życiowa. w przedstawionym opracowaniu podano różne rozumienie pojęcia stresu, nieco więcej uwagi poświęcono współczesnej, psychologicznej teorii stresu, i radzenia sobie Lazarusa i Falkman oraz związkom stresu z chorobami układu krążenia.
Literatura:
C.L. Cooper, R. Payne (red.), Stres w pracy, PWN, Warszawa 1987
G.S.Jr Everly, R. Rosenfeld, Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia, PWN, Warszawa 1992
J.F. Terelah, Stres psychologiczny, Oficyna Wydawnicza Brandta, Bydgoszcz 1995
Biela, A. red. (1990). Stres w pracy zawodowej. Wybrane zagadnienia. Lublin. KUL
Heszen-Niejodek, I., Ratajczak, Z. (red.) (1996). Człowiek w sytuacji stresu. Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego.
Reykowski,
J. (1966). Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu
psychologicznego. Warszawa: PWN