Radwański, Panowicz Zobowiązania, część szczegółowa

Zobowiązania część szczegółowa

Zbigniew Radwański Janina Panowicz-Lipska

3. wydanie zmienione i zaktualizowane

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

lDDD311b35

WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2001

839914

Przedmowa

Redakcja: Joanna Dębała-Strzelak, Beata Wawrzyńczak-Jędryka

3401

© Wydawnictwo C. H. Beck 2001

Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Drukarnia WN ALFA - WERO Sp. z o.o.

Podręcznik ten, podobnie jak jego poprzednie wydania z 1996 r. i z 1998 r., przeznaczony jest dla studentów wydziałów prawa. Obejmuje część szczegółową zobowiązań i wraz z podręcznikiem Z. Radwańskiego, Zobowiązania - część ogólna, Wydawnictwo C.H. Beck, wyd. 2., Warszawa 1997, zawiera kursowy wykład prawa zobowiązań.

W podręczniku omawiane są podstawowe instytucje części szczegółowej zobowiązań, występujące przede wszystkim w obrocie powszechnym, którego uczestnikami są także osoby fizyczne.

W syntetycznie ujętych rozważaniach uwzględnia się zagadnienia dyskusyjne, ze wskazaniem stanowiska piśmiennictwa i judykatury. Dokumentację poszerzono i zaktualizowano. Omówione zostały liczne zmiany ustawodawcze, dotyczące instytucji prawnych o doniosłym znaczeniu w obrocie, takich jak sprzedaż, najem, odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady, obligacje. Uzupełnienia związane są również z nowelizacją Kodeksu cywilnego, obejmującą uregulowanie umowy leasingu i modyfikacje umowy agencyjnej. Wymagały uwzględnienia także nowe regulacje z dziedziny prawa konsumenckiego. Z uwagi na zakres tematyczny i prezentację aktualnych zagadnień, książka może zainteresować także praktyków.

Sposób przedstawienia materiału odpowiada zasadom przyjętym w podręczniku Z. Radwańskiego, Prawo cywilne - część ogólna, Wydawnictwo CH. Beck, wyd. 4., Warszawa 1999, oraz we wspomnianym już podręczniku poświęconym części ogólnej prawa zobowiązań.

Wcześniejsze wydania stanowiły rozwinięcie części podręcznika Z. Radwańskiego, Prawo zobowiązań, z 1986 r. Niniejszy podręcznik, tak jak i jego wersje z 1996 r. i z 1998 r, ukazuje się w opracowaniu Autora i Janiny Panowicz--Lipskiej.

Stan prawny, literaturę i orzecznictwo uwzględniono do listopada 2000 r.

Zbigniew Radwański Janina Panowicz-Lipska

Poznań, listopad 2000 r.

ISBN83-7110-782-X

buw-d- 02,/ 431 /«,g

Przegląd treści

Str. Nb.
Przedmowa .......................................................................................................... V

Wykaz skrótów ................................................................................................... XIX

Wykaz literatury ................................................................................................. XXIII

Rozdział I. Wprowadzenie ............................................................................... l

§ 1. Przedmiot i systematyka części szczegółowej prawa zobowiązań ...... l l

§ 2. Systematyzacja szczegółowych umów zobowiązaniowych ................... 7 20

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw ..................................... 12

§ 3. Uwagi ogólne ......................................................................................... 12 31

§ 4. Sprzedaż ................................................................................................. 13 32

§ 5. Zamiana .................................................................................................. 62 175

§ 6. Darowizna .............................................................................................. 63 177

§ 7. Kontraktacja ........................................................................................... 73 207

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy ......................................... 80

§ 8. Uwagi ogólne ......................................................................................... 80 225

§ 9. Najem ..................................................................................................... 80 226

§ 10. Dzierżawa ............................................................................................... 103 292

§ 11. Użyczenie ............................................................................................... 109 313

§ 12. Leasing ................................................................................................... 112 326

Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług ................ 123

§ 13. Uwagi ogólne ......................................................................................... 123 344

§ 14. Umowa zlecenia ..................................................................................... 125 347

§ 15. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia ............................................ 131 369

§ 16. Umowa o dzieło ..................................................................................... 134 381

§ 17. Przechowanie ......................................................................................... 132 404

§ 18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady .............. 146 419

§ 19. Umowa składu ....................................................................................... 154 434

§ 20. Umowa agencyjna ................................................................................. 157 447

§ 21. Umowa komisu ...................................................................................... 167 460

§ 22. Umowa przewozu .................................................................................. 172 476

§ 23. Umowa spedycji .................................................................................... 177 488

Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe .................................... 180

§ 24. Uwagi ogólne ......................................................................................... 180 493

VIII

Przegląd treści

Spis treści

Str. Nb. Przedmowa .......................................................................................................... V

Wykaz skrótów ................................................................................................... XIX

Wykaz literatury ................................................................................................. XXIII

l l

I l

Str. Nb.
§ 25. Pożyczka ................................................................................................ 181 496

§ 26. Depozyt nieprawidłowy ......................................................................... 185 517

§ 27. Umowa kredytu ..................................................................................... 187 528

§ 28. Umowa rachunku bankowego ................................................................. 193 548

Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności ................................................... 202

§ 29. Uwagi ogólne ......................................................................................... 202 576

§ 30. Poręczenie .............................................................................................. 207 596

§ 31. Gwarancja bankowa ............................................................................... 221 655

Rozdział VII. Umowy o funkcji alimentacyjnej ............................................. 232

§ 32. Uwagi ogólne ......................................................................................... 232 678

§ 33. Renta ....................................................................................................... 232 679

§ 34. Dożywocie .............................................................................................. 238 702

Rozdział VIII. Ubezpieczenia gospodarcze .................................................... 246

§ 35. Uwagi ogólne ......................................................................................... 246 726

§ 36. Umowa ubezpieczenia ........................................................................... 249 731

Rozdział IX. Umowa spółki w systemie prawnym ........................................ 264

§ 37. Uwagi ogólne ......................................................................................... 264 784

§ 38. Spółka cywilna ...................................................................................... 265 786

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe .................................................. 278

§ 39. Uwagi ogólne ......................................................................................... 278 821

§ 40. Przekaz ................................................................................................... 279 823

§ 41. Papiery wartościowe w ogólności ......................................................... 282 830

§ 42. Wybrane postacie papierów wartościowych ......................................... 292 851

Rozdział XI. Przyrzeczenie publiczne ............................................................. 306

§ 43. Przyrzeczenie publiczne ........................................................................ 306 888

Rozdział XII. Gra i zakład .............................................................................. 312

§ 44. Umowa gry i zakładu ............................................................................ 312 909

Rozdział XIII. Ugoda ....................................................................................... 318

§ 45. Umowa ugody ........................................................................................ 318 924

Indeks rzeczowy ................................................................................................ 323

Rozdział 1. Wprowadzenie

1. Przedmiot i systematyka części szczegółowej prawa zobowiązań

I. Przedmiot

1. Podstawy wyróżnienia

2. Stosowanie prawa ...................................................................... 2

II. Regulacja umów typowych ........................................................... 2

1. Uwagi wstępne ......................................................................... 2

2. Systematyzowanie umów szczegółowych ................................ 3

3. Relacje między ustawowymi typami umów ............................. 4

4. Podtypy ..................................................................................... 5

III. Grupy umów ................................................................................. 5

1. Uwagi wprowadzające .............................................................. 5

2. Podstawy wyróżnienia grup umów .......................................... 6

§ 2. Systematyzacja szczegółowych umów zobowiązaniowych ................... 7

I. Umowy nazwane .......................................................................... 7

II. Umowy nienazwane ...................................................................... 9

III. Umowy mieszane ......................................................................... 9

IV. Związki umów .............................................................................. 10

1. Uwagi wstępne ......................................................................... 10

2. Łańcuchy i zespoły umów ....................................................... 11

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw ..................................... 12

§ 3. Uwagi ogólne ......................................................................................... 12

§ 4. Sprzedaż ................................................................................................. 13

I. Uwagi wstępne ............................................................................. 14

II. Pojęcie ........................................................................................... 17

III. Zawarcie umowy .......................................................................... 18

1. Konsensualność ........................................................................ 18

2. Forma ....................................................................................... 18

' 3. Tryb .......................................................................................... 19

4. Minimalny (konieczny) zakres konsensu ................................ 20

5. Ograniczenia ............................................................................ 21

IV. Obowiązki sprzedawcy ................................................................. 23

1. Przeniesienie własności ............................................................ 23

Spis treści

Str. Nb. 23 57 25 64

Str. Nb.

4. Darowizna zgodna z zasadami współżycia społecznego ........ 72 203

VI. Obowiązek utrzymania darczyńcy w razie niedostatku ............... 72 204

VII. Rozwiązanie darowizny ................................................................ 72

Kontraktacja ........................................................................................... 73

205

207

212

216

I. Pojęcie ........................................................................................... 73

II. Obowiązki stron ........................................................................... 75

1. Producenta ................................................................................ 75

2. Kontraktującego ........................................................................ 76

III. Zasady odpowiedzialności ............................................................. 77 218

1. Producenta ................................................................................ 77 218

2. Kontraktującego ........................................................................ 78 222

IV. Zmiana w osobie producenta ........................................................ 78 223

V. Przedawnienie ............................................................................... 79 224

38 118

39 120

40 123

40 124

43 127

44 129

45 132

47 134

48 137

50 142

52 147

52 149

54 151

55 155

56 157

57 160

58 161

60 168

62 175

63 176

63 177

65 180

65 183

67 187

68 191

68 193

69 195

71 200

71 201

80 225

80 226

81 226

84 232

85 233

86 238

87 243

88 246

90 253

90 254

91 256

92 259

94 263

95 266

98 273

99 280

100 282

101 287

103 292

104 292

104 294

105 295

106 302

107 308

108 311

108 312

109 313

110 315

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

§ 9.

§ 10. Dzierżawa I.

2. Wydanie rzeczy ...................................................

Obowiązki kupującego .............................................

1. Odebranie rzeczy .................................................

2. Zapłata ceny .........................................................

VII

Przedawnienie ..........................................................

Rękojmia ...................................................................

1. Uwagi wstępne ...................................................

2. Wady fizyczne .....................................................

Wady prawne .......................................................

Odpowiedzialność ...............................................

Zawiadomienie o wadzie .....................................

Uprawnienia .........................................................

7. Realizacja uprawnień w obrocie konsumenckim

8. Terminy ................................................................

9. Przejście uprawnień ............................................

10. Odpowiedzialność odszkodowawcza .................

11. Modyfikacje odpowiedzialności ..........................

, Gwarancja jakości

VIII

Pojęcie i charakter prawny

2. Gwarancja a rękojmia

3. Przesłanki odpowiedzialności ...................................................

4. Uprawnienia .............................................................................

5. Umowy o przejęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych ...............................................................................

6. Naprawienie szkody .................................................................

IX. Szczególne rodzaje sprzedaży ......................................................

1. Uwagi wstępne .........................................................................

2. Sprzedaż na raty .......................................................................

3. Sprzedaż z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej ..........

4. Sprzedaż na próbę ....................................................................

5. Sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu .................................

6. Prawo pierwokupu ....................................................................

7. Inne rodzaje sprzedaży ..............................................................

§ 5. Zamiana ..................................................................................................

I. Pojęcie ...........................................................................................

II. Regulacja ustawowa ......................................................................

§ 6. Darowizna ..............................................................................................

I. Pojęcie ...........................................................................................

II. Zawarcie umowy ..........................................................................

1. Strony .......................................................................................

2. Forma .......................................................................................

III. Skutki ............................................................................................

IV. Polecenie .......................................................................................

1. Pojęcie ......................................................................................

2. Wypełnienie .............................................................................

V. Odwołanie darowizny ...................................................................

1. Niewdzięczność obdarowanego ................................................

2. Niedostatek darczyńcy ..............................................................

3. Tryb odwołania i skutki ...........................................................

Uwagi ogólne Najem

I. Najem w ogólności ...............

1. Konstrukcja prawna ...........

2. Zawarcie umowy ...............

3. Obowiązki wynajmującego

4. Obowiązki najemcy ...........

5. Zbycie rzeczy najętej ........

6. Zakończenie najmu ............

7. Przedawnienie roszczeń .....

II. Najem lokali

1. Uwagi wprowadzające .....................

2. Zakres ustawy o najmie lokali ........

3. Nawiązanie stosunku najmu ............

4. Najemca ............................................

5. Czynsz i inne opłaty ........................

6. Pozostałe prawa i obowiązki stron .

7. Stosunek najemcy do osób trzecich

8. Ustanie najmu ..................................

9. Skutki ustania najmu .......................

Dzierżawa w ogólności .................................................................

1. Pojęcie ......................................................................................

2. Okres związania ........................................................................

3. Prawa i obowiązki stron ............................................................

4. Ustanie dzierżawy .....................................................................

' 5. Dzierżawa nieruchomości rolnej ..............................................

II. Umowa o bezczynszowe oddanie nieruchomości rolnej do używania i pobierania pożytków ............................................................

1. Charakter prawny .....................................................................

2. Skutki prawne ..........................................................................

Użyczenie ...............................................................................................

I. Pojęcie ...........................................................................................

II. Prawa i obowiązki stron ...............................................................

XIII

Spis treści

Str.

Nb| 315

10 317

11 321

11 323

11 324

325

326

12 326

14 328

15 332

16 333

17 334

17 335

335

18 336

18 337

338

339

340

1. Użyczającego ........................................................................... 110

2. Biorącego w używanie .....................................................

Ustanie użyczenia ...................................................................

1. Przyczyny ..........................................................................

139 391

2. Skutki

3. Przedawnienie

Nieodpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków

III

§ 12. Leasing ................................................................................................... 12

II.

Wprowadzenie Pojęcie

Charakterystyka ogólna umowy .........................................

Nabycie rzeczy ...................................................................

Oddanie rzeczy do korzystania ...........................................

Wynagrodzenie pieniężne ..................................................

Umowy podobne .................................................................

III.

Treść stosunku prawnego ........................................................

1. Uwagi wstępne ....................................................................

2. Obowiązki finansującego ...................................................

3. Sytuacja korzystającego ......................................................

4. Skutki naruszeń ........................................................................ 120

5. Przeniesienie własności rzeczy ................................................. 121

Zakończenie leasingu .................................................................... 121

IV.

Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług ................ 123

§ 13. Uwagi ogólne ......................................................................................... 123

I. Pojęcie usług ................................................................................. 123

II. Umowy nazwane i nienazwane .................................................... 124

§ 14. Umowa zlecenia ..................................................................................... 125

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna .................................................. 125

II. Zawarcie umowy .......................................................................... 128

III. Prawa i obowiązki stron ............................................................... 128

1. Przyjmującego zlecenie ............................................................ 128

2. Dającego zlecenie ..................................................................... 129

IV. Ustanie zlecenia ............................................................................ 130

1. Przyczyny ................................................................................. 130

2. Skutki ....................................................................................... 130

3. Przedawnienie .......................................................................... 131

§ 15. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia ............................................. 131

I. Pojęcie ............................................................................................ 131

II. Skutki ............................................................................................ 133

III. Potwierdzenie ............................................................................... 134

§ 16. Umowa o dzieło ..................................................................................... 134

1. Pojęcie ........................................................................................... 135

U. Zawarcie umowy .......................................................................... 136

III. Prawa i obowiązki stron ............................................................... 137

1. Uwagi wstępne ......................................................................... 137

2. Sposób wykonania .................................................................... 138

3. Materiały .................................................................................. 138

4. Współdziałanie

Str. Nb.

5. Wydanie i odebranie dzieła .................................................... 139 392

6. Rękojmia za wady dzieła ......................................................... 140 393

7. Wynagrodzenie ........................................................................ 140 395

IV. Zakończenie stosunku prawnego .................................................. 142 400

1. Przyczyny ................................................................................. 142 400

2. Przedawnienie ........................................................................... 142 403

8 17 Przechowanie ......................................................................................... 142 404

⁵ ' 1. Pojęcie ........................................................................................... 143 404

II. Zawarcie umowy .....................................................................—... '43 407

III. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 144 409

1. Przechowawcy .......................................................................... 144 409

2. Składającego ............................................................................ 145 413

IV. Zakończenie stosunku prawnego .................................................. 146 416

§ 18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady .............. 146 419

I. Uwagi wstępne ............................................................................. 147 419

II. Podmioty odpowiedzialne ............................................................. 148 420

III. Powstanie odpowiedzialności ........................................................ 149 421

1. Podstawa ................................................................................... 149 421

2. Rzecz wniesiona ....................................................................... 149 422

IV. Zasady odpowiedzialności ............................................................. 151 424

1. Przesłanki ................................................................................. 151 424

2. Zakres odszkodowania .............................................................. 152 427

V. Rozszerzenie odpowiedzialności na inne zakłady......................... 153 430

VI. Przedawnienie ............................................................................... 153 431

VII. Prawo zastawu .............................................................................. 154 433

§ 19. Umowa składu ....................................................................................... 154 434

I. Pojęcie ........................................................................................... 155 434

II. Zawarcie umowy .......................................................................... 156 438

III. Prawa i obowiązki stron ............................................................... 156 439

IV. Przedawnienie i wygaśnięcie roszczeń ......................................... 157 445

§ 20. Umowa agencyjna .................................................................—.———— 157 447

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna .................................................. 158 447

II. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 161 451

III. Zakończenie stosunku prawnego .................................................. 164 456

§ 21. Umowa komisu ...................................................................................... 167 460

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna .................................................. 167 460

II. Prawa i obowiązki stron ............................................................... 168 465

1. Komisanta ................................................................................ 168 465

2. Komitenta ................................................................................. 169 469

III. Zakończenie stosunku prawnego .................................................. 170 471

IV. Stosunki między komisantem a osobą trzecią .............................. 170 473

§ 22. Umowa przewozu ..................................................................••..—•—••— 172 476

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna .................................................. 173 476

1. Regulacja kodeksowa ................................................................ 173 476

2. Ustawy szczegółowe ................................................................. 173 477

II. Przewóz osób ................................................................................ 174 478

1. Strony i zawarcie umowy ....................................................... 174 478

2. Treść ......................................................................................... 174 480

3. Przedawnienie .......................................................................... 176 484

•im

§ 30.

Spis treści

Str.

4. Zbieg roszczeń odszkodowawczych ......................................... 176485'

III. Przewóz rzeczy ............................................................................. 176486

1. Strony ....................................................................................... 176 486

2. Zawarcie umowy ...................................................................... 177 487

§ 23. Umowa spedycji .................................................................................... 177 488

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna .................................................. 178 488

II. Rola regulacji kodeksowej ............................................................ 179 492

Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe .................................... 180

Uwagi ogólne ......................................................................................... 180 493

Pożyczka ................................................................................................ 181 496

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna .................................................. 181 496

II. Prawa i obowiązki stron ............................................................... 182 502

1. Dającego pożyczkę ................................................................... 182 502

2. Biorącego pożyczkę .................................................................. 183 506

III. Przedawnienie ............................................................................... 184 510

IV. Pożyczka bankowa ........................................................................ 184 512

8 26.

Depozyt nieprawidłowy ......................................................................... 185 517

I. Pojęcie i cechy ............................................................................. 186 517

II. Treść stosunku prawnego .............................................................. 187 523

§ 27.

Umowa kredytu ..................................................................................... 187 528

I Pojęcie i charakterystyka ogólna .................................................. 188 528

II. Prawa i obowiązki stron ............................................................... 190 536

1. Banku ........................................................................................ 190 536

2. Kredytobiorcy .......................................................................... 192 543

III. Przedawnienie ............................................................................... 193 547

§ 28.

Umowa rachunku bankowego ................................................................ 193 548

I. Charakterystyka ogólna ................................................................. 194 548

1. Pojęcie ...................................................................................... 194 548

2. Strony ....................................................................................... 195 549

3. Cechy ........................................................................................ 195 550

4. Rodzaje rachunków bankowych ............................................... 196 554

II. Prawa i obowiązki stron ............................................................... 197 555

1. Banku ........................................................................................ 197 555

2. Posiadacza rachunku .................................................................. 199 564

III. Ustanie stosunku prawnego .......................................................... 199 566

IV. Przedawnienie ............................................................................... 200 568

V. Umowa rachunku oszczędnościowego ......................................... 200 569

1. Umowa i dowody ..................................................................... 200 569

2. Cechy szczególne ...................................................................... 200 572

3. Rozwiązanie umowy ................................................................. 201 574

4. Przedawnienie .......................................................................... 201 575

Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności ................................................... 202

§ 29. Uwagi ogólne ......................................................................................... 202 576

I. Wprowadzenie .............................................................................. 202 576

II. Zabezpieczenia rzeczowe .............................................................. 203 579

1. Uwagi ogólne ........................................................................... 203 579

Str. Nb.

204 584 586 588 588

Spis treści

2. Kaucja ................................................................................

3. Blokada rachunku bankowego ................................................. 204

III. Zabezpieczenia osobiste ................................................................ 204

1. Uwagi ogólne ........................................................................... 204

589

2. Typy zabezpieczeń osobistych .................................................. 205 .

Poręczenie .............................................................................................. 207 596

Pojęcie

1. Uwagi ogólne ............................

2. Akcesoryjność ...........................

3. Równorzędna odpowiedzialność

........................................ 208 596

........................................ 208 597

........................................ 209 598

Odpłatność ................................................................................ 209 601

t^„,„i„„« .................................... 210 603

' "- = --=- .................................. 208 596

j, Kauzalność .................................

6. Podporęczenie .......................................................................... 210 604

7. Poręczenie a awal ..................................................................... 210 605

Zawarcie i treść umowy poręczenia ............................................ 210 606

1. Strony ....................................................................................... 210 606

212

212 612 III. Skutki prawne poręczenia ............................................................. 214 619

1. Uwagi wstępne ......................................................................... 214 619

2. Nieważność i niezaskarżalność długu głównego .................... 214 620

3. Wygaśnięcie poręczenia ........................................................... 214 623

4. Zakres odpowiedzialności poręczyciela ................................... 215 630

5. Realizacja odpowiedzialności poręczyciela ............................ 216 633

6. Zarzuty przysługujące poręczycielowi ..................................... 217 '"'"'

-no

3. Treść umowy

637

2. Forma .......................... 212 610

u. Łaituij _HiŁ,3,u_6Ł.jnv~ ,,--1—-./ -----

IV. Następstwa zaspokojenia wierzyciela .......................................... 219 646

1. Wstąpienie poręczyciela w miejsce zaspokojonego wierzyciela 219 646

2. Roszczenia zwrotne między poręczycielami ............................ 220 652

655

§ 31. Gwarancja bankowa ............................................................................... 221 '^rc

I. Pojęcie i funkcjonowanie .............................................................. 221

1. Uwagi ogólne ........................................................................... 221 -jjj

2. Regulacja prawna ...................................................................... 223 657

3. Gwarancja i regwarancja .......................................................... 224 658

II. Zawarcie i treść umowy ............................................................... 224 661

1. Tryb i forma ............................................................................ 224 661

226 665

226 667

2. Treść ......................................................................................... 225 663

3. Prowizja banku ...................................................................

III. Samodzielność gwarancji ........................................................

1. Zasada ogólna ....................................................................

2. Zobowiązanie niezależne i abstrakcyjne .................................. 227 668

3. Zarzuty przysługujące gwarantowi ........................................... 228 669

672

230 674

230 675

230 676

231 677

232

232 678

4. Nadzwyczajne środki ochrony .................................................. 229

IV. Skutki wykonania zobowiązania gwarancyjnego .................. 230

V. Potwierdzenie gwarancji ........................................................

VI. Przedawnienie ........................................................................

VII. Gwarancja a ubezpieczenie kredytu ......................................

Rozdział VII. Umowy o funkcji alimentacyjnej .....................................

§ 32. Uwagi ogólne .................................................................................

XVI

XVII

Spis treści

Str. Nb.
§ 33. Renta ....................................................................................................... 232 679

I. Umowa renty ................................................................................ 233 679

1. Pojęcie i cechy ......................................................................... 233 679

2. Forma ....................................................................................... 234 686

3. Prawa i obowiązki stron ............................................................ 235 687

4. Wygaśnięcie prawa do renty ..................................................... 235 689

5. Przedawnienie .......................................................................... 236 692

II. Renta ze źródeł pozaumownych ................................................... 236 693

1. Stosunek do renty umownej ..................................................... 236 693

2. Podstawa ................................................................................... 236 694

3. Modyfikacja świadczeń ............................................................ 237 '697

4. Przedawnienie .......................................................................... 238 701

§ 34. Dożywocie .............................................................................................. 238 702

I. Umowa o dożywocie ..................................................................... 239 702

1. Pojęcie ...................................................................................... 239 702

2. Treść prawa dożywocia ........................................................... 239 706

3. Ochrona prawa dożywocia ........................................................ 240 709

4. Zmiana treści ........................................................................... 241 711

5. Rozwiązanie umowy ................................................................. 242 714

6. Bezskuteczność względna ........................................................ 242 716

II. Dożywocie a umowa z następcą .................................................. 243 717

1. Uwagi wstępne ......................................................................... 243 717

2. Umowa z następcą .................................................................... 244 719

Rozdział VIII. Ubezpieczenia gospodarcze .................................................... 246

§ 35. Uwagi ogólne ......................................................................................... 246 726

I. Wprowadzenie .............................................................................. 246 726

II. Źródła regulacji ............................................................................ 247 727

III. Ogólne warunki ubezpieczeń ........................................................ 247 728

IV. Ubezpieczenia dobrowolne i obowiązkowe ................................. 248 729

V. Indywidualne umowy ubezpieczenia ............................................ 249 730

§ 36. Umowa ubezpieczenia ........................................................................... 249 731

I. Pojęcie ........................................................................................... 250 731

II. Podmioty ....................................................................................... 251 736

III. Wypadek ubezpieczeniowy ........................................................... 253 740

IV. Przedmiot ubezpieczenia i świadczenie ....................................... 254 741

V. Zawarcie umowy .......................................................................... 254 745

1. Tryb .......................................................................................... 254 745

2. Forma ....................................................................................... 256 750

VI. Powstanie odpowiedzialności ....................................................... 256 751

VII. Obowiązki stron ........................................................................... 257 755

1. Znaczenie regulacji ustawowej ................................................ 257 755

2. Obowiązki ubezpieczającego .................................................... 257 756

3. Obowiązki zakładu ubezpieczeń .............................................. 259 760

VIII. Wygaśnięcie stosunku ubezpieczenia ............................................ 262 775

IX. Przedawnienie ............................................................................... 263 781

Rozdział IX. Umowa spółki w systemie prawnym ........................................ 264

Str. Nb.
x 37. Uwagi ogólne ......................................................................................... 264 784

s 38 Spółka cywilna ...................................................................................... 265 786

' I. Pojęcie ........................................................................................... 267 786

1. Umowa spółki .......................................................................... 267 786

2. Cel gospodarczy ........................................................................ 267 788

3. Podmioty .................................................................................. 268 790

II. Stosunki majątkowe i odpowiedzialność za zobowiązania .......... 270 793

1. Wkład ....................................................................................... 270 793

2. Wspólny majątek wspólników ................................................. 271 795

3. Odpowiedzialność za zobowiązania spółki ............................. 271 796

4. Zyski i straty ............................................................................ 272 798

III. Prowadzenie spraw spółki ............................................................ 273 800

IV. Reprezentacja ................................................................................ 274 804

V. Zmiana składu osobowego spółki ...........'..................................... 274 806

VI. Rozwiązanie umowy ..................................................................... 275 812

VII. Rozliczenia .................................................................................... 276 816

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe .................................................. 278

§ 39. Uwagi ogólne ......................................................................................... 278

§ 40. Przekaz ................................................................................................... 279

I. Konstrukcja prawna przekazu ....................................................... 279

1. Pojęcie ...................................................................................... 279

2. Odwołalność ............................................................................. 281

II. Przyjęcie przekazu ........................................................................ 281

1. Pojęcie ...................................................................................... 281

2. Abstrakcyjność ......................................................................... 281

3. Przedawnienie .......................................................................... 282

§ 41. Papiery wartościowe w ogólności ......................................................... 282

L Charakterystyka ogólna ................................................................. 283

1. Pojęcie ...................................................................................... 283

2. Powstanie zobowiązania ........................................................... 285

3. Rodzaje papierów wartościowych ........................................... 286

4. Zasady wykonania zobowiązań ................................................ 289

5. Umarzanie papierów wartościowych ....................................... 290

II. Papiery wartościowe a znaki legitymacyjne ................................ 291

§ 42. Wybrane postacie papierów wartościowych ......................................... 292

I. Uwagi wstępne ............................................................................. 293

II. Weksel ........................................................................................... 293

1. Pojęcie ...................................................................................... 293

2. Weksel własny ......................................................................... 294

3. Weksel trasowany ..................................................................... 295

4. Poręczenie wekslowe ................................................................ 296

5. Indos ......................................................................................... 296

861

862

863

864

866

867

Abstrakcyjność ......................................................................... 297

Protest ....................................................................................... 298

Odpowiedzialność ..................................................................... 298

Weksel in blanco ...................................................................... 298

Znaczenie gospodarcze ............................................................. 299

299

Czek

IV.

Wykaz skrótów

Spis treści

Str.

1. Pojęcie i cechy ......................................................................... 299 867

2. Odpowiedzialność ..................................................................... 301 876

Obligacje ....................................................................................... 302 877

Pojęcie i rodzaje ....................................................................... 302 877

Emitenci ................................................................................... 303 881

Emisja ....................................................................................... 304 883

Obrót obligacjami i wykup ...................................................... 304 884

Umarzanie obligacji .................................................................. 305 886

Znaczenie gospodarcze ............................................................. 305 887

Rozdział XI. Przyrzeczenie publiczne ............................................................. 306

§ 43. Przyrzeczenie publiczne ........................................................................ 306 888

I. Przyrzeczenie publiczne w ogólności .......................................... 306 88£

1. Pojęcie ...................................................................................... 306 88£

2. Treść stosunku prawnego ......................................................... 307 89?

3. Odwołanie przyrzeczenia publicznego ..................................... 309 899

II. Przyrzeczenie nagrody konkursowej ............................................ 310 903

1. Pojęcie ...................................................................................... 310 903

2. Cechy ........................................................................................ 310 906

Rozdział XII. Gra i zakład .............................................................................. 312

§ 44. Umowa gry i zakładu ............................................................................ 312 909

I. Pojęcie i źródła regulacji .............................................................. 312 909

1. Uwagi ogólne ........................................................................... 312 909

2. Regulacja ustawowa ................................................................. 313 912

II. Skutki prawne ............................................................................... 314 916

1. Gry i zakłady prowadzone na podstawie zezwolenia ............. 314 916

2. Gry i zakłady zakazane ............................................................ 316 920

3. Inne gry i zakłady .................................................................... 316 922

Rozdział XIII. Ugoda ....................................................................................... 318

§ '45. Umowa ugody ........................................................................................ 318 924?

I. Pojęcie i cechy ............................................................................. 318 9241

II. Zawarcie ugody ............................................................................ 319 929j

III. Skuteczność .................................................................................. 319 930|

1. Zasady ogólne .......................................................................... 319 930S

2. Wady oświadczenia woli ........................................................... 320 932:;

IV. Ugoda sądowa .............................................................................. 321 9341

Indeks rzeczowy ................................................................................................ 323

1. Źródła prawa

_RIJustawa z 1910.1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi
_AgK ..................... ^_arbu _państwa _(Dz y _z ₁₉₉₅ _r _Nr _57> póz. 299 ze zm.)

EezAdmU .............. ustawa z 17.6.1991 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji

(Dz.U. z 1991 r. Nr 36, póz. 161 ze zm.) GospNierU ............ ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2000 r.

Nr 46, póz. 543) GospU .................... ustawa z 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41,

póz. 324 ze zm.)
_GZUustawa z 29.7.1992 r. o grach losowych, zakładach wzajemnych

i grach na automatach (Dz.U. z 1998 r. Nr 102, póz. 650 ze zm.) KC ......................... ustawa z 23.4.1964 r. -Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, póz. 93 ze zm.)

KH ..T..................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. - Kodeks

handlowy (Dz.U. Nr 57, póz. 502 ze zm.) KM ......................... ustawa z 1.12.1961 r. - Kodeks morski (Dz.U. z 1998 r. Nr 10,

póz. 36 ze zm.) KPC ........................ ustawa z 17.11.1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U.

Nr 43, póz. 296 ze zm.) KRO ........................ ustawa z 25.2.1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9,

póz. 59 ze zm.)

KKS ustawa z 10.9.1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz.U. Nr 83, póz. 930)
KSH ........................ ustawa z 15.9.2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94,

póz. 1037) K.W ......................... ustawa z 20.5.1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 12, póz. 114

KWU ...................... ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19,

póz. 147 ze zm.)

KZ ........................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z27.10.1933 r. -Kodeks

zobowiązań (Dz.U. Nr 82, póz. 599)

NajLokU ................ ustawa z 2.7.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. z 1998 r. Nr 120, póz. 787 ze zm.)

NierCudzU .............. ustawa z 24.3.1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców

(Dz.U. z 1996 r. Nr 54, póz. 245 ze zm.)

^NBPU ..................... ustawa z 29.8.1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. Nr 140,

póz. 938 ze zm.)

^0b'igU .................... ustawa z 29.6.1995 r. o obligacjach (Dz.U. Nr 83, póz. 420 ze zm.)

OchrKonsU ............. ustawa z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz

o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, póz. 271)

Wykaz skrótów

_p.p .................. Państwo i Prawo

PPH .............—— Przegląd Prawa Handlowego ..••'> • ,••,.

ppp .............—••— Problemy Prawa Przewozowego •

pc ...............—— Przegląd Sądowy

pUG ........•———— Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego

PiZS ........••••••—•••••• Praca i Zabezpieczenie Społeczne

RPEiS .........——••— Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny

SC ............—•••——•• Studia Cywilistyczne

SIS ..............—••——• Studia luridica Silesiana

SP ...............•••••••••••• Studia Prawnicze

ZNIBPS ................. Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego

ZNUGd .................. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego

ZNUJ ..................... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego

ZNUŁ .................... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego

ZNUŚ ..................... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego

ZNUWr .................. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego

4. Literatura

Czachórski, Zobowiązania...

Kodeks cywilny. Komentarz... ....

Kodeks cywilny z komentarzem.., t. I ....

Kodeks cywilny

z komentarzem... ....

Kodeks cywilny z komentarzem, t. II, pod red. J. Winiarza, wyd. II, Warszawa 1989

Komentarz..., t. I .... G. Bieniek, H. Ciepla, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, Warszawa 1996

Komentarz... .......... G. Bieniek, H. depta, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kolakowski,

M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. II, Warszawa 1997

Pietrzykowski,

KC. Komentarz..., t. I

^p'e<rzykowski, KC. Komentarz...

Prawo umów.. ^system..., t. III, cz. l .. System..., t. III, cz. 2

Wykaz skrótów

PrBank ................... ustawa z 29.8.1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U. Nr 140, póz. 939 ze ;

PrCzek ................... ustawa z 28.4.1936 r. - Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, póz. 283 ze l,

PrDew .................... ustawa z 18.12.1998 r. -Prawo dewizowe (Dz.U. Nr 160, póz. K

ze zm.) PrPapW ................... ustawa z 21.8.1997 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wal

teściowymi (Dz.U. Nr 118, póz. 754 ze zm.) PrPrzew .................. ustawa z 15.11.1984 r. -Prawo przewozowe (Dz.U. z 2000 r. Nr 5"

póz. 601) PrSpółdz ................ ustawa z 16.9.1982 r.-Prawo spółdzielcze (Dz.U. z 1995 r. Nr5^

póz. 288 ze zm.) PrUkł ..................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.10.1934 r. - Praw

o postępowaniu układowym (Dz.U. Nr 93, póz. 836 ze zm.) PrUp ........................ rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.10.1934 r. - Praw

upadłościowe (Dz.U. z 1991 r. Nr 118, póz. 512 ze zm.) PrWeksI .................. ustawa z 28.4.1936 r. - Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, póz. 282,

UbezpU .................. ustawa z 28.7.1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. z 1996 r.

Nr 11, póz. 62 ze zm.) UbezSpołRolU ....... ustawa z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U.

z 1998 r. Nr 7, póz. 25 ze zm.)

war. sprz. ................ rozporządzenie Rady Ministrów z 30.5.1995 r. w sprawie szczegółowych warunków zawierania i wykonywania umów sprzedaży rzeczy

ruchomych z udziałem konsumentów (Dz.U. Nr 64, póz. 328) WłLokU .................. ustawa z 24.6.1994 r. o własności lokali (Dz.U. Nr 85, póz. 388 ze zm.)

WynU .................... ustawa z 19.10.1972 r. o wynalazczości (Dz.U. z 1993 r. Nr 26,

póz. 117 ze zm.) ZNKU ..................... ustawa z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U.

Nr 47, póz. 211 ze zm.)

2. Organy orzekające

GKA ....................... Główna Komisja Arbitrażowa

NSA ....................... Naczelny Sąd Administracyjny

SA .......................... Sąd Apelacyjny <'

SN .......................... Sąd Najwyższy

SN (7) ................... Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów

TK .......................... Trybunał Konstytucyjny

3. Czasopisma

AUŁ ....................... Acta Universitatis Lodziensis

AUNC .................... Acta Universitatis Nicolai Copernici

AUWr .................... Acta Universitatis Wratislaviensis

GdSP ...................... Gdańskie Studia Prawnicze

KPP ........................ Kwartalnik Prawa Prywatnego

MoP ....................... Monitor Prawniczy

NP .......................... Nowe Prawo

OSN ....................... Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Cywilna oraz Izba Admini
stracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSP ......................... Orzecznictwo Sądów Polskich

OTK ....................... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego

Pal. ......................... Palestra

XXI

W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, wyd. 7, przy współudziale A. Brzozowskiego, M. Safiana, E. Skowrońskiej-Bocian, Warszawa 1999

Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Księga trzecia, Zobowiązania, pod red. Ż Resicha, J. Ignatowicza, J. Pietrzykowskiego, J. I. Bielskiego, Warszawa 1972

Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, pod red. J. Winiarza, wyd. II, Warszawa 1989

Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 1997

Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. K. Pietrzykowskiego,

Warszawa 1998

Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod red. S. Władyki,

Kraków 1993

System prawa cywilnego, t. III, cz. l. Prawo zobowiązań, część

ogólna, pod red. Z. Radwańskiego, Ossolineum 1981

System prawa cywilnego, t. III, cz. 2. Prawo zobowiązań, część

szczegółowa, pod red. S. Grzybowskiego, Ossolineum 1976

XXII

K. Kruczalak, Umowy w obrocie...

K. Kruczalak, Umowy w obrocie krajowym i międzynarodowym Komentarz. Wzory. Objaśnienia, Warszawa 1996

Uwaga: Literatura specjalistyczna podawana do poszczególnych paragrafów cytowana jest w tekście skrótowo poprzez podanie nazwiska autora i pierwszych słów tytułu.

5. Inne y

Dz.U. ..................... Dziennik Ustaw ||

Mon.Pol. ................. Monitor Polski f J

Nb. ......................... numer brzegowy

NBP ....................... Narodowy Bank Polski

orz. ......................... orzeczenie

RM ......................... Rada Ministrów

rozp. ....................... rozporządzenie

tekst jedn. ............... tekst jednolity

uchw. ..................... uchwała

z. ............................ zeszyt

Wykaz literatury

1. Komentarze i monografie

G Bieniek, H. Ciepla, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kolakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, Warszawa 1996; t. II, Warszawa 1997

Kodeks cywilny. Komentarz, t. I-III, pod red. Z. Resicha, J. Ignatowicza, J. Pietrzykowskie-go, J. I. Bielskiego, Warszawa 1972

Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, t. I, Warszawa 1997; t. II, Warszawa 1998

Kodeks cywilny z komentarzem, pod red. J. Winiarza, t. I i II, wyd. 2, Warszawa 1989

System prawa cywilnego, t. III, cz. l, pod red. Z. Radwańskiego, Ossolineum 1981; t. III, cz. 2, pod red. S. Grzybowskiego, Ossolineum 1976

2. Podręczniki

W. Czachórski, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968

W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, wyd. 7., przy współudziale A. Brzozowskiego,

M. SaJJana, E. Skowrońskiej-Bocian, Warszawa 1999 A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970 Z. Radwański, Prawo zobowiązań, Warszawa 1986

Rozdział I. Wprowadzenie

§ 1. Przedmiot i systematyka części szczegółowej prawa zobowiązań

Literatura: S. Grzybowski, [w:] System.., t. III, cz. 2, § l i 2; Czachórski, Zobowiązania..., § 4, s. 68; L. Ogieglo, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., s. l i n.; Z. Radwań-ski, Teoria umów, Warszawa 1977; M. Sośniak, Zagadnienie typologii i systematyki umów obligacyjnych, Katowice 1990; tenże, Grupy i rodzaje umów obligacyjnych w europejskiej doktrynie i ustawodawstwie, SIS, 16, Katowice 1991.

I. Przedmiot 1. Podstawy wyróżnienia

W nauce powszechnie przyjmuje się podział prawa zobowiązań na część ogólną i część szczegółową. Ta ostatnia - w przeciwieństwie do części ogólnej - obejmuje normy regulujące poszczególne rodzaje stosunków zobowiązaniowych, takie jak np. sprzedaż, najem, pożyczka itp.

Wprawdzie formalnie ks. III KC nie wyodrębnia wspomnianych dwóch części prawa zobowiązań, to jednak kolejność regulowanych tam materii wskazuje, że kodyfikatorzy kierowali się takim rozróżnieniem. Na tej podstawie można do zakresu części ogólnej prawa zobowiązań zaliczyć tytuły I-X ks. III KC (art. 353-534 KC), a do części szczegółowej tytuły XI-XXXVII (art. 535-921 '* KC). Ciąg tych ostatnich przepisów rozpoczyna regulacja umowy sprzedaży (art. 535 i n. KC).

" odniesieniu do tego podziału formułowane są niekiedy uwagi krytyczne dotyczące zakwalifikowania instytucji bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 i n. KC) i czynów niedozwolonych (art. 415 i n. KC) do części ogólnej zamiast szczegółowej.

W części szczegółowej uregulowane są przede wszystkim typy zobowią-umownych, stanowiące model dalszego wykładu. Poza tym jednak zna-tam można również instytucje szczególne kreujące zobowiązania wyni-z jednostronnych czynności prawnych (np. przyrzeczenie publiczne, ⁿ- 919 i n. KC), a nawet z zachowań nie mających charakteru czynności Prawnych (np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, art. 752 i n. KC).

Nb. 1-2

2 Rozdział L Wprowadzenie

3 Do części szczegółowej prawa zobowiązań należą instytucje uregulowane nie tylko w Kodeksie cywilnym, ale również w pozakodeksowych aktach normatywnych. Można wręcz stwierdzić, że w związku z postępującym podziałem pracy i specjalizacją obrotu gospodarczego mnożą się pozakodeksowe regulacje szczegółowych stosunków zobowiązaniowych.

Por. np. przepisy Prawa bankowego dotyczące czynności bankowych, Prawa wekslowego, prawa czekowego, ustawę o grach losowych, zakładach wzajemnych i grach na automatach z 29.7.1992 r. (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 102, póz. 650 ze zm.).

2. Stosowanie prawa

4 Reżim szczegółowych instytucji prawa zobowiązań (np. zespół norm regulujących typ umowy sprzedaży, art. 535 i n. KC) uzupełniaj ą najpierw odpowiednie przepisy części ogólnej prawa zobowiązań (np. dotyczące umów wzajemnych), a następnie części ogólnej prawa cywilnego zawarte w ks. I KC (np. dotyczące formy czynności prawnej).

Ta sama zasada odnosi się także do szczegółowych instytucji prawa zobowiązań uregulowanych poza Kodeksem cywilnym. W pozakodeksowych aktach normatywnych spotyka się niekiedy odesłania do Kodeksu cywilnego. Nie jest to jednak przesłanka konieczna zastosowania zawartych tam norm. Jeżeli bowiem analiza treści instytucji uregulowanej w pozakodeksowym akcie normatywnym prowadzi do wniosku, że jest to szczegółowa instytucja prawa zobowiązań, wówczas bez względu na to, czy znajduje się tam odesłanie do KC, zawsze należy uzupełniająco stosować kodeksowe normy części ogólnej prawa zobowiązań, a następnie części ogólnej KC.

Jeżeli przepisy zawarte w akcie normatywnym pozakodeksowym modyfikują jedynie szczegółową instytucję prawa zobowiązań uregulowaną w KC, j wtedy uzupełniająco stosować należy także normy zawarte w owej szczegółowej instytucji KC.

Przykład: Ustawa o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych z 2.7.1994 r. (Dz.U. Nr 105, póz. 509 ze zm.) modyfikuje szczegółową instytucję prawa zobowiązań, jaką tworzy zespół przepisów KC o najmie (por. art. 659 i n. oraz art. 680 KC).

II. Regulacja umów typowych 1. Uwagi wstępne

5 Należy jasno odróżnić zespół norm (instytucję prawną) regulujący pe- i wien typ (rodzaj) umowy zobowiązaniowej od konkretnej umowy zobowią- l zaniowej, do której stosuje się wspomniane normy prawne.

Nb. 3-5

x l Przedmiot i systematyka części szczegółowej prawa zobowiązań 3

np zespół norm wyrażonych w przepisach o sprzedaży (art. 535 i n. KC) oraz ść prawną, w której X zobowiązuje się przenieść na Y własność określonej rzeczy za ustaloną cenę.

Jednakże między tymi różnymi zjawiskami często występuje więź genetyczna Zwykle bowiem ustawodawca reguluje umowy szczegółowe zgodnie ujawnionymi w praktyce społecznej potrzebami, uwzględniającymi typowe w określonych sytuacjach interesy stron. Z punktu widzenia pragmatycznego nie zaleca się wszakże stanowienia abstrakcyjnych i generalnych norm, jeżeli nie przewiduje się, że będą one dotyczyć zjawisk masowych. Nie opłaca się bowiem tworzyć odrębnych instytucji prawnych dla przypadków tylko sporadycznych.

Instytucja prawna kreująca typ umowy szczegółowej z reguły opatrzona 6 jest swoistą nazwą (np. sprzedaż, zamiana, najem), co ułatwia wskazanie właściwego dla konkretnej umowy zespołu norm prawnych.

Nazwanie w przepisach prawnych nie jest jednak przesłanką konieczną dla wyróżnienia ustawowego typu umowy; wystarczy, że przepisy te określają cechy charakterystyczne danego typu umowy i wskazują określone skutki prawne (por. np. art. 708 KC).

2. Systematyzowanie umów szczegółowych

Przy porządkowaniu jakiegokolwiek zbioru można posłużyć się nie tylko 7 klasyfikacją, ale i typologią.

Funkcja pojęć klasyfikujących polega na wyróżnieniu obiektów ze względu 8 na posiadane przez nie cechy oraz na łączeniu tak wyróżnionych przedmiotów w klasę. Pojęcia klasyfikujące służą do konstruowania poprawnego z punktu widzenia logicznego podziału - to znaczy podziału rozłącznego i wyczerpującego zarazem. Natomiast nie orzekają one o tym, w jakim stopniu określone właściwości przysługują wyróżnionym ze względu na nie obiektom.

Z kolei typologiczna metoda systematyzowania pozwala porządkować okre- 9 słony zbiór ze względu na podobieństwo konkretnego obiektu do jakiegoś przedmiotu wzorcowego. Uwzględnia więc ona relacje (równości, wyprzedzenia) między określonymi cechami. Metoda ta każe przyporządkować rozważany obiekt, biorąc pod uwagę całokształt, a zarazem i intensywność okre-lonych cech. Duży stopień intensywności jednych cech kompensuje przy tym brak innych.

Na tej koncepcji opiera się np. wyróżnianie stylów w architekturze (gotyk, renesans, ok itd.).

Metoda typologiczna pozwala na ogół w sposób bardziej adekwatny do Oczywistości dokonać porządkowania zbioru. Jest ona jednak mniej pewna

Nb. 6-9

4 Rozdział L Wprowadzenie

- głównie ze względu na brak precyzyjnych metod pomiaru, pozwalających określać na obszarze stosunków społecznych intensywność występowania określonych cech danego obiektu.

10 Konstruowane przez ustawodawcę modele umów szczegółowych w zasadzie przybierają postać pojęć typologicznych, a nie klasyfikujących. Tylko bowiem część dopuszczalnych w systemie prawnym umów zobowiązaniowych da się przyporządkować ustawowym typom umownym. Systematyzacja ta nie spełnia więc przesłanek poprawnego podziału logicznego.

3. Relacje między ustawowymi typami umów

11 Tradycyjny pogląd skłonny był rozważać relacje między ustawowymi typami umów wyłącznie przez porównanie zakresów ich essentialia negotii.

Zastosowanie takiej metody prowadzi do wniosku, że ustawowy typ umowy X stanowi podklasę ustawowego typu umowy Y, jeżeli essentialia negotii typu umowy X w całości mieszczą się w zakresie essentialia negotii typu umowy Y. W następstwie takiej klasyfikacji reżim prawny typu umowy X należy uzupełniać przepisami nadrzędnego typu umowy Y, stosując maksymę lex specialis derogat legi generali.

Na tej zasadzie S. Grzybowski uważał, że: umowa przewozu, uregulowana w art. 774-793 KC jest tylko szczególnym rodzajem umowy o dzieło z art. 627-646 KC; umowa składu, uregulowana w art. 853-859 KC, jest szczególnym rodzajem przechowania z art. 835-845 KC; umowa o roboty budowlane, uregulowana w art. 647-658 KC, jest szczególnym rodzajem umowy o dzieło¹

12 Jednakże nie wydaje się, aby taka sztywna metoda, oparta na prostym rachunku logicznym, ograniczonym zresztą tylko do analizy essentialia negotii, znajdowała dostateczne uzasadnienie normatywne - nie mówiąc o funkcjonalnym. Raczej należy wyjść z założenia, że typy umów zostały uregulowane jako odrębne i równorzędne instytucje prawne, a normy jednej instytucji stosuje się do drugiej nie bezpośrednio, lecz per analogiam. W modelowym układzie wskazuje na to systematyczne ich wydzielenie w osobne jednostki redakcyjne, opatrzone swoistymi nazwami, a także przepisy nakazujące stosować odpowiednio normy jednej instytucji do drugiej (np. art. 604, 612, 694 KC). W tym świetle bardziej prawdopodobne jest założenie, że ustawodawca określa odrębne reżimy prawne dla umów typowych - bez względu na to,j w jakich relacjach pozostają do siebie ich essentialia negotii. Zresztą umov typowe nie tylko różnią się między sobą elementami przedmiotowo istotnymt| ale niekiedy także cechami podmiotowymi.

¹ S. Grzybowski, Umowa kontraktacji w systemie kodeksu cywilnego, RPEiS z. 1/196/1 s. 38 i n.

Nb. 10-12

S l Przedmiot i systematyka części szczegółowej prawa zobowiązań 5 kład- Stroną może być tylko: przedsiębiorca (art. 853 KC), bank (art. 725 KC), _rolni_k(art. 60 KC).

4. Podtypy

Polski system prawny konstruuje jednak nie tylko równorzędne typy umów, 13 , ponadto - w obrębie niektórych z nich - pewne ich podtypy - rzeczywi-'cie podporządkowane ustawowym typom nadrzędnym na zasadzie lex specialis - lex generalis.

Kodyfikatorzy znaleźli właściwe sposoby wyrażenia wspomnianego ich usytuowania w systemie norm prawnych, bądź to przez użycie tych samych nazw z dodatkowym oznaczeniem, bądź to przez umieszczenie odpowiednich przepisów wewnątrz instytucji regulującej ustawowy typ umowy.

Przykład: Przy „sprzedaży na raty" (art. 583 i n. KC) wskazanie nadrzędnego reżimu prawnego „sprzedaży" dokonano wyraźnie nie tylko przez użycie tego samego słowa „sprzedaż" z odpowiednim dodatkiem, ale ponadto przez ulokowanie wspomnianych przepisów w dziale IV zatytułowanym „Szczególne rodzaje sprzedaży", stanowiącym część tytułu XI nazwanego „Sprzedaż".

III. Grupy umów

1. Uwagi wprowadzające

Kodeks nie łączy regulacji poszczególnych typów umów w jakieś większe 14 całości. Przeważa pogląd, że kodyfikatorzy zrezygnowali z takiej koncepcji uznając, że większą doniosłość ma wzgląd na pełnione przez poszczególne typy umów funkcje społeczne i gospodarcze, niż ich pojęciowe pokrewieństwa¹.

Takie stanowisko ustawodawcy polskiego nie wyłącza wszakże systema-tyzacji na owym „wyższym piętrze" dokonywanej przez naukę² Zabiegi takie są wręcz pożądane z dwóch przede wszystkim powodów.

Po pierwsze, z uwagi na pożytek dydaktyczny stąd płynący. Najłatwiej można bowiem przyswoić sobie informacje o cechach charakteryzujących poszczególne typy umów przez porównanie ich z typami podobnymi.

Po drugie, dla celów praktycznych. Grupowanie instytucji podobnych uła-Wia bowiem stosowanie procedury analogiae legis, a niekiedy wręcz wspólnych reguł prawnych.

S. Grzybowski, Nowe oraz istotnie zreformowane w k.c. rodzaje umów, NP Nr 1/1965, ' * n-; por. też Z. Radwański, Teoria.., s. 229 i n.

_t , .• Z. Radwański, Prawo zobowiązań, Warszawa 1986, s. 317; obszernie wyjaśnił westię M. Sośniak, Zagadnienie typologii..., s. 73 i n.

Nb. 13-14

6 Rozdział 1. Wprowadzenie

Dla oznaczenia owych jednostek łączących ustawowe typy umów uży\v_asię w literaturze polskiej określenia grupy umów. Nie odstępując od tej konwencji językowej, stosować ją wszakże będziemy w nieco szerszym znaczeniu, obejmującym także pozaumowne szczegółowe stosunki zobowiązaniowe - do umownych zbliżone (np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, stosunki zobowiązaniowe powstałe z jednostronnych oświadczeń woli). Pozwoli to w szerszej mierze uwzględniać podobieństwa treści i funkcji, jakie między wspomnianymi instytucjami zachodzą.

2. Podstawy wyróżnienia grup umów

Wychodząc z założenia, że ustawowe typy umów systematyzuje się wedle metody typologicznej, należy dojść do wniosku, iż w ten sam sposób powinno się wyróżniać również grupy umów. Nie muszą więc one obejmować całego zbioru umów. W konsekwencji mogą funkcjonować i takie ustawowe typy umów, których nie da się przyporządkować jakiejkolwiek wyróżnionej grupie umów.

Taka metoda porządkowania ustawowych typów umów przez to, że jest bardziej elastyczna od klasyfikacji (podziału w sensie logicznym), okazuje się w praktyce przydatniejsza i nie wywołuje tych obaw, które powstrzymywały polskich kodyfikatorów przed łączeniem ustawowych typów umów w większe całości.

W literaturze zgłaszane są różne propozycje systematyzacji ustawowych umów typowych¹.

Niektóre z nich prowadzą do wyróżnienia nielicznych grup umów na podstawie apriorycznie przyjętych cech, zmierzając do objęcia systematyzacją wszystkich typów umów, co bardziej przypomina ich klasyfikację niż typologię.

Por. zwłaszcza zaproponowane przez M Sośniaka następujące 3 grupy umów: 1) dotyczące rzeczy, 2) w których podstawową rolę odgrywa czynność, 3) w których najistotniejszy jest cel ekonomiczny: zabezpieczenie i współdziałanie.

Jednakże wątpić należy w przydatność praktyczną takiego zabiegu porządkującego. Łączy on bowiem typy umów zobowiązaniowych, których reżimy < prawne często niewiele mają ze sobą wspólnego.

Użyteczniejsza wydaje się bardziej rozbudowana typologia grup umów, która uwzględnia z jednej strony podobieństwo świadczeń charakterystycz-i nych dla poszczególnych typów umów, a z drugiej strony bliskość pełnionych przez nie funkcji społecznych lub gospodarczych. Z tymi cechami wiąże się

¹ Referuje je M. Sośniak, Zagadnienie typologii..., s. 38 i n. Nb. 15-19

S 2. Systematyzacją szczegółowych umów zobowiązaniowych 7

kle pewna zbieżność konstruowanych przez system prawny reżimów nor-tywnych w obrębie grupy umów (lub innych szczegółowych stosunków zobowiązaniowych).

Na tym założeniu opiera się wyróżnienie dalszych rozdziałów tego podręcznika.

8 2. Systematyzacją szczegółowych umów zobowiązaniowych

Literatura: S. Grzybowski, [w:] System... t. III, cz. 2, § 2; tenże, Systematyka umów o świadczeniu usług w legislacyjnym ich układzie, [w:] Z zagadnień prawa cywilnego, Białystok 1991; Czachórski, Zobowiązania..., § 23, IV; A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970; B. Gawlik, Pojęcie umowy nienazwanej, SC, t. XVIII, 1971; tenże, Umowy mieszane - konstrukcja i ocena prawna, Pal. Nr 5/1974; M. Neste-rowicz, Odpowiedzialność cywilna biur podróży, Warszawa 1974; A. Olejniczak, Transakcje kompensacyjne w handlu międzynarodowym. Studium cywilnoprawne, Poznań 1994; J. Poczobut, Umowa leasingu w prawie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 1994, cz. IV. 1; Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977; tenże, Uwagi o umowach mieszanych, ZNUJ z. 41/1985; M. Sośniak, Zagadnienie typologii i systematyki umów obligacyjnych, Katowice 1990; tenże, Przekształcenia umowy przewozu na tle doktryny umów mieszanych, Problemy prawa przewozowego, t. 3, Katowice 1982; tenże, Kwalifikacja prawna świadczeń mieszanych i perspektywy zastosowania jej w umowach przewozowych, Problemy prawa przewozowego, t. 4, Katowice 1982; A. Stelmachowski, Kontraktacja produktów rolnych, Warszawa 1960.

L Umowy nazwane

Konkretną umowę, którą można przyporządkować jakiemuś ustawowe- 20 mu typowi umowy - ze względu na to, że ma ona cechy charakteryzujące dany typ umowy - określa się mianem umowy nazwanej.

Przykład: Umowa, w której strony zobowiązują się, że jedna zapłaci określoną cenę ^w ^zamian za przeniesienie własności określonej rzeczy przez drugą stronę, jest umową nazwaną - w szczególności umową sprzedaży, ponieważ wspomniana treść umowy ma cechy swoiste dla ustawowego typu umowy sprzedaży (art. 535 KC). Jeżeli umowa taka zostanie zawarta, stosuje się do niej ogół norm o sprzedaży, a w tym i normy regulujące prawy przez strony pominięte, np. odpowiedzialności za wady rzeczy sprzedanej.

W procesie kwalifikowania konkretnej umowy jako umowy nazwanej je-ynie w ograniczonej mierze można uwzględnić postulat metody typologicz-^neJ zalecającej, aby w toku przyporządkowywania poszczególnych obiektów wyróżnionym typom całościowo rozpatrywać znamionujące typ cechy. Ina-^J zakwestionowana zostałaby kompetencja ustawodawcy do wiążącego ustala koniecznych, a zarazem wystarczających cech, jakie konkretna umowa

Nb. 20

8 Rozdział 1. Wprowadzenie

powinna mieć, aby podlegała przyporządkowaniu ustawowemu typowi umowy (w tym użyteczność pojęcia essentialia negotii). Mimo to metoda typologiczna okazuje się przydatna, gdy ustawowa definicja jednego typu umowy nie daje dostatecznej podstawy do odróżnienia go od innego typu. W przypadku takim organ stosujący prawo powinien mieć na względzie całość regulacji prawnej - a w tym i cechy zaliczane do tzw. naturalia negotii.

Oto przykład metody typologicznej zastosowanej przez SN w orz. z 20.3.1965 r-opubl. OSP 1965, póz. 253. Najpierw SN stwierdził, że „Kwalifikacja prawna umów o świadczenie usług (...) nasuwa zwykle dość znaczne trudności, gdyż brak jest jednej najistotniejszej, decydującej, a określonej przepisami prawa lub uznanej w teorii prawa bądź w orzecznictwie, cechy charakterystycznej, która wyraźnie odróżnia zatrudnienie na podstawie umowy o pracę od innych umów o świadczenie usług". Następnie wskazuje na następujące charakterystyczne cechy umowy o pracę: 1) skooperowany i podporządkowany kierownictwu podmiotu zatrudniającego charakter pracy, 2) osobiste wykonywanie pracy, 3) obciążenie ryzykiem działalności podmiotu zatrudniającego, 4) odpłatny charakter pracy, 5) ciągłość świadczenia usług. W konkluzji SN stwierdza, że „Konieczne jestl (...) wzięcie pod uwagę całego zespołu cech charakterystycznych odróżniających umowę! o pracę od innych umów o świadczenie usług oraz rozważenie, czy cechy charaktery-j styczne dla umowy o pracę są „przeważające".

Powołując się na metodę typologiczną SN w orz. z 18.6.1998 r; opubl. OSP 1999, póz. 184, stwierdził ponadto, że „Jeżeli umowa wykazuje wspólne cechy dla umowy o pracę i umowy prawa cywilnego z jednakowym ich nasileniem, o jej typie (rodzaju) decyduje zgodny zamiar stron i cel umowy, który może być wyrażony także w nazwie umowy". Orzeczenie wskazuje na rozstrzygające wówczas znaczenie woli stron, ustalonej według j kryteriów podanych w art. 65 KC, z uwzględnieniem zasady swobody umów (art. 353' KC). '•

21 Ponadto jako umowy nazwane należy również zakwalifikować takie czyn- j ności prawne, w których pojawiają się elementy nieswoiste dla danego typu| umowy (obce), ale funkcjonalnie podporządkowane głównemu zobowiążą- j niu (zobowiązaniom) odpowiadającemu cechom ustalonym w typie ustawowym. Właśnie koncepcja typologiczna umów nazwanych stwarza metodologiczną! podstawę dla takiego poglądu, pozwalając ważyć doniosłość cech charaktery-| żujących konkretną umowę¹.

22 Reżim prawny umowy nazwanej wyznaczają przede wszystkim normy wy* rażone w zespole przepisów regulujących dany typ umowy, a więc przepisóv usytuowanych w części szczegółowej księgi trzeciej KC lub w ustawach od-1 rębnych oraz w opartych na nich rozporządzeniach wykonawczych. NiekiedyJ przepisy dotyczące określonego typu umowy nazwanej przewidują stosowa^ nie do niego odpowiednio norm innej umowy nazwanej (np. art. 694 KC).j Poza tym dopuszczalne jest również analogiczne stosowanie norm regulują-, cych jeden ustawowy typ umowy do umowy przyporządkowanej innemu typowi, jeżeli wskazuje na to podobieństwo obu stosunków prawnych, a zarazem

¹ Odmiennie J. Poczobut, Umowa leasingu..., s. 246. Nb. 21-22

f 2. Systematyzacja szczegółowych umów zobowiązaniowych 9

„ny właściwego typu umowy lub postanowienia konkretnej umowy nie "kreślają w dostatecznej mierze jej skutków prawnych¹.

Uzupełniająco odnoszą się oczywiście do tych umów normy części ogól- ^Jnej prawa zobowiązań i części ogólnej prawa cywilnego.

II. Umowy nienazwane

Zgodnie z zasadą swobody umów strony mogą także zawierać umowy, 23 których nie da się przyporządkować jakiemukolwiek typowi ustawowemu. Umowy takie określa się mianem umów nienazwanych.

Do umów takich stosuje się bezpośrednio normy dotyczące umów w ogólności oraz ewentualnie w drodze analogiae legis szczegółowe normy prawa zobowiązaniowego (ustawowe typy umów), w zakresie, w jakim uzasadnione jest to podobieństwem regulowanych zachowań.

Wśród umów nienazwanych można wyróżnić ich typy empiryczne. Kształ- 24 tują się one w następstwie masowego zawierania umów o podobnej treści i zwykle w obrocie określa się je swoistymi nazwami (np. know-how,franchi-

sing).

Tego rodzaju wyróżnienie może być zabiegiem pożytecznym, ułatwiając ujednolicenie stosowania prawa w odniesieniu do umów przyporządkowanych określonemu typowi empirycznemu.

Jednakże nie wydaje się, aby typy empiryczne mogły mieć ten sam walor prawny, co typy normatywne². Z tego względu pożądane byłoby zachować określenie „umowy nazwane" wyłącznie dla umów, które można przyporządkować ustawowym typom umów.

III. Umowy mieszane

W praktyce często pojawiają się urnowy, które charaktery żuj ą się tym, że 25 teść ich zawiera elementy swoiste dla umów nazwanych, lecz występujące ^w odmiennych układach strukturalnych lub obok elementów niespotykanych w umowach nazwanych.

«rzykład: Umowy zawierane z przedsiębiorstwem hotelowym lub biurem podróży³.

¹ Por. Z. Radwański, Teoria.., s. 222 i n.; J. Poczobut, Umowa leasingu..., s. 239.

² Por. bliżej Z. Radwański, Teoria.., s. 221. M. Nesterowicz, Odpowiedzialność, s. 72 i n.

Nb. 23-25

Rozdział I. Wprowadzenie

W literaturze prawniczej szerokim uznaniem cieszy się pogląd, który trak tuje je jako trzeci - obok umów nazwanych i nienazwanych - rodzaj umói określony mianem umów mieszanych.

Wyróżnienie takie ma służyć stosowaniu poszczególnych norm wzięty_cz ustawowych typów umów i przez odpowiednią ich kombinację lub absort cję jednych przez drugie doprowadzić do ustalenia pełnej reglamentacji prav nej dla danej umowy mieszanej.

Procedury takie - oparte na formalnych tylko przesłankach - nie prow; dzą jednak do pożądanych rezultatów powodując rozbicie jedności prawn i funkcjonalnej umownego stosunku prawnego. Lepiej więc zrezygnow; z koncepcji trójpodziału umów na nazwane, nienazwane i mieszane, poprzest jąć na podstawowym wyróżnieniu umów nazwanych i nienazwanych'. W o rębie tych ostatnich znajdą się między innymi umowy mieszane. Tak jak \ wszystkich umowach nienazwanych konsekwencje prawne umów młeszanyi przede wszystkim określająjej postanowienia ujęte całościowo. Natomiast p jawienie się w nich elementów charakteryzujących jakieś umowy nazwa uzasadni analogiczne stosowanie norm dotyczących takich umów.

IV. Związki umów

1. Uwagi wstępne

26 O związku umów mówi się wyłącznie w odniesieniu do dwóch lub więci umów odrębnych.

Za umowę odrębną można uznać tylko taki zestaw postanowień (oświadczeń wól który zdolny jest wyznaczyć konieczne dla istnienia umowy elementy²

W przeciwieństwie więc do umów mieszanych nie chodzi tu o strukt umowy unitarnej (odrębnej), lecz o relacje między takimi umowami - niej niecznie zawartymi między tymi samymi osobami.

Nie należy więc związku umów określać nazwą „umowa kompleksowa".

27 Nie ulega wątpliwości, że pojęcie związku umów odnieść można tylko i umów sprzężonych więzami prawnymi, a nie tylko gospodarczymi. Nat^j miast bliższy charakter tych więzi jest przedmiotem dyskusji naukowej. Wy raźnie związki te występują w razie uzależnienia skuteczności jednej umov

¹ Tak B. Gawlik, Umowy..., s. 30-32; Z. Radwański, Teoria..., s. 241-247; A. chowski, Kontraktacja.., s. 115-118; J. Poczobut, Umowa leasingu..., s. 247, 248; J. Rajski^ Prawo o kontraktach w obrocie gospodarczym, wyd. 2., Warszawa 2000, s. 27.

² Por. bliżej Z. Radwański, Teoria.., s. 230 i n.; A. Olejniczak, Transakcje..., s. 132.J

Nb. 26-27

Systematyzacja szczegółowych umów zobowiązaniowych

O ~

a _Ugiej'. Jednakże reprezentowany jest również pogląd definiujący to po-• cznie szerzej. Według niego dwie lub większa liczba umów tworzą ''^?C1£ k już wtedy, jeżeli umowy te wywołują inne skutki prawne, niż gdyby ^ZW l ło się ich konsekwencje prawne, jako izolowanych czynności prawnych². N' kwestionując poprawności logicznej takiego rozróżnienia, pojawia się wąt-rwość czy dla potrzeb praktycznych jest ono dostatecznie ostre.

2. Łańcuchy i zespoły umów

Idąc za wzorem nauki francuskiej' wyróżnia się dwa podstawowe typy 28 wspomnianych związków: łańcuch umów i zespoły (kompleksy umów).

Przez łańcuch umów rozumie się związki sukcesywnie następujące -jako 29 w pewnym sensie „przedłużenie" umowy pierwotnej.

Przykład: Umowa o dzieło, a następnie umowa o podwykonawstwo; najem i podnajem. Użyteczność praktyczna wyróżnienia tego rodzaju związków jest w prawie polskim ograniczona ze względu na obszerną regulację prawną odnoszącą się do tej kwestii.

Przykład: Pochodne nabycie praw, podnajem, substytucja, umowa przedwstępna, reasekuracja itp.

Natomiast istotne problemy praktycznej natury pojawiają się przy analizie 30 związków przybierających postać zespołów (kompleksów) umów. Są to umowy odrębne (jak wszystkie umowy związane), które łączy jednak wspólny cel. Musi on być wyrażony w umowach tworzących zespół umów, albo rekonstruowany na podstawie reguł interpretacyjnych odnoszących się do czynności prawnych (art. 65 KC).

Związki te mogą przybierać postać relacji równorzędnych - gdzie nieskuteczność którejkolwiek umowy związanej powoduje nieskuteczność pozostałych, jak i relacji nierównorzędnych, gdzie tylko nieskuteczność umowy głównej wpływa na nieskuteczność umowy podrzędnej, a nie odwrotnie.

"rzykład: Zespół umów równorzędnych z reguły tworzyć będzie wspólnie podjęte 7 V\ ^rożny^cn wykonawców przedsięwzięcie inwestycyjne lub zespół umów reklamowych. o ei przykładem umowy podrzędnej może być poręczenie wobec pożyczki, umowa o usłu-erwisowe wobec umowy sprzedaży, przechowania lub najmu rzeczy albo lokalu wobec P acownika, związanego umową o pracę.

ri_a-

^A' °^hanow>cz, [w;] A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys.., s. 83, 84; Z. Radwański, Teo-y ^s- 230, 231; y. Poczobut, Umowa leasingu..,, s. 249-255. ₃^. Olejniczak, Transakcje.., s. 125, 126.

^B- Teyssie, Les groupes de contrats, Paris 1975, s. 37 i n., 102 i n.

Nb. 28-30

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

§ 3. Uwagi ogólne

31 W rozdziale niniejszym jako kryterium wyróżnienia ustawowych typól umów przyjęto przeniesienie praw podmiotowych. Cecha ta w pewnej mier pozwala wskazać na zbliżone funkcje społeczne tych umów oraz na podoba problemy prawne, jakie się tu pojawiają, a które można niekiedy rozwiąż w zbliżony sposób.

W szczególności do takich wspólnych zagadnień należy relacja międ czynnościami zobowiązaniowymi a rozporządzającymi. Omawiane w tym ro dziale typy umów kreują bowiem stosunki obligacyjne, które zawierają zob wiązanie do rozporządzenia prawem. W związku z tym należy przypomnij ogólną zasadę polskiego prawa cywilnego, według której zobowiązanie rozporządzenia wywołuje na ogół ex legę także skutek rozporządzający (tz podwójny skutek).

Taki charakter czynności nasuwa dalsze - często dyskusyjne - zagadnienia, dotycz zwłaszcza odstąpienia od umowy oraz jej rozwiązania. Szczegółowo omawia te kwestie ucłi SN (7) z 30.11.1994 r; opubl. OSP 1995, póz. 159, której teza brzmi: „Strona może odstą-od umowy zobowiązująco-rozporządzającej, na podstawie której nastąpiło przeniesie własności nieruchomości, w ramach ustawowego uprawnienia. Umowa taka może być pr strony rozwiązana, jeżeli nie została w całości wykonana". Ponadto w uchwale tej zaaprobował koncepcję, według której odstąpienie od umowy, a także jej rozwiązanie l wywołują automatycznie skutku rzeczowego, a jedynie skutek obligacyjny, polegający! obowiązku przeniesienia własności nieruchomości z powrotem na rzecz zbywcy. Zob. j| nak E. Drozd, glosa kryt. PS Nr 10/1995; tenże, Rozwiązanie umowy przenoszącej własną nieruchomości, [w:] Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997, s. 5 i'

W ramach tego rozdziału zostały przedstawione następujące uregulo\ ustawą umowy typowe, odpowiadające wspomnianym na wstępie cechot sprzedaż, zamiana, darowizna, kontraktacja. Natomiast pominięto umowę dej stawy (art. 605-612 KC), chociaż odpowiada ona także przyjętemu '—•*^Jrium. Jednak rola tej umowy, jakkolwiek po nowelizacji KC w 1990 r. ni! obowiązujące do niej ograniczenia podmiotowe, polega głównie na organizO waniu obustronnie profesjonalnej działalności gospodarczej. Z tego względj umowa dostawy jest przedmiotem wykładu prawa gospodarczego (handlowego!

Nb. 31

§4 Sprzedaż 13

§ 4. Sprzedaż

tura' J- Skapski, [w:] System.., 1.111. cz. 2, § 4-13; Czachórski, Zobowiązania..., ' 2 Banaszczyk, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 6 i n.; S. Bogucki, Prawo § ""' 'Rejent Nr 9/1995; tenże, Charakter czynności zastrzeżenia prawa odkupu, Rejent d/l9*97' J Brol Umowa sprzedaży i dostawy. Wiadomości podstawowe, wyd. 3., War-199*5' A Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 66 i n.; 5. Buczkow-*f- [wl Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1251 i n; J. Dąbrowa, Rękojmia za wady a od-⁵ ' edzialność ex contractu w stosunkach między jednostkami gospodarki uspołecznio-^ • [w'l Rozprawy z prawa cywilnego, Warszawa 1985; E. Drozd, Zagadnienie dopusz-zalności ochrony uprawnionego z tytułu prawa pierwokupu przy pomocy art. 59 k.c., Pal. ^_r 5/1974; K. Gandor, Sprzedaż na raty, Warszawa 1966; B. Gnela, Odpowiedzialność za nrodukt, Kraków 1998; S. A. Graczyk, Umowa sprzedaży na raty na tle dyrektyw europejskich cz. 1-2, Glosa Nr 3-4/1998; J. A. Hermanowski, J. D. Jastrzębski, Konwencja wiedeńska. Komentarz, Warszawa 1997; tychże, Umowy sprzedaży i dostawy w obrocie międzynarodowym, Warszawa 1999; M Jagielska, Odpowiedzialność za produkt. Dostosowanie prawa wewnętrznego państw Unii Europejskiej do wymogów dyrektywy 374/85, Kraków 1999; M. Jagielska, P. Wagner, Sprzedaż, wada, reklamacja - odpowiedzialność za wady fizyczne rzeczy, Katowice 1997; W. J. Katner, Umowne nabycie własności ruchomości w prawie polskim, wyd. 2., Warszawa 1995; tenże, [w:] Prawo umów..., rozdz. 10; W. J. Katner, M. Stahl, W. Nykiel, Umowa sprzedaży w obrocie gospodarczym. Zagadnienia prawa cywilnego, administracyjnego i podatkowego, Warszawa 1996; A. Koch, Wadliwość rzeczy sprzedanych w świetle Konwencji ONZ o międzynarodowej sprzedaży towarów, PPH Nr 10/1998; J. Kocot, Zawieranie umów sprzedaży według Konwencji Wiedeńskiej, Warszawa 1998; J. Krauss, Europejska konwencja (Nr 91) o odpowiedzialności za szkody na osobie lub śmierć wyrządzone przez produkt a regulacja prawa polskiego, [w:] Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. 11, Prawo cywilne, pod red. M. Safja-na, Warszawa 1995; tenże. Rękojmia za wady i gwarancja, PPH Nr 1/1997; K. Kruczalak, Umowy w obrocie..., s. 33 i n.; W. Kubala, Prawa i obowiązki stron umowy sprzedaży według Konwencji Wiedeńskiej z 1980 r, Prawo Spółek Nr 9/1999; J. Kufel, [w:] J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998, rozdz. VIII, § 1; A. Kunicki, Zakres skuteczności prawa pierwokupu, NP Nr 7-8/1966; tenże, Skutki prawne zastrzeżenia własności, RPEiS z. 2/1967; Z. Kwaśniewski, Wydanie przesyłki stanowiącej przedmiot sprzedaży, Rejent Nr 3/1998; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 1999; 'u ^lJstawa ° ^ochronie niektórych praw konsumentów. Komentarz, Warszawa 2000, wyd. 2.; M.Manowska, Rękojmia i gwarancja, Prawo Spółek Nr 10/1997; J. Napierala, Odpowie-lalnosć odszkodowawcza sprzedawcy w świetle postanowień Konwencji wiedeńskiej, 15> z. 4/1993. tenże, Źródła praw i obowiązków stron umowy międzynarodowej sprze-y towarów, RPEiS z. 4/1996; tenże, Konwencja o umowach międzynarodowej sprzedaży _w*f^ÓW'.^PraWo Spółek Nr 1/1997; tenże. Odpowiedzialność dłużnika według konwencji ^eaenskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, RPEiS z. 3-4/1998; tenże, dąż ^W ^z'^am°ść eksportera i importera za naruszenie umowy międzynarodowej sprze-_t ]^y ^towarów, Warszawa 1998; M Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., Sp'_N ^ ' ⁿ-'. tenże, Gwarancja przy sprzedaży w kodeksie cywilnym (ocena i wnioski), p ^r •'['990; M. Pazdan, Bezwarunkowa sprzedaż nieruchomości wbrew umownemu ,_eni^ P'^erwokupu, [w:] Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; *aró' p^nwencJ^a Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży togo , ' ^Prze(łmowa, Kraków 1998; Prawo obrotu nieruchomościami, pod red. S. Rudnickie-

fiu, \yv(ł "l \ir ™ i r^ "

• •<••, Warszawa 1997; E. Radomska, Ustawowe prawo pierwokupu nieruchomości,

Nb. 31

§ 4. Sprzedaż

d14

Rozdział H. Umowy regulujące przeniesienie praw

Toruń 1979; J. Rajski, Jednolite prawo międzynarodowej sprzedaży towarów, PPH Nr 3/15 tenże, Jednolite zasady wykładni przepisów Konwencji wiedeńskiej o umowach narodowej sprzedaży towarów, KPP Nr 3/1999; M. Safian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komg tarz..., s. 88 i n.; J. Skąpski, Uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne, NP Nr 11/196 S. Soltysiński, Odpowiedzialność producenta wobec konsumenta za szkody wyrządź wprowadzeniem do obrotu rzeczy z wadami, SC 1970, t. XV; Z. Świderski, Pojęcie wa fizycznej rzeczy przy sprzedaży, AUŁ 1982, Nr 9; R.. Szostak, Umowy o przejęcie ob wiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych na tle konsumenckiego prawa europ skiego, Warszawa 1994; A. Szpunar, Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej, PiP z. 6/199| tenże, Uwagi o rękojmi za wady prawne przy sprzedaży, Rejent Nr 6/1997; tenże, Uv o sprzedaży skradzionych samochodów, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1999; R. Sztyk, Ustawov prawo pierwokupu nieruchomości, Rejent Nr 5/1992; G. Tracz, Odpowiedzialność sprz dawcy za wady rzeczy na gruncie prawa polskiego oraz Konwencji wiedeńskiej o miedz narodowej sprzedaży towarów. Uwagi prawnoporównawcze, [w:] Studia z prawa gospćl darczego i handlowego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Włodyki, Krakowi 1996; Z. Wasiak, Ochrona nabywcy na tle przepisów o rękojmi za wady fizyczne w k.cj ZNUŁ 1971, Nr 77; A. Wiśniewski, Sprzedaż na próbę, NP Nr 11-12/1978; S. Wlodyk Rękojmia za wady fizyczne towarów jako środek ochrony interesów konsumenta, [w:| Problemy funkcjonowania systemu ochrony konsumenta w Polsce, Warszawa 1977; tenżĄ Ochrona interesów konsumenta przez rękojmi? za wady fizyczne towarów, PiP z. 10/1978 tenże, Wykonanie zastępcze jako sposób sanowania wadliwości rzeczy, PPH Nr 6/1999J K. Wyżyn-Urbanek, Sposoby ochrony uprawnionego z tytułu umownego prawa pierwokuf pu, Rejent Nr 10/1996; M. A. Zachariasiewicz, Zawarcie umowy w Konwencji wiedeńl skiej o międzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 r., Prace Naukowe Uniwersytetu Śląl skiego, Katowice 1989, Nr 13; R. Zakrzewski, Nowe warunki sprzedaży, PUG Nr l/1996j| L. Zalewski, Konwencja o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów - uwagi kry-! tyczne, RPEiS z. 4/1991; C. Zieliński, Charakter uprawnień kupującego z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy, NP Nr 7-8/1988; C- Żuławska, [w:] Komentarz.., s. 3 i n.; taż,, Gwarancja jakości. Studium prawne, Kraków 1973; taż, Gwarancja przy sprzedaży, War* szawa 1975; toż, Zabezpieczenie jakości świadczenia, SC 1978, Nr 29; taż, Ewolucja odpowiedzialności za jakość świadczenia, [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego, pod red. E. Łętowskiej, Ossolineum 1983; toż, Obrót z udziałem konsumenta. Ochrona prawna,' Ossolineum 1987; toż, Uwarunkowania odpowiedzialności za jakość (ujęcie dynamiczne) SP Nr 2/1990.

I. Uwagi wstępne

32 Typ umowy sprzedaży ukształtował się w prawie rzymskim pod nazwą „kupno-sprzedaż" (emptio-venditio). Model ten, przyjęty we współczesnych systemach prawnych z wieloma modyfikacjami, określa formę obrotu związaną z istnieniem rynku towarowo-pieniężnego. Stymulowana jego rozwojem i potrzebami gospodarczymi sprzedaż jest instytucją prawną o rozbudowanej regulacji, podlegającą ponadto ustawicznym zmianom. Obecnie można mówić o typie umowy sprzedaży jako postaci realizowanej także w różnych szczególnych jej rodzajach, jak i o dokonującej się oraz spodziewanej przebudowie niektórych elementów sprzedaży, w związku z ogólnymi procesami transformacji gospodarczej w Polsce.

Nb. 32

Umowę sprzedaży regulują przede wszystkim art. 535-602 KC. W obro- 33 _cie konsumenckim doniosłe znaczenie ma rozp. RM z 30.5.1995 r. w sprawie szczegółowych warunków zawierania i wykonywania umów sprzedaży rze-_czy ruchomych z udziałem konsumentów (Dz.U. Nr 64, póz. 328)', powoływane dalej jako „war. sprz.", z tym że postanowienia te należy interpretować z uwzględnieniem nowelizacji KC ustawą z 23.8.1996 r. (Dz.U. Nr 114, póz. 542). Wspomniane przepisy zmierzają do zapewnienia ochrony interesów konsumentów, obejmując przy tym szeroki krąg podmiotów. Sprzedawcą " w ich rozumieniu jest każdy, kto zawodowo prowadzi sprzedaż towarów, konsumentem zaś każdy, kto nabywa towar dla celów nie związanych z działalnością gospodarczą (§ 3 war. sprz.).

Natomiast zakres przedmiotowy war. sprz. ograniczony jest do rzeczy ruchomych, z wyłączeniem sprzedaży leków, dzieł sztuki i przedmiotów o wartości muzealnej, przedmiotów kolekcjonerskich, gazet i czasopism, amunicji myśliwskiej i sportowej oraz papierów wartościowych (§ 2 war. sprz.).

W obrocie międzynarodowym szczególna rola przypada Konwencji Na- 34 rodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzonej w Wiedniu 11.4.1980 r. Rzeczpospolita Polska ratyfikowała Konwencję wiedeńską 13.3.1995 r. (tekst konwencji w Dz.U. z 1997 r. Nr 45, póz. 286). Konwencja znajduje zastosowanie do umów sprzedaży towarów zawartych przez strony, które mają siedziby handlowe w różnych państwach będących uczestnikami konwencji. Ma także zastosowanie, gdy normy międzynarodowego prawa prywatnego wskazują jako prawo właściwe ustawodawstwo państwa, które ratyfikowało konwencję. Kontrahenci mogą jednak wyłączyć stosowanie konwencji do zawartej przez nich umowy, np. poddając sprzedaż przepisom wewnętrznym danego państwa. Dopuszczalne jest także uchylenie zastosowania poszczególnych postanowień konwencji (art. 6).

Przykład: Ponieważ decydujące znaczenie ma fakt posiadania przez strony siedzib handlowych w różnych państwach konwencyjnych, Konwencja wiedeńska może być stosowana w odniesieniu do umowy sprzedaży zawartej między polskimi kontrahentami, jeżeli jeden z nich ma siedzibę za granicą; wyłączenie konwencji może nastąpić np. przez poddanie umowy polskiemu Kodeksowi cywilnemu.

W ujęciu konwencji sprzedaż jest umową, w której sprzedawca zobowiązuje się do dostarczenia towarów i przeniesienia ich własności na kupującego, a kupujący do zapłaty ceny i odebrania towarów. Konwencja ma na względzie sprzedaż w profesjonalnym obrocie gospodarczym. Nie dotyczy

¹ Rozporządzenie wydane na podstawie art. 384 KC w brzmieniu przed nowelizacją KC ustawąz 2.3.2000 r. (Dz.U. Nr 22, póz. 271); zachowuje moc do czasu wydania rozporządzenia na podstawie dodanego tą ustawą art. 555' KC, nie dłużej jednak niż przez dwa lata.

Nb. 33-34

Rozdział H. Umowy regulujące przeniesienie praw

towarów zakupionych do użytku osobistego, rodzinnego lub w gospodarstwie domowym, chyba że sprzedawca nie wiedział (i nie powinien był wiedzieć) o takim ich przeznaczeniu. Z unormowania konwencyjnego zostały wyłączone transakcje sprzedaży udziałów, akcji, papierów wartościowych, pieniędzy; okrętów, poduszkowców, statków powietrznych, energii elektrycznej. Z zastrzeżeniem tych wyjątków, konwencja reguluje sprzedaż różnego rodzaju „towarów". Pojęcie to nie zostało w konwencji zdefiniowane, ale powszechnie przyjmuje się, że oznacza ono przedmioty ruchome materialne (np. artykuły spożywcze, wyroby rzemieślnicze, urządzenia techniczne). Za umowy sprzedaży według konwencji uważa się także umowy na dostawę towarów, które mają być wytworzone lub wyprodukowane, jeżeli strona je zamawiająca nie dostarcza zasadniczej części materiałów niezbędnych do ich wykonania. Natomiast konwencji nie stosuje się do umów w których przeważającą część zobowiązań (w sensie ich wartości) stanowi zapewnienie przez dostarczającego towar siły roboczej lub innych usług. We wspomnianych przypadkach pojawia się więc zagadnienie odróżnienia sprzedaży od takich umów, jak np. umowa o pracę, świadczenie usług, umowa o dzieło.

Celem konwencji nie była harmonizacja krajowych porządków prawnych w dziedzinie międzynarodowej sprzedaży towarów, ale wyłączenie stosowa-J nią prawa krajowego na rzecz regulacji zawierającej powszechnie aprobowa-! ne normy międzynarodowe. Konwencja wiedeńska objęła wszakże tylko część problematyki sprzedaży, a mianowicie jedynie zawarcie umowy sprzedaży (i to w zakresie tzw. trybu ofertowego) oraz uprawnienia i obowiązki stron wynikające z umowy.

W szczególności poza zasięgiem konwencji znalazły się takie zagadnienia jak inne procedury zawierania umów (np. przez rokowania, przetarg, licytację, w trybie egzekucji), ' zobowiązania przedkontraktowe (np. w związku ze stosowaniem tzw. letters of inteni), ważność umowy, przeniesienie własności, odpowiedzialność za produkt (zwłaszcza odpowiedzialność sprzedawcy za śmierć lub utratę zdrowia spowodowane komukolwiek przez towary). Zagadnienia te podlegają więc właściwym prawom krajowym, co ma istotne znaczenie w związku z możliwością wyboru prawa, w granicach określonych normami prawa prywatnego międzynarodowego.

W kwestii formy umowy konwencja przyjęła całkowitą swobodę stron (art. 11). Umowa sprzedaży nie wymaga zachowania formy pisemnej i jej zawarcie może być udowodnione w jakikolwiek sposób, także przez zeznania świadków. Państwa przystępujące do konwencji mogą jednak zastrzec, że tymi postanowieniami nie będą związane. Polska nie należy do grupy państw (dość licznej), które skorzystały z tej możliwości.

Szczególne warunki przedawnienia roszczeń wynikających z umowy międzynarodowej sprzedaży towarów, a także dotyczących jej naruszenia, zakończenia

Nb. 34

§ 4. Sprzedaż

unieważnienia określa Konwencja o przedawnieniu w międzynarodowej zedaży towarów, sporządzona w Nowym Jorku 14.6.1974 r. (ze zmianami

^SP1980 r), ratyfikowana przez Polskę 13.3.1974 r. (Dz.U. Nr 45, póz. 282-285).

Termin przedawnienia wynosi cztery lata, a w razie przerwania jego biegu

lub przedłużenia, nie może upłynąć później niż po dziesięciu latach, licząc od

daty rozpoczęcia biegu przedawnienia.

II. Pojęcie

W myśl art. 535 i 555 KC treść umowy sprzedaży znamionująnastępujące elementy przedmiotowo istotne (essentialia negotii).

a) Pierwszym jest zobowiązanie jednej strony, a mianowicie sprzedawcy, 35 do przeniesienia na drugą stronę (kupującego) własności rzeczy oraz wydania rzeczy (art. 535 KC).

Takie pojęcie zobowiązania sprzedawcy, odpowiadające tradycyjnemu modelowi rzymskiemu, zostało jednak rozszerzone przez art. 555 KC. Przepis ten każe uznawać za sprzedaż umowy mające na względzie przeniesienie innych niż własność, zbywalnych praw podmiotowych (np. ograniczonych praw rzeczowych, praw na dobrach niematerialnych, wierzytelności, prawa do spadku). Przedmiotem sprzedaży może być także zespół składników materialnych i niematerialnych tworzących przedsiębiorstwo (por. art. 55' KC i art. 75' KC). Z kolei obowiązek wydania został rozszerzony na inne - poza rzeczami - przedmioty, a zwłaszcza na różne postaci energii (np. elektrycznej, cieplnej).

Opisując zobowiązanie sprzedawcy z uwzględnieniem tego szerszego ujęcia należy zatem powiedzieć, że dotyczy ono przeniesienia na kupującego określonego prawa podmiotowego oraz wydania rzeczy lub innego przedmiotu objętego umową.

b) Kolejnym składnikiem przedmiotowo istotnym jest zobowiązanie ku- 36 pującego do zapłaty ceny, tj. oznaczonej sumy pieniężnej.

Ponadto art. 535 KC stanowi o obowiązku odebrania rzeczy od sprze- 37 dawcy. Wbrew panującemu poglądowi należy jednak stanąć na stanowisku, że nie jest to świadczenie kupującego stanowiące przedmiot jego zobowiązania wzajemnego, lecz przyporządkowany funkcjonalnie świadczeniu sprzedawcy obowiązek zachowania się kupującego. Uchybienie temu obowiązkowi należy w konsekwencji traktować jako zwłokę wierzyciela (art. 486 KC), a nie zwłokę dłużnika. Za taką kwalifikacją przemawia najpierw definicja art. 486 § 2 KC, która wyraźnie za zwłokę wierzyciela uznaje uchylenie się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, a ponadto definicja umowy wzajemnej (art. 487

'' X

Nb. 35-37

§ 4. Sprzedaż

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

§ 2 KC), której żadną miarą nie można odnieść do obowiązku odbioru rzecz
(innego przedmiotu) przez kupującego. _f

38 c) Trzeci element polega na istnieniu między obowiązkami stron takiej zależności, która przesądza o zakwalifikowaniu umowy sprzedaży do klasy umów wzajemnych. Strony sprzedaży zobowiązują się bowiem w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej (art. 487 § 2 KC).

39 Według KC sprzedaż jest umową zobowiązującą. Nie oznacza to jednak, że do wystąpienia skutku w postaci przejścia własności (innego prawa podmiotowego) zawsze konieczne jest dokonanie ponadto czynności rozporządzającej, przenoszącej dane prawo na kupującego. Jeżeli bowiem spełnione są określone przesłanki (por. art. 155, 510, 1052 KC), sprzedaż może zarazem wywołać bezpośrednio skutki rozporządzające. W przypadku takim chodzi o czynność prawną o tzw. podwójnym skutku.

III. Zawarcie umowy

1. Konsensualność

••m

Umowa sprzedaży ma charakter konsensualnej czynności prawnej. WycL-nie rzeczy nie jest więc konieczną przesłanką jej zawarcia, lecz elementem wykonania zawartej umowy. Także wówczas, gdy wydanie następuje równocześnie z zawarciem umowy (tzw. sprzedaż odręczna), traktuje się je jako wykonanie zaciągniętego zobowiązania.

2. Forma

Kodeksowe przepisy o umowie sprzedaży nie zastrzegają dla niej żadne| formy szczególnej. Natomiast na mocy innych przepisów wymagana jest forma aktu notarialnego dla sprzedaży nieruchomości (art. 158 KC), użytkowani^ wieczystego (art. 237 KC) oraz spadku (art. 1052 KC). Zbycie przedsiębior-5 stwa powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, z zachowaniem wszakże formy aktu notarialnego, gdy w składi przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość (art. 75' KC). Poważne znaczenie! dla sprzedaży ma przepis art. 75 KC, który przewiduje formę pisemną (ad\ probationem) dla czynności prawnych dotyczących świadczeń o wartości wiek- f szej niż dwa tysiące złotych.

W war. sprz. przewidziany jest obowiązek sprzedawcy, w przypadku sprzedaży towaru o cenie powyżej dwóch tysięcy złotych, wydania konsumentowi dokumentu stwierdzają- , cego zawarcie umowy (§ 4). Dokument taki powinien być opatrzony nazwą i adresem •

Nb. 38-41

zedaży, (j_atą sprzedaży oraz zawierać nazwę i cenę towaru. Na żądanie konsu-P^u nrzedawca obowiązany jest wydać zawsze dokument stwierdzający zawarcie umo-^menth z wzgl?^du na cenę towaru. Pisemnego potwierdzenia przez sprzedawcę, z określe-V?' tron umowy i jej istotnych postanowień, wymagają według § 5 war. sprz. szczegól-¹¹¹⁶ dzaie sprzedaży, takie jak: sprzedaż ratalna, wysyłkowa, na zamówienie, według "^e Tu na przedpłatę, na próbę. Dokumenty te mogą odgrywać istotną rolę jako uprawdo-podobńienie dokonania czynności (por. art. 74 KC).

Zachowania określonej formy umowy sprzedaży wymagaj ą często przepisy pozakodeksowe.

Przykład: W formie aktu notarialnego powinna być zawarta umowa zbycia własnościowego prawa do lokalu (art. 223 § 5 PrSpółdz), forma pisemna z podpisem notarialnie poświadczonym przewidziana jest dla przeniesienia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, (art- 31, 79 KWU), do przeniesienia praw w zakresie wynalazczości, np. prawa do patentu, potrzebna jest forma pisemna pod rygorem nieważności (art. 44 ust. 2 WynU).

3. Tryb

Do zawarcia umowy sprzedaży może dojść w wyniku zastosowania różnych technik (trybów).

Najczęściej zawiera się jaw sposób określony ogólnymi przepisami prawa 42 cywilnego - przez przyjęcie oferty, w drodze rokowań lub przetargu (art. 66

i n. KC).

Szczególne znaczenie w obrocie konsumenckim ma przepis art. 543 KC, 43 w myśl którego wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży.

Istnieje obowiązek uwidaczniania cen towarów przeznaczonych do sprzedaży detalicznej (art. 17 ustawy z 26.2.1982 r. o cenach; tekst jedn. Dz.U. z 1988 r. Nr 27, póz. 195 ze zm.), w miejscu ekspozycji i w miejscu sprzedaży, na towarze lub wywieszce bezpośrednio związanej z towarem (jak precyzuje § 9 war. sprz), co w połączeniu z regułą art. 543 KC niepomiernie upraszcza zawieranie umów. W sytuacji takiej oświadczenie woli kupującego o przyjęciu oferty, złożone w dowolnej postaci (poza przypadkami, gdy zastrzeżona jest forma szczególna), decyduje już o zawarciu umowy.

Przykład: W sklepach samoobsługowych wzięcie przedmiotu z półki i zapłacenie ceny; przy sprzedaży z automatów wprowadzenie odpowiedniej ilości pieniędzy do aparatu.

Jednakże powołany art. 543 KC wyraża regułę interpretacyjną, która traci swą aktualność w razie złożenia wyraźnego oświadczenia o odmiennej treści, np. przez zamieszczenie informacji: „dekoracja", „sprzedane".

Por. uchw. SN z 31.7.1985 r.; opubl. OSN 1986, póz. 89, według której oświadczenie nabywcy, że kupuje encyklopedię wystawioną w księgarni nie powoduje zawarcia umowy sprzedaży w sytuacji, gdy wymieniony tytuł zaopatrzony był klauzulą: „sprzedaż zamknięta - przydział dla nauczycieli".

Nb. 42-43

§ 4. Sprzedaż

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

44 Przyjęcie oferty nie musi w każdym wypadku polegać na pozytywnych czynnościach oblata. Wskazuje na to art. 386 KC w odniesieniu do sytuacji gdy prowadzący działalność gospodarczą otrzyma ofertę zawarcia umo\y w ramach swej działalności od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkac] Brak odpowiedzi adresata oferty uważa się wówczas za przyjęcie oferty.

Por. uchw. SN z 5.2.1992 r; opubl. OSP 1994, póz. 81, z glosą K. Korzana, podje w sprawie dotyczącej sprzedaży, według której „art. 386 KC nie wyklucza możliwoś przyjęcia w innych także sytuacjach, że milczenie adresata oferty wyraża jego wolę prz jęcia tej oferty; w sytuacjach nie objętych tym przepisem znaczenie milczenia adresa oferty podlega ocenie na podstawie art. 60 KC".

45 Wśród różnych możliwych sposobów zawierania umów sprzedaży du; znaczenie praktyczne ma przetarg, zwłaszcza gdy sprzedaż może nastąp wyłącznie w tym trybie.

Wymaganie takie wprowadzają przepisy szczególne, np. w odniesieniu do sprzedaży środków trwałych przez przedsiębiorstwa państwowe (rozp. RM z 5.10.1993 r., Dz.U. Nr 97, póz. 443 ze zm.), sprzedaży nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego (GospNierU z 218.1997 r, tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 46, póz. 543), sprzedaży nieruchomości przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa (AgRU, tekst jedn. Dz.U. z 1995 r. Nr 57, póz. 299 ze zm.).

4. Minimalny (konieczny) zakres konsensu

46 Do zawarcia umowy sprzedaży niezbędne jest porozumienie stron w zakresie elementów konstytuujących jej treść, do których należą: określenie przedmiotu sprzedaży oraz ceny. Elementy te muszą być wyznaczone przez same strony; sąd nie ma kompetencji do ich ustalenia.

W okolicznościach szczególnych powstałych po zawarciu umowy może natomiast dojść] do sądowej modyfikacji określonych umową świadczeń (por. art. 357' KC, art. 358' KC). l

Nie jest jednak nieodzowne, aby już przy zawarciu umowy wspomniane elementy zostały dokładnie sprecyzowane.

47 Przedmiot świadczenia sprzedawcy musi być ustalony w takim zakresie, w jakim jest to potrzebne do jego indywidualizacji i to dopiero w chwili wykonania umowy. Sprzedawane rzeczy mogą być oznaczone co do tożsamości albo tylko gatunkowo. Sprzedaż może też dotyczyć rzeczy lub praw przyszłych.

Por. uchw. SN z 8.3.1986 r.; opubl. OSN 1987, póz. 12, w myśl której w wypadku omyłkowego oznaczenia nieruchomości w umowie sprzedaży nabywca może domagać si? wyjaśnienia przez sąd rzeczywistej woli kontrahentów w drodze powództwa o ustaleiu stosunku prawnego (art. 189 KPC).

48 Z kolei określenie ceny nie wiąże się z koniecznością wskazania w wie oznaczonej liczbowo konkretnej kwoty pieniężnej. Wystarczy, jeśli stron

m. 44-48

tvlko podstawy do ustalenia ceny (art. 536 § l KC). Rozumie się

_wskaZ4. j_eżno£ć intencji stron co do odpłatności i uzgodnienie danych po-

P^rze . _ch _na ustalenie wysokości ceny, a w szczególności określenie spo-

^zwa . • _orjHczenia, elementów składających się na kalkulację ceny. Można

^S° dwołać się do ceny płaconej przez określoną instytucję, do opinii biegłe-

1 b innej osoby trzeciej. Kwestie te mogą być nawet w treści umowy po-

• jęte- wystarczy, aby z okoliczności wynikało, że strony miały na wzglę-

A ie cenę przyjętą w stosunkach danego rodzaju. Należy wówczas w razie

wątpliwości uznać, że chodziło o cenę w miejscu i czasie, w którym rzecz ma

być kupującemu wydana (art. 536 § 2 KC).

W praktyce powstało zagadnienie zawierania umów sprzedaży z prowizorycznym tylko określeniem ceny, której ostateczne ustalenie miałoby nastąpić po dostarczeniu towaru. W orz. SN z 18.6.1985 r.; opubl. OSP 1988, póz. 5, z glosą J. Górowskiego, uznano za niedopuszczalne wprowadzenie i narzucenie praktyk polegających na konstruowaniu koncepcji „cen orientacyjnych", „sprzedaży zaliczkowych", umów obwarowanych warunkiem ceny przyszłej i niepewnej co do wysokości.

5. Ograniczenia

Zawieranie umów sprzedaży podlega z różnych przyczyn pewnym ograni- 49 czeniom. Przejawiają się one w wyłączeniu niektórych dóbr z obrotu cywilnoprawnego, reglamentacji towarów w obrocie krajowym (zezwolenia, koncesje) i zagranicznym (kontyngenty), w szczególnych przesłankach sprzedaży odnoszących się do niektórych podmiotów i dóbr materialnych.

Ograniczenie zawierania umów sprzedaży może też wynikać z zastrzeże-nej umownie na rzecz kupującego wyłączności nabywania albo odprzedaży rzeczy określonego rodzaju (art. 550 KC).

Doniosła funkcja ekonomiczna nieruchomości i inne ważne względy powodują, że sprzedaż nieruchomości należących do Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego może nastąpić przy zachowaniu szczególnych wy-^magań, takich jak obowiązkowy przetarg, pierwszeństwo wskazanych w ustawie nabywców, odpowiednia kalkulacja ceny (por. Nb. 45).

oiste ograniczenia wiążą się z nabywaniem nieruchomości w Polsce

P^ez cudzoziemców. Regulująca tę problematykę ustawa z 24.3.1920 r. (tekst

"• Uz.U. z 1996 r. Nr 54, póz. 245 ze zm.) przewiduje uprzednie zezwo-

ie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, pod rygorem nieważno-

nabycia nieruchomości. Zezwolenie jest decyzją administracyjną, wyda-

I ^a ^Z8°dą Ministra Obrony Narodowej, a w przypadku nieruchomości

^ ych - również za zgodą Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

speł^eZW°^^eniU ^m°8^.^rjyć dla cudzoziemca określone specjalne warunki, od

^enia których będzie uzależniona możliwość nabycia nieruchomości.

Nb. 49-52

Rozdział H. Umowy regulujące przeniesienie praw

Nabyciem nieruchomości, w znaczeniu przyjętym przez ustawę, jest nabycie n własności nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego na podstawie każdego h" rżenia prawnego. Przepisów ustawy nie stosuje się jednak do przekształcenia spółki handl wej i do nabycia nieruchomości w drodze dziedziczenia przez osoby uprawnione do d?° dziczenia ustawowego (art. 7). Ponadto zezwolenie jest zbędne w przypadkach określ⁶" nych w art. 8 NierCudzU, a zakres wyjątków od zasady, że nabycie nieruchomości nr? cudzoziemca wymaga odpowiedniego zezwolenia rozszerzyła nowelizacja NierCudzU ustaw-z 15.3.1996 r. (Dz.U. Nr 45, póz. 198). Miała ona przede wszystkim na względzie sytuaci inwestorów zagranicznych oraz przypadki występujące w stosunkach rodzinnych. W szcze gólności została zniesiona kontrola nabywania nieruchomości lokalowych, a także nieru chomości nie zabudowanych o łącznej powierzchni do 0,4 ha, nabywanych przez osób prawne na obszarze miast. Bez zezwolenia może nabyć nieruchomość cudzoziemiec upraw niony do dziedziczenia ustawowego po zbywcy (przez czynność prawną inter vivos), gd zbywca jest właścicielem nieruchomości lub użytkownikiem wieczystym co najmniej 5 la Swobodę nabycia nieruchomości zapewnia także zamieszkiwanie cudzoziemca w Polsc co najmniej 5 lat od uzyskania karty stałego pobytu. Okres ten jest skrócony do 2 lat, gd cudzoziemiec jest małżonkiem obywatela polskiego, a nieruchomość będzie objęta wspó nością ustawową małżonków. Przewidziane w ustawie wyjątki nie znajdą jednak zasti sowania, gdy nieruchomość jest położona w strefie nadgranicznej albo jest gruntem ro nym o powierzchni przekraczającej l ha. Zob. A. Stelmachowski, Z problematyki nabywan nieruchomości przez cudzoziemców, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopol< Steckiego, Toruń 1997; R. Taradejna, Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudz ziemców, komentarz - poradnik, Warszawa-Zielona Góra 1996; Z. Truszkiewicz, Usta\ o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców z komentarzem, Kraków 1996. Dalsze ul twienia, zwłaszcza dla cudzoziemców będących bankami, wprowadziła ustawa z 29.8.1997 i (Dz.U. Nr 140, póz. 939).

53 Z kolei ochronę majątku przedsiębiorstw państwowych mają na względzie przepisy o sprzedaży środków trwałych przez te przedsiębiorstwa. Ograniczenia polegają w tym wypadku na obowiązku przeprowadzenia publicznego przetargu według dokładnie określonych zasad, w tym dotyczących ceny sprzedaży (por. Nb. 45).

54 Szczególne rozwiązania reglamentujące sprzedaż stosowane są w warunkach niezrównoważonego rynku, charakteryzującego się przewagą popytu nad podażą. Konieczne okazują się wówczas instrumenty prawne zapewniające repartycję brakujących towarów.

W Polsce łagodzeniu takich trudności służył w przeszłości m.in. system kartko^"-' w którym sprzedaż określonej ilości produktów (np. artykułów żywnościowych) uzależr na była od posiadania zezwolenia administracyjnego na ich nabycie. Sprzedaż wielu to' rów trwałego użytku odbywała się w systemie przedpłat połączonym z losowaniem a w drodze zapisów, według kolejności ustalonej na liście. Znane były też systemy pn.'¹-' _<rencji nabycia towarów dla pewnych kategorii podmiotów, np. dla młodych małżeństw- ;

Podobne ograniczenia sprzedaży, wymuszone niedostatkiem towarów, aktual-« nie nie występują. Producenci i sprzedawcy, poszerzając asortyment, starają si? j raczej różnymi sposobami pozyskać klientów, np. przez reklamę, sprzedaże pro- j mocyjne, sprzedaż z losowaniem nagród, degustacje artykułów żywnościowych-j

Nb. 53-54

§ 4. Sprzedaż

przybierająca różne formy konKurencja, u_WHy„ ^„.._.__ .

•e jednak naruszać uzasadnionych interesów uczestników obrotu. Jej reśla ZNKU, regulująca zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej kon-w dzi?^łalności gospodarczej - w interesie publicznym, przedsiębior-

^----,\ Tł^To^nfJ^j^^p

bieraiąca różne formy konkurencja, będąca zjawiskiem pożądanym, - nak naruszać uzasadnionych interesów uczestników obrotu. Jej

-p jen

ⁿ'^C akreśla ZNKU, regulująca zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej kon-cii w działalności gospodarczej - w interesie publicznym, przedsiębior-raz klientów, a zwłaszcza konsumentów (art. l ustawy). Przewidując

^C° w razie dopuszczenia się czynów nieuczciwej kon-

czciwe kon-

, a zwłaszcza ons .

^C° k ie cywilne i karne w razie dopuszczenia się czynów nieuczciwej kon-^S _ncji ustawa ogranicza dowolność zachowań w działalności gospodarczej, m.in. handlowej. Ograniczenia dla sprzedaży wynikaj ą z wielu przepi-, ustawy, definiujących poszczególne czyny nieuczciwej konkurencji.

Przykład: Czynem takim jest np. utrudnianie innym przedsiębiorcom dostępu do rynku lart 15 ustawy) przez sprzedaż towarów poniżej kosztów ich wytwarzania albo ich odprzedaż poniżej kosztów zakupu w celu eliminacji innych przedsiębiorców.

Szczególne znaczenie ochronne ma także regulacja dotycząca nieuczciwej reklamy (art. 16 ustawy), np. reklamy wprowadzającej klienta w błąd, odwołującej się do jego uczuć przez wywoływanie lęku, wykorzystywanie przesądów lub łatwowierności dzieci, reklamy sprawiającej wrażenie neutralnej informacji, reklamy uciążliwej, ingerującej w sferę prywatności. Ze względu na potrzebę ochrony prywatności, swoboda informacji handlowej (także reklamy) może ponadto podlegać ograniczeniom na zasadach ogólnego reżimu ochrony dóbr osobistych, określonego przepisami Kodeksu cywilnego¹.

IV. Obowiązki sprzedawcy

!• Przeniesienie własności

Jak już wspomniano, zobowiązanie sprzedawcy polega na przeniesieniu 56 sności i^ud innego prawa na kupującego. Jeżeli więc sama umowa sprzeda-^V me wywiera skutku rozporządzającego, sprzedawca obowiązany jest do Konania dalszych czynności niezbędnych do wywołania tego skutku.

^2> Wydanie rzeczy

astępnie - w razie sprzedaży rzeczy - do obowiązków sprzedawcy nale- 57 wydanie jej kupującemu. Przepisy dotyczące wydania rzeczy stosuje się ^Powiednio do wydania innych dóbr (por. art. 555 KC). Problematyka wy-rzeczy wymaga bliższego omówienia.

E- Łętowska, Prawo umów konsumenckich..., s. 131 i n.

Nb. 55-57

24 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

58 a) Rzecz musi być oznaczona w umowie sprzedaży, a sprzedawca do l
nłen wydać rzecz zgodnie z treścią umowy. '"
Kupujący może jednak zastrzec, że dopiero po zawarciu umowy ob •.
bliżej cechy rzeczy kupionej (np. kształt, kolor, wymiar, inne właściwości) K
sekwencje zwłoki kupującego w dokonaniu specyfikacji wskazuje art. 549 ^p
Sprzedawca może wówczas:

1) wykonać uprawnienia, jakie przysługują wierzycielowi w razie zwłoki d nika ze spełnieniem świadczenia wzajemnego (por. art. 491 KC);

2) druga możliwość polega na dokonaniu oznaczenia przez sprzedawcę; staje s ono dla kupującego wiążące po bezskutecznym upływie terminu do odmiei nego oznaczenia, jaki sprzedawca obowiązany jest wyznaczyć kupującem

Natomiast stosownie do § 14 war. sprz. przy wykonaniu umowy sprzedaży wysylk • wej, na zamówienie, albo według wzoru sprzedawca obowiązany jest dostarczyć to' zgodny z wzorem uzgodnionym z konsumentem przy zawieraniu umowy.

59 b) Termin i miejsce wydania rzeczy z reguły określa umowa stron. Do-| puszczalne jest jednak zastrzeżenie kupującego, że elementy te zostaną pr; niego wskazane po zawarciu umowy sprzedaży (art. 549 KC). Wiążą się z ty - w razie jego zwłoki - takie skutki, jak w wypadku nieoznaczenia cech rzeca Jeżeli jednak czas i miejsce wydania rzeczy nie zostały przez strony oznac2| ne, stosuje się ogólne przepisy KC o wykonaniu zobowiązań, a mianowid art. 455 KC co do terminu i art. 454 KC co do miejsca spełnienia świadczeń^

Biorąc pod uwagę interes sprzedawcy § 11 war. sprz. zastrzega, że towary elementem ekspozycji handlowej mogą być wydane konsumentowi po określonej pn sprzedawcę dacie likwidacji ekspozycji. W innych wypadkach towar powinien być ny konsumentowi po złożeniu przez niego oświadczenia o przyjęciu oferty, przy cz wybór (wskazanie) określonego towaru albo jego części (porcji) jest dla sprzedawcy ' żacy, chyba że naruszałoby to interesy sprzedawcy.

Przepisy szczególne określają wydanie rzeczy w razie jej przesłania za pośrednictwem przewoźnika (art. 544, 545 § 2 KC). Poczytuje się wówczas w razie wątpliwości, że wydanie nastąpiło z chwilą powierzenia rzeczy sprzedanej przewoźnikowi trudniącemu się przewozem rzeczy danego rodzaju. Ku* pującemu zapewnia się wszakże ochronę przez umożliwienie zbadania rzecZ| po jej nadejściu na miejsce przeznaczenia.

60 c) Wydanie rzeczy powinno nastąpić wraz z odpowiednimi dokument związanymi z rzeczą (art. 546 § l KC), a także z potrzebną do prawidłov korzystania z rzeczy instrukcją (art. 546 § 2 KC), jak i z wszelkimi inny niezbędnymi informacjami.

W § 9 i 12 war. sprz. ponadto zastrzeżono, że konsument powinien otrzymać instn cje i inne dane w języku polskim.

Nb. 58-60

§ 4. Sprzedaż

z wydaniem rzeczy należy także udzielenie prawnych i faktycznych do-

d) Z

m rzeczy wiąże s uj uuowiązek sprzedawcy należytego opa- 61 "' ~_a i zabezpieczenia rzeczy oraz zapewnienie odpowiedniego przewo-^K°^W_s"osownie do właściwości rzeczy (art. 545 § l KC, § 13 war. sprz.). W sprzedaży konsumenckiej jednostkowe opakowania fabryczne powinny pozostać nie-one jeśli z uwagi na charakter towaru jego funkcjonowanie nie wymaga sprawdzenia.

e) Koszty wydania rzeczy (do których w szczególności należą koszty zmie- 62 rżenia zważenia, opakowania, ubezpieczenia na czas przewozu, koszty przesiania) obciążają sprzedawcę (art. 547 KC), chyba że co innego wynika z umowy albo z odrębnych przepisów.

Przy sprzedaży samoobsługowej należy nieodpłatnie udostępnić konsumentowi materiały odpowiednie do zapakowania zakupionego towaru (§ 13 ust. 3 war. sprz).

f) Z momentem wydania rzeczy wiąże norma dyspozytywna art. 548 KC 63 dwa szczególne następstwa prawne, a mianowicie na kupującego przechodzą:

1) korzyści i ciężary związane z rzeczą, a także

2) niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy.

Konsekwencje te występują tylko we wzajemnych stosunkach stron, dlatego mogą być przez strony odmiennie uregulowane.

Jeżeli jednak strony ustaliły inny moment przejścia korzyści i ciężarów, a nie postanowiły co do przejścia ryzyka uszkodzenia lub utraty rzeczy, to norma interpretacyjna art. 548 § 2 KC każe przyjąć, że skutek ten nastąpi wraz z przejściem korzyści i ciężarów.

V. Obowiązki kupującego

l- Odebranie rzeczy

w nawiązaniu do omówionego już wydania rzeczy jako obowiązku sprze- 64 ^Wcy zaznaczyć należy, że niezbędny do wydania jest współudział kupują-|*go, który powinien rzecz odebrać (art. 535 KC). Naruszenie tego obowiąz-> Jak już wspomniano, powoduje skutki związane ze zwłoką wierzyciela. j ^Onsekwencje prawne zwłoki wierzyciela określone w art. 486 § l KC zosta-upf ^nak ^w odniesieniu do sprzedaży zaostrzone. Sprzedawca jest bowiem cze' ^Zm°ⁿy ^takze do oddania rzeczy na przechowanie na koszt i niebezpie-_rac^^StW° ^kuPUJącego (art. 551 § l KC), a nawet do sprzedaży rzeczy na jego ^unek, w okolicznościach opisanych bliżej w art. 551 § 2 KC.

Nb. 61-64

§ 4. Sprzedaż

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

2. Zaplata ceny

65 Wzajemny charakter umowy sprzedaży wiąże się z zobowiązaniem kuj jącego do zapłaty ceny, będącej oznaczoną sumą pieniężną.

Stosownie do art. 358' KC cena, jako zobowiązanie pieniężne, może ^:na obszarze RP wyrażona tylko w pieniądzu polskim, poza wyjątkami pij widzianymi w przepisach ustawowych (por. PrDew).

66 Cena jest kategorią ekonomiczną i prawną, a w obrębie tych kategorii na wyróżnić poszczególne rodzaje cen, składające się na określony ich syste

W ujęciu ekonomicznym występuje cena producenta, cena hurtowa i cena detalicz

67 W zakresie sprzedaży cenę określa treść umowy sprzedaży (cena

na), przy czym jednak swoboda ustalenia wysokości cen podlega pewny ograniczeniom, z uwagi na rozbudowaną, także w przepisach pozakodek wych, reglamentację cenową. W razie jej naruszenia umowa sprzedaży, ja kolwiek zawiera treść niezgodną z prawem, uznawana jest za ważną, natfl miast dostosowaniu do wymagań ustawowych podlega treść stosunku prav nego sprzedaży.

68 Przesłanki oraz skutki owej modyfikacji określają bliżej przepisy K(l (art. 537-541).

Nawiązują one do dawniejszego systemu cen reglamentowanych, co wywołuje okrei słone problemy interpretacyjne na gruncie aktualnie obowiązujących w tym względzie przepisów. Podstawowy akt prawny dotyczący tej problematyki, a mianowicie ustawaj z 26.2.1982 r. o cenach (tekst jedn. Dz.U. z 1988 r. Nr 27, póz. 195 ze zm.), też zreszt^ oceniany jest jako niedostosowany do współczesnych warunków.

Z uwagi na konsekwencje cywilnoprawne, jakie wywołuje naruszenie prze-* pisów o reglamentacji cen („zarządzeń" kompetentnych organów), w KC wy-j różnione zostały trzy rodzaje cen:

69 1) cena sztywna (art. 537 KC) - wyłączająca wszelką swobodę stron w usta-i laniu cen w umowie. W razie zapłaty ceny wyższej niż cena sztywna sprzedawca obowiązany jest do zwrotu kupującemu różnicy. Jeśli natc miast w umowie ustalono cenę niższą od ceny sztywnej, obowiązek je| zapłaty doznaje złagodzenia, przy wzięciu pod uwagę interesów kupującego (art. 537 § 3 KC);

70 2) cena maksymalna (art. 538 KC) - ogranicza tylko jednokierunkowo swobodę decyzji stron. Nie mogą one bowiem skutecznie ustalić ceny wyższej od reglamentowanej. Jeżeli cenę taką ustaliły, kupujący nie jest obowiązany do jej zapłaty, a sprzedawca, który otrzymał już cenę wyższą, obowiązany jest zwrócić kupującemu różnicę;

Nb. 65-70

a _minimalna (art. 539 KC) - także ogranicza jednokierunkowo swo- 71 bodę decyzji stron, lecz w odwrotnym w porównaniu z ceną maksymalną kierunku. Strony nie mogą bo wiem skutecznie ustalić ceny niższej od ceny reglamentowanej. Jeżeli to nastąpiło, sprzedawca, który otrzymał cenę niższą, może żądać od kupującego stosownej dopłaty. 1 kolei ze względu na metodę reglamentacji cen można na tle KC wyróżnić: 72

n oznaczenie ceny w jednostkach pieniężnych,

2) wskazanie sposobu obliczenia ceny za rzeczy określonego rodzaju (np.

elementów kalkulacji, takich jak: koszty materiałów, robocizny, marża itp.).

Cenę ustaloną tą drugą metodą nazywa KC ceną wynikową (art. 540). 73 Z uwagi na to, że prawidłowość obliczenia jej może budzić zastrzeżenia ze strony kupującego, otwarta jest droga sądowa dla sprawdzenia tej okoliczności (art. 540 § 2 KC). Cena wynikowa, z uwagi na skutki cywilnoprawne, może mieć charakter ceny sztywnej, maksymalnej albo minimalnej.

Natomiast wspomniana już ustawa o cenach wprowadziła następujący podział cen:

1) ceny urzędowe (art. 3 i 4) - ustalane przez właściwe organy administracji 74 państwowej - w oznaczonych jednostkach pieniężnych na określone towary;

2) ceny regulowane (art. 5) - ustalane przez sprzedawców lub ich zrzeszenia 75 na podstawie zasad określonych przez właściwe organy administracji państwowej, a więc jako ceny wynikowe;

3) ceny umowne (art. 11) - ustalane w drodze uzgodnienia przez strony za- 76 wierające umowę; sprzedawca na wniosek odbiorcy ma obowiązek przedstawienia mu kalkulacji ceny, co nie dotyczy jednak sprzedaży w placówkach handlu detalicznego.

Ceny urzędowe oraz ceny regulowane są w myśl art. 9 ustawy cenami 77 maksymalnymi. Mogą być one jednak przez organ właściwy dla ustalania urzędowych cen skupu produktów rolnych ustalone jako ceny minimalne. W ustawie o cenach nie występuje natomiast przewidziana w KC kategoria cen sztywnych.

Roszczenie o zwrot nadpłaconej ceny, z racji odrębnej regulacji (por. art. 20 ustawy ⁰ cenach i art. 538 KC), nie podlega przepisom o bezpodstawnym wzbogaceniu. W związku ^z tym nie stosuje się art. 409 KC, który uchyla obowiązek zwrotu korzyści utraconych lub Użytych przez wzbogaconego będącego w dobrej wierze; por. orz. SN z 21.1.1981 r.; opubl. °SP 1981, póz. 138.

Sposób zapłaty ceny, termin i miejsce zapłaty określają ogólne przepisy KC 78 ⁰ spełnieniu świadczeń pieniężnych oraz przepisy dotyczące umów wzajemnych.

Nb. 71-78

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

W szczególności do sprzedaży stosuje się zasadę jednoczesnego spełnię • nią świadczeń wzajemnych (art. 488 KC), jeżeli z umowy, ustawy, orzeczenia' sądu albo decyzji innego właściwego organu nie wynika, że jedna ze strop obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia.

W kwestii wymagalności roszczenia o zapłatę ceny orzecznictwo przyjmuje, że roszczenie to staje się wymagalne z chwilą spełnienia przez sprzedającego świadczenia nicpi_e. niężnego, chyba że strony oznaczyły w umowie sprzedaży inny termin uiszczenia ceny; por, orz SN z 2.9.1993 r; opubl. OSN 1994, póz. 158, z glosą W. J. Katnera, Glosa Nr 1/1995, s. K

Pewne dodatkowe uprawnienia sprzedawcy w przypadku zwłoki z zapłatą ceny za dostarczoną część rzeczy sprzedanych (por. art. 491 § 2 KC) przewiduje art. 552 KC. Sprzedawca może wówczas powstrzymać się od dostarczenia dalszych części rzeczy sprzedanych, wyznaczając kupującemu odpowiedni termin do zabezpieczenia zapłaty, a po jego bezskutecznym upływie może od umowy odstąpić. Podobnie może postąpić sprzedawca, gdyby ze względi na stan majątkowy kupującego było wątpliwe, czy zapłata za część rzeczy które mają być dostarczone później, nastąpi w terminie.

VI. Przedawnienie

80 Roszczenia kupującego względem sprzedawcy ulegają przedawnieniu z upływem ogólnych terminów przedawnienia (art. 118 KC).

Także roszczenie sprzedawcy o zapłatę ceny przedawnia się z upływen tych terminów, z doniosłym wszakże wyjątkiem dotyczącym roszczeń osó| zawodowo trudniących się sprzedażą. Zgodnie z art. 554 KC, szczególn| - dwuletni - termin przedawnienia ma zastosowanie do roszczeń z tytuł sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcj roszczeń rzemieślników z takiego tytułu oraz roszczeń prowadzących gosp darstwo rolne z tytułu sprzedaży płodów rolnych i leśnych.

Pojęcie „sprzedaży w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy'! obejmuje zwłaszcza transakcje podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa handlowe. Nie należy jednak zawężać zastosowania art. 554 KC do podmiotów,! które zajmują się zawodowo tylko sprzedażą. Nie jest też konieczne, aby w ra-f mach prowadzonego przedsiębiorstwa dla celów sprzedaży zostały utworzone odrębne placówki.

Zagadnienia te omawia uchw. SN z 29.2.1996 r.; opubl. OSN 1996, póz. 71, którą wyjaśnia, że art. 554 KC ma zastosowanie także do roszczeń z tytułu sprzedaży wyrobów,^ dokonanej przez ich producenta, niezależnie od organizacyjnej formy tej sprzedaży. Aprobując to stanowisko w orz. z 27.1.1997 r.; opubl. OSN 1997, póz. 58, SN przyjął, że dwuletni termin przedawnienia przewidziany w art. 554 KC (a nie trzyletni termin określony ] w art. 118 KC) ma zastosowanie do roszczeń Agencji Rynku Rolnego z tytułu sprzedaży ^;

Nb. 79-81

§ 4. Sprzedaż

• w zakresie jej działalności ustawowej, polegającej m.in. na interwencyjnym sku-

dokona ^_rze(j_azy produktów rolnych i ich przetworów. W uzasadnieniu wskazano, że podej-

pie ^oraz_bj^_t _artykułami rolnymi Agencja czyni to „w zakresie działalności swojego przed-

• ° twa" Nie ma natomiast znaczenia, że Agencja nie organizuje własnych placówek do

^S' dzenia sprzedaży, lecz wykorzystuje w tym celu system pośrednictwa handlowego.

Szczególny, roczny termin przedawnienia, liczony od dnia zapłaty ceny, 82 bowiązuje co do roszczeń o dopłatę lub zwrot nadpłaconej ceny, wynikają-h _z przepisów o cenie sztywnej, maksymalnej lub wynikowej (art. 541 KC).

VII. Rękojmia

1. Uwagi wstępne

Dla rękojmi za wady rzeczy sprzedanej podstawowe znaczenie mają prze- 83 pisy art. 556-576 KC. Regulację tę uzupełniają w pewnym zakresie powoływane już szczegółowe warunki zawierania i wykonywania umów sprzedaży rzeczy ruchomych z udziałem konsumentów (war. sprz.). Precyzują one zwłaszcza zasady załatwiania reklamacji wad towaru, gdy sprzedawcą jest osoba zawodowo trudniąca się sprzedażą. Stosowanie tych przepisów wymaga jednak uwzględnienia zmian, jakie w zakresie instytucji rękojmi i gwarancji jakości rzeczy sprzedanej wprowadziła nowelizująca KC ustawa z 23.8.1996 r.

(Dz.U. Nr 114, póz. 542).

Obszernie problematykę rękojmi omawia uchwała pełnego składu Izby Cywilnej i Adm. SN z 30.12.1988 r.; opubl. OSN 1989, póz. 36, zawierająca wytyczne w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej w sprawach rękojmi i gwarancji (art. 556-582 KC). Uchwała ta, w związku ze zmianą stanu prawnego, tylko częściowo zachowała aktualność; dalej będzie powoływana jako „uchwała IC1A SN".

Wytyczne utraciły wprawdzie swój dawniej wiążący charakter, ale dając wyraz ustalonym poglądom judykatury odgrywają nadal w praktyce znaczącą rolę i mogą służyć zapewnieniu jednolitości wykładni i stosowania prawa; por. uchw. Pełnego Składu SN ^z 5.5.1992 r.; opubl. OSN 1993, póz. 1.

Prawo cywilne rozróżnia dwa rodzaje wad rzeczy sprzedanej - wady fi- 84 zyczne i wady prawne.

²- Wady fizyczne

Wada fizyczna (art. 556 § l KC) polega na tym, że: 85

1) rzecz ma cechy zmniejszające jej wartość lub użyteczność ze względu na cel w umowie oznaczony albo wynikający z okoliczności lub z przeznaczenia rzeczy;

Nb. 82-85

§ 4. Sprzedaż

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

2) rzecz nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewnił kuł jącego, np. przez deklarowanie jakości w postaci oznaczenia gatunku, j łączenie certyfikatu, zamieszczenie znaku bezpieczeństwa (por. § 15 sprz.), określenie czasu przydatności, wydanie dokumentu gwarancyjr zawierającego zapewnienie o dobrej jakości, niekiedy nawet przez rekla.

3) rzecz została kupującemu wydana w stanie niezupełnym, w tym także L, niezbędnej instrukcji obsługi lub innej informacji potrzebnej do prawidj wego korzystania z rzeczy (por. § 15 war. sprz.).

Nie uważa się za wady fizyczne braków ilościowych, np. co do liczby, mi| lub wagi rzeczy wydanych kupującemu. Znajdą wówczas zastosowanie ol ne zasady dotyczące nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 i n. k!

Dla oceny wad fizycznych rzeczy podstawowe znaczenie mają wzgle funkcjonalne, czy to określone w umowie, czy związane z wymaganiami „no| malnego" użytku.

Zgodność z normą techniczną nie wyłącza skutecznego dochodzenia uprawnień z tulu rękojmi za wady fizyczne rzeczy; por. uchwała ICiA SN, teza 2.

Kodeksowe określenie wad fizycznych rzeczy sprzedanej dotyczy zaróv, no rzeczy fabrycznie nowych, jak i używanych. Co do tych ostatnich należj jednak zastrzec, że nie stanowi wady fizycznej takie zmniejszenie ich war-| tości lub użyteczności, które jest następstwem zwykłej, dotychczasowej eks* ploatacji rzeczy.

, Por. zwłaszcza dotyczące sprzedaży używanych samochodów orz. SN z 19.11.1973 r;j opubl. OSN 1974, póz. 169; uchw. SN z 21.3.1977 r.; opubl OSN 1977, póz. 132; orz. ŚNI z 13.3.1981 r.; opubl. OSN 1981, póz. 219. Zob. M. Nesterowicz, Ochrona prawna nabyw-j cy pojazdu mechanicznego z wadami, Warszawa 1988, s. 27, 28.

Za wadę fizyczną w rozumieniu art. 556 § l KC uznaje się wcześniejsząl datę produkcji pojazdu, niż data wymieniona w dowodzie rejestracyjnym alboj w umowie sprzedaży. Wtedy bowiem samochód, w rzeczywistości starszy,! nie ma właściwości, o której sprzedawca zapewnił kupującego, o istotnym; znaczeniu dla jego rynkowej wartości.

Por. orz. SN z 15.1.1997 r.; opubl. OSP 1997, póz. 144, z glosą W. J. Kutnera; orz. SA i w Katowicach z 8.12.1998 r.; opubl. OSA Nr 5/1999, póz. 20.

86 Pojęcie wad fizycznych rzeczy należy odnieść odpowiednio do dóbr nie j będących rzeczami, w szczególności do sprzedaży energii.

3. Wady prawne

87 Wada prawna sprzedanej rzeczy (art. 556 § 2 KC) istnieje wówczas, gdy rzecz:

Nb. 86-87

n stanowi własność osoby trzeciej albo - - . 2) jest obciążona prawem osoby trzeciej.

Wada prawna występuje nie tylko wtedy, gdy sprzedawca nie jest właści-• l m rzeczy, ale także gdy jest jedynie współwłaścicielem. Z kolei przez bciażenie" należy rozumieć nie tylko ograniczone prawa rzeczowe (np. za-"taw służebność), ale i prawa obligacyjne, jeżeli są skuteczne względem nabywcy (np. najem, art. 678 § 2 KC, dzierżawa, art. 694 KC). Za obciążenie uważa się też zajęcie rzeczy w postępowaniu egzekucyjnym.

Pojęcie wady prawnej odnosi się także do sprzedaży praw. 88
Przykład: sprzedaż wierzytelności, praw na dobrach niematerialnych, praw związa
nych z papierami wartościowymi, udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością.

Obejmuje ono, analogicznie do sprzedaży rzeczy, wady w zakresie stanu prawnego polegające na tym, że prawo będące przedmiotem sprzedaży przysługuje innej osobie albo jest obciążone (np. zastawem). Poza tym w odniesieniu do sprzedaży praw pojęcie wady prawnej zostało rozszerzone (w wyniku nowelizacji KC ustawą z 23.8.1996 r, Dz.U. Nr 114, póz. 542) przez uwzględnienie sytuacji, gdy sprzedane prawo nie istnieje (art. 556 § 2 infine KC).

Oznacza to m.in. wzmocnienie ochrony nabywcy wierzytelności (por. art. 516 KC). Szerzej omawia te zagadnienia A. Szpunar, Uwagi o rękojmi..., s. 9 i n.

4. Odpowiedzialność

a) Sprzedaż wadliwej rzeczy lub prawa zawsze należy ocenić jako niena- 89 leżyte wykonanie zobowiązania, które naraża sprzedawcę na odpowiedzialność odszkodowawczą, jeżeli można sprzedawcy lub osobie, za którą on odpowiada, przypisać winę (art. 471 i n. KC).

Jednakże ten typ odpowiedzialności okazuje się niewystarczający dla sku- 90 tecznej ochrony interesów kupującego. Powinien on bowiem, działając w zaufaniu do sprzedawcy i płacąc odpowiednią sumę pieniędzy, bezwzględnie uzyskać adekwatne do jego oczekiwań świadczenie wzajemne. Z tych względów prawo cywilne konstruuje swoisty system odpowiedzialności sprzedawcy w razie sprzedaży przedmiotu wadliwego, nazywany rękojmią za wady. Znamionują go zaostrzone przesłanki odpowiedzialności oraz szerszy zakres uprawnień przysługujących kupującemu w porównaniu z ogólnymi zasadami wyrażonymi w art. 471 i n. KC.

Odpowiedzialność ta opiera się na zasadzie ryzyka; sprzedawca nie może P^rzeto zwolnić się od niej wykazując, że ani on, ani osoba, za którą odpowiada* nie ponosi winy spowodowania wady przedmiotu sprzedanego. Sprzedawca odpowiada więc nawet wtedy, gdy o wadzie nie mógł wiedzieć.

Nb. 88-90

Rozdział H. Umowy regulujące przeniesienie praw

Przykład: Gdy w sklepie sprzedawane są zepsute konserwy, a nie upłyną) • fl
termin ich przydatności. ^'

b) Rękojmią objęte są wady fizyczne, które powstały przed przejściem ' kupującego niebezpieczeństwa utraty lub uszkodzenia rzeczy, a więc z ree m decydujące znacznie ma chwila wydania rzeczy (por. art. 548 KC). Za wad! powstałe później sprzedawca odpowiada wówczas, gdy wynikły one z p_rzv| czyny tkwiącej już poprzednio w rzeczy sprzedanej (art. 559 KC). i

Przykład: Zepsucie się maszyny z powodu zastosowania niewłaściwego metalu do i f
wykonania. *

Są to zwykle wady ujawniające się w związku z używaniem rzeczy.

Wykazanie istnienia wad obciąża kupującego, natomiast nie wymaga sit
od niego udowodnienia, że wada powstała z przyczyny tkwiącej już poprze!
dnio w rzeczy sprzedanej. |

Zob. uchwała ICiA SN, teza 2, w której stwierdza się, że uzasadnione jest posługi! wanie się domniemaniem, iż wady wynikły z przyczyny tkwiącej już poprzednio w rzeczj sprzedanej. Przeciwko przyjęciu takiej reguły generalnej występuje C. Żuławska, [w:] Koi mentarz..., s. 42; A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 61; E. Łętowskm Prawo umów konsumenckich, s. 312, ze wskazaniem jedynie na domniemania faktyczni związane np. z charakterem wady, rodzajem towaru.

c) Odpowiedzialność sprzedawcy uzasadniona jest ochroną zaufania kupującego i dlatego sprzedawca nie odpowiada za wady, o których kupujący wiedział. Decyduje w tym względzie chwila zawarcia umowy (art. 557 § l KC), chyba że przedmiotem sprzedaży są rzeczy przyszłe lub oznaczone co do gatunku, których indywidualizacja następuje dopiero w momencie wydania ich kupującemu (art. 557 § 2 KC).

d) Odpowiedzialność z tytułu rękojmi nie powstaje w razie sprzedaży licytacyjnej w postępowaniu egzekucyjnym (art. 879 KPC), a także w postępowaniu upadłościowym (art. 120 PrUp).

5. Zawiadomienie o wadzie

94 Zaostrzony system odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu wad wymaga wzięcia w pewnej mierze pod uwagę również i jego interesów. Służy temu zawiadomienie sprzedawcy o wadzie (tzw. akt staranności, art. 563 KC).

95 a) W odniesieniu do wady fizycznej rzeczy jest to przesłanka bezwzględna dochodzenia uprawnień z tytułu rękojmi. Kupujący traci te uprawnienia, jeże'¹nie zawiadomi sprzedawcy o wadzie w ciągu miesiąca od jej wykrycia, a gd) zbadanie rzeczy jest w danych stosunkach przyjęte - w ciągu miesiąca po up>r wie czasu, w którym przy zachowaniu należytej staranności mógł ją wykO^cTerminy te, zwane terminami reklamacyjnymi, mogą być krótsze w odniesieniu

Nb. 91-95

§ 4. Sprzedaż

,_w żywnościowych (por. art. 563 § l KC i rozp. Ministra Handlu « _Ow zywu _ ~ n xt..->•! ~«, \*ec\

przez ^Z zawi

^W' ta zawiadomene sp

konsumen ^ ^ ^ tytułu uprawnień. Zgłoszenie reklamacji może nastąpić pisemnie albo slugujący _Drzyjęcie sprzedawca powinien na piśmie potwierdzić, jeżeli nie załatwia chmiast (§18 war. sprz.).

zedaży w obrocie konsumenckim terminy reklamacyjne precyzuje bliżej § 16 ^SPIprzez reklamację" według § 13 war. sprz. należy rozumieć dokonane przez iadomienie sprzedawcy o wadzie fizycznej towaru w celu realizacji przy-

iemnie albo

a natychmiast (§18 war. sprz.

W sprzedaży między osobami prowadzącymi działalność gospodarczą sta- 96 wia się bardziej rygorystyczne wymagania; kupujący traci uprawnienia z tytułu rękojmi, jeżeli nie zbadał rzeczy w czasie i w sposób przyjęty przy rzeczach danego rodzaju i niezwłocznie nie zawiadomił sprzedawcy o dostrzeżonych wadach (art. 563 § 2 KC).

Jeżeli jednak sprzedawca wadę podstępnie zataił lub zapewnił kupującego, że jej nie ma, kupujący nie traci uprawnień z tytułu rękojmi, choćby nie zbadał rzeczy i nie zawiadomił sprzedawcy w terminach wyżej wskazanych (art. 564 KC). Podstępnym zatajeniem wady będzie celowe jej ukrycie, zamaskowanie. Natomiast zapewnienie o niewadliwości może być zarówno działaniem w złej wierze (sprzedawca wie o wadzie), jak i w dobrej wierze.

Pojęciu „zapewnienie" odpowiadają stosowane w praktyce sformalizowane potwierdzenia dobrej jakości rzeczy, np. znak jakości, certyfikaty, postanowienia dokumentu gwarancyjnego.

Do zachowania terminów zawiadomień wystarczy wysłanie przed upły- 97 wem terminu listu poleconego (art. 563 § 3 KC).

b) Natomiast do dochodzenia uprawnień z tytułu wad prawnych nie jest 98 konieczny akt staranności w postaci zawiadomienia o nich sprzedawcy.

Jedynie gdy osoba trzecia dochodzi od kupującego roszczeń dotyczących rzeczy sprzedanych, powinien on niezwłocznie zawiadomić o tym sprzedaw-v. aby umożliwić mu wzięcie udziału w sprawie i wykazanie, że roszczenie osoby trzeciej nie jest uzasadnione (art. 573 KC).

ezeh kupujący nie zawiadomił w tym przypadku sprzedawcy, to wpraw-

_s "^ie ^traci uprawnień z tytułu rękojmi, ale naraża się na zarzut ze strony

awcy, że jego udział w postępowaniu doprowadziłby do wykazania, iż

uczenie osoby trzeciej było bezzasadne.

⁶- Uprawnienia

^z tytuł ^SP ^mone zostaną wskazane wyżej przesłanki odpowiedzialności

sprzed ^ °^Jmi ^Za ^wa^^ fizyczne rzeczy, kupującemu przysługują wobec

y następujące wzajemnie wyłączające się uprawnienia, polegające na:

Nb. 96-98

§ 4. Sprzedaż

w ta-wy-

rzecznictwo przyjmuje, że kupujący obowiązany jest zwrócić rzecz v Ustalone o ^ _znajd_uje się ona po normalnej eksploatacji. Nie ma obowiązku kim stanie, w J _ai_ne _zużycie rzeczy, które nastąpiło przy prawidłowym jej używaniu nagrodzenia »" ^ _umQWy; _por _np _on _SN _z 3 ₇ ,₉₈₀ _f . _w_ _QSN ,_981i _poz ,_g>ao^chw £ a sN teza 8, a także § 21 ust. 2 war. sprz. Kwestionuje te kryteria E. Łęlowska, uchwała 1C' '_sumenckich..., s. 317, ponieważ nie powinny one odnosić się do nabyw-Prawoumow^ _rzecząjako _wlaściciel.

cy, który odniesieniu do obowiązków sprzedawcy utrwaliło się stanowisko, że zwrot ' rzeź kupującego ceny powinien nastąpić w kwocie nominalnej, bez uwzglę-ipłacon ^^_tua|_neg_O _Wzrostu cen na dane towary. Ponadto jednak, na podstawie art. 560 ' "" '"^ sprzedawca obowiązany jest do naprawienia szkody i--..:-„„i, _f„„ «Kpi_m,iie także stratę wynikającą

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

99 l) odstąpieniu od umowy, chyba że sprzedawca niezwłocznie wymieni

wadliwą na rzecz wolną od wad albo niezwłocznie wady usunie (an ^ § l i 2 KC); jest to uprawnienie typu prawokształtującego;

100 2) żądaniu obniżenia ceny (art. 560 § l i 3 KC); należy podzielić pogląd uprawnienie to ma postać roszczenia;

101 3) żądaniu dostarczenia rzeczy wolnych od wad oraz naprawienia szkód wynikłej z opóźnienia (art. 561 § l KC); roszczenie to ma zastosowa wyłącznie do sprzedaży rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku;

102 4) żądaniu usunięcia wady rzeczy (art. 561 § 2 KC), jeżeli przedmiotem sprzt dąży jest rzecz określona co do tożsamości, a sprzedawca jest jej wytwór^

Uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne, gdy rzecz objęta jest żar; żem gwarancją co do jakości, mogą być wykonywane niezależnie od uprav nień wynikających z gwarancji (art. 579 KC, por. dalej Nb. 133).

103 Także w razie wady prawnej przedmiotu sprzedaży kupującemu prr sługują wskazane wyżej uprawnienia. Kupujący może ich dochodzić, choćt osoba trzecia nie wystąpiła przeciw niemu z tytułu przysługujących jej prą (art. 572' KC). Odpowiedzialność sprzedawcy powstaje więc przez samfa istnienia wady prawnej.

Powołany przepis, dodany nowelą z 1996 r., oznacza potwierdzenie przyjmowar dotychczas zasady, że w prawie polskim tzw. ewikcja nie jest przesłanką dochodzer uprawnień wynikających z rękojmi za wady prawne. Ponadto należy podzielić pogl o dopuszczalności korzystania przez kupującego z rękojmi za wady prawne, choćby przysl giwała mu ochrona na podstawie przepisów o nabyciu własności od nieuprawnionego (z\ art. 169 KC, art. 38 KRO, art. 5 KWU). Celem tej regulacji, jak podkreśla się w literat rze, nie jest bowiem ochrona zbywcy, a w szczególności zwolnienie sprzedawcy od odpow: dzialności z tytułu rękojmi. Zob. zwł. J. Skąpski, [w:] System.., t. III, cz. 2, s. 131; A. S:p nar, Uwagi o rękojmi..., s. 16 i n.; tenże, Nabycie własności ruchomości od nieuprawnu nego, wyd. II, Kraków 1999, s. 148; por. jednak C. Żuławska, [w:] Komentarz.., s. 36 i 37.

104 a) Odstąpienie od umowy następuje w drodze złożenia przez kupującego oświadczenia woli w formie w zasadzie dowolnej; forma pisemna (adpróba-tionerń) powinna być zachowana wówczas, gdy umowa sprzedaży została za-warta na piśmie (art. 77 KC).

Z odstąpieniem od umowy z powodu wady rzeczy sprzedanej łączy si? obowiązek zwrotu otrzymanych świadczeń według przepisów o odstąpi^¹¹od umowy wzajemnej (art. 560 § 2 KC). Stosownie do art. 494 KC, stro odstępująca obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzym* na mocy umowy; może żądać zwrotu tego, co świadczyła, a także naprawi nią szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Kupujący ma zatem ob° wiązek zwrotu rzeczy dotkniętej wadą, a sprzedawca powinien przede wszys kim zwrócić kupującemu cenę.

Nb. 99-104

f ^nU ewentualnego wzrosiu «„ „* —.._.. ~ ,

iazku z art. 494 i 471 KC sprzedawca obowiązany jest do naprawienia szkoay ^ ² ^W rfTi niewykonania zobowiązania, a obowiązek ten obejmuje także stratę wynikającą ^ZPSejszego wzrostu cen; por. uchw. SN (7) z 13.5.1987 r.; opubl. OSN 1987, póz. 189, oraz uchwałę ICiA SN, teza 8.

Odstąpienie od umowy nie będzie skuteczne, jeżeli sprzedawca niezwlocz- 105 nie wymieni rzecz wadliwą na rzecz wolną od wad albo niezwlocznie usunie wady. Po wykorzystaniu przez sprzedawcę którejkolwiek z tych możliwości - to znaczy w razie jednokrotnej wymiany albo naprawy - odstąpienie od umowy nie podlega już dalszym ograniczeniom, z wyjątkiem gdy kolejne zgłoszone wady są nieistotne. Dla takich przypadków przepisy KC nie wyznaczają limitu napraw bądź wymian, po wyczerpaniu którego odstąpienie od umowy nie doznawałoby już przeszkód.

Końcowy fragment art. 560 § l KC „chyba że wady są nieistotne" wywołuje wątpliwości interpretacyjne. Dotyczą one kryterium oceny wad (według mierników obiektywnych czy subiektywnego przekonania kupującego), a także przedmiotu podlegającego ocenie (rzecz sprzedana, czy wymieniona albo naprawiana); por. C. Żuławska, [w.] Komentarz..., s. 45 i 46; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich..., s. 315.

Zabezpieczenie interesów kupującego, w związku z możliwością hamowania jego uprawnienia do odstąpienia od umowy przez sprzedawcę, wyraża ^ie. w zakreśleniu - co prawda nieostrym - terminu do wymiany i naprawy ^zy. W myśl art. 560 § l KC, wymiana albo usunięcie wad powinny być " ^toczne". Jeżeli sprzedawca nie sprosta tym wymaganiom, wspomniane Graniczenia nie mają zastosowania.

°bjaś ' -^Zenia ^zvvrotu „niezwłoczna" wymiana lub usunięcie wad przepisy KC bliżej nie zwłok'" • ^na ^rozurnieć, że działania te powinny być podjęte „bez nieuzasadnionej ^m'n orz ^nie ^eczme natychmiast. Za odpowiadający temu określeniu, orientacyjny ter-uch\vai_a ip"¹⁰^⁰ ^na ^l'^e przepisów o rękojmi uznawało okres do dwóch tygodni (por. °brotu h hi ^teZa ^' ^uzasadniając jego przyjęcie względami praktycznymi, pewnością maity_cri ^OWe8°' interesem nabywców. Bardziej zróżnicowane, dostosowane do roz-"• '' 23 _w ^ac^^lj ^a ^zarazem konkretne terminy „załatwiania reklamacji" zostały wskazane

Wch ,_>°^nan^ ^"Ńaną łączy się obowiązek pokrycia przez sprzedawcę zwią-" ^m kosztów, jakie poniósł kupujący (art. 560 § 4 KC).

Nb. 105

' 4. Sprzedaż

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

,-• e jednak ze względu na im tylko właściwe, jednostkowe cechy _nie wyrozn ^ zastąpić innymi, o podobnych cechach. Po pewnych wa-i ^dlate?⁰_w1_udykaturze SN został przyjęty pogląd, że o zaliczeniu do rzeczy ^naniac .„v, r,_atunkowo (w rozumieniu art. 561 § l KC) powinno decydować

—>«lnn£ri

115

Uprawnienie do odstąpienia od umowy z powodu wad rzeczy doznaje nych modyfikacji w sytuacjach wskazanych w art. 562, 565, 567 KC

106 O ograniczonym prawie odstąpienia (art. 565 KC) można mówić wów gdy wadami dotknięte są niektóre tylko rzeczy spośród rzeczy sprzedan ii dające się - bez szkody dla obu stron - odłączyć od pozostałych, wolnych!' wad rzeczy (np. niektóre elementy sprzedanego przedsiębiorstwa) nie kupującego do odstąpienia od umowy odnosi się w takich tylko do rzeczy wadliwych.

107 W sposób szczególny uregulowane zostało prawo odstąpienia w wązj*
z umową sprzedaży zastrzegającą dostarczenie rzeczy sprzedanych częściaj
(art. 562 KC). Kupujący może odstąpić od umowy także co do części rzec
które mają być dostarczone później, jeśli wcześniejsza partia była wadliw]
a sprzedawca, mimo żądania kupującego, nie dostarczył zamiast rzeczy waj
liwych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad. j

108 Z odstąpieniem od umowy (a także z żądaniem wymiany na rzecz niewa| liwą) art. 567 KC łączy szczególne obowiązki korzystającego z tych uprav nień, polegające na aktach staranności w interesie sprzedawcy. Należą do nic odesłanie rzeczy za porozumieniem ze sprzedawcą, zapewnienie niezbędnej przechowania rzeczy, w sytuacjach wyjątkowych sprzedaż rzeczy.

109 b) Zasady dotyczące obniżenia ceny rzeczy wadliwej zostały w sposób ogólny określone w art. 560 § 3 KC. Obniżenie ceny następuje w takim stosunku, w jakim wartość rzeczy wolnej od wad pozostaje do jej wartości obliczonej z uwzględnieniem istniejących wad (podobnie § 22 war. sprz.).

Obniżenie ceny następuje w stosunku do ceny zapłaconej i późniejszy wzrost ceny ma w tym wypadku znaczenia; por. uchwała ICiA SN teza 9.

opirt

Zasadę tę potwierdza orz. SN z 15.1.1997 r.; opubl. OSP 1997, póz. 144. z gl W. J. Katnera. W danej sprawie określona w opinii biegłych realna wartość samoch w czasie sprzedaży odbiegała od ceny ustalonej w umowie, przy czym jedna wskazywała wartość znacznie niższą, druga zaś wyższą od tej ceny. W powołanym o czeniu SN wyjaśnił, że uprawnienie z rękojmi polegające na żądaniu obniżenia ceny -tyczy ceny ustalonej przez strony w umowie, a nie zobiektywizowanej (abstrakcyjni ceny rynkowej. Za wadę fizyczną uzasadniającą dochodzenie uprawnień z tytułu rękoj zostało uznane istotne zawyżenie w umowie sprzedaży daty produkcji pojazdu, w poro naniu do daty rzeczywistej.

110 c) Według art. 561 § l KC, żądanie dostarczenia zamiast rzeczy wad wych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad odnosi się wyłącznie i rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku. Natomiast w razie sprzedaży rzec określonej co do tożsamości może znaleźć zastosowanie art. 561 § 2 który przewiduje roszczenie o usunięcie wady.

111 Na gruncie tych przepisów pojawiło się pytanie, jak kwalifikować rzec oznaczone w sposób pozwalający na ich identyfikację (np. numery, symbol

Nb. 106-111

urn zastępu"———

d- Produkowany seryjnie, nowy samochód należy uznać za rzecz oznaczoną co '^>rZ^ii iiociaż indywidualizuje go oznakowanie nadwozia i numer silnika. W rezulta-do gatun u, _watj|j_wgg₀ _samochodu służy roszczenie z art. 561 § l KC o wymianę samo-^C'^C !f inaczej należałoby ocenić sytuację, gdyby sprzedany samochód charakteryzował ^C L stymi właściwościami. Por. orz. SN z 20.1.1977 r.; opubl. OSP 1977, póz. 167 l C Żuławskiej i glosą M. Nesterowicza, NP Nr 6/1978 oraz uchwała ICiA SN, teza 10. Stosowane rozróżnienie przypomina znany z KZ (art. 325 § 2) podział na rzeczy zamienne i niezamienne.

Żądanie wymiany obejmuje rzecz jako całość, nie ulega jednak wątpliwości, że może być zgłoszone w węższym zakresie, ograniczonym do zastąpienia określonego składnika rzeczy innym, niewadliwym elementem.

Nie jest też wyłączona możliwość nakazania przez sąd wymiany jednego tylko elementu lub podzespołu rzeczy na wolny od wad, w razie dochodzenia wymiany rzeczy sprzedanej; por. uchwała ICiA SN, teza 4.

Do wymiany za towar wadliwy powinien być użyty towar bez wad i fabrycz- 112 nie nowy, chyba że przedmiotem sprzedaży była rzecz używana (§21 war. sprz.)

Nabywca rzeczy wadliwej, następnie wymienionej, nie może być obciążo- 113 ny skutkami wzrostu cen. Żądanie przez sprzedawcę dopłaty byłoby nieuzasadnione, podobnie jak i żądanie wynagrodzenia za zgodne z przeznaczeniem zużycie rzeczy wymienionej; por. uchwała ICiA SN, teza 5 i 6.

Z wymianą łączy się obowiązek zwrotu wadliwych rzeczy przez kupują- 114 cego. Podstawę roszczenia sprzedawcy o zwrot stanowią przepisy o nienależnym świadczeniu (art. 410 KC).

wadl' k . ^nak^ze kupujący może żądać od sprzedawcy dostarczenia zamiast rzeczy go ok^ł ^talc'^eJ ^sameJ ilości rzeczy wolnych od wad, chociażby zwrot towaru wadliwe-°SP 1990 ^niemożliw>'' wskutek jego przetworzenia; por. orz. OKA z 7.6.1988 r.; opubl. ^dany tow ' ^P°^Z ^' ^Z ^'°⁵^ ^B' ⁽-'"^e'ⁱ' wydane na tle stanu faktycznego, w którym sprze-odDowic,)⁴¹- T ^cemem - Jak okazało się po jego użyciu do prac budowlanych, nie miał

'eanich właściwości wiążących.

— -f^-Łiiitiiici \m\.. jui 5 i injiiKi^.^)- upiŁw««-. — j — 'użnik, który nie wykonał należycie zobowiązania i odpowiada w gram-^n pozytywnego interesu umowy. Celem tego unormowania jest pełniejsze ^bezpieczenie interesów kupującego, a także skłonienie zobowiązanego do ^ ^k'ego dostarczenia rzeczy niewadliwej.

Nb. 112-115

_n,y • ^Zle wynńany kupującemu służy roszczenie o naprawienie szkody wy-
Jak d^JłużnMf^Żnien'^a ^ ⁵⁶¹ ^§ ^l ⁱⁿ^^me ^KC)' ^sP^rzedawca J^est ^wie-^c traktowany
cach ' ' ⁿ'^e ^wy'^cona^ należycie zobowiązania i odpowiada w grani-

§ 4. Sprzedaż

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

W związku z przewidzianymi w war. sprz. konkretnymi terminami „załatwia '
macji" (§ 23) należy zauważyć, że dotrzymanie ich pozostaje bez znaczenia dla k "*
ku odszkodowawczego określonego w art. 561 § l KC. ^Ovv'»

116

d) Żądanie usunięcia wady z zagrożeniem odstąpienia od umowy art § 2 KC łączy z sytuacją, gdy wadą dotknięta jest rzecz wyprodukowana n sprzedawcę, oznaczona co do tożsamości.

Pojęcie to na gruncie wspomnianego przepisu należy w myśl wskazań judykatun interpretować w sensie niezastępowalności; por. uchwała ICiA SN, teza 10.

117 Ponieważ możliwości sprzedawcy też wymagają uwzględnienia, ten, do usunięcia wady - którego wyznaczenie należy do kupującego - powit być „odpowiedni". Dopiero po jego bezskutecznym upływie aktualizuje możliwość odstąpienia od umowy. Kupujący może jednak spotkać się z odmową usunięcia wady, uzasadnioną nadmiernymi kosztami (art. 561 § 2 zd. 2 KQ. W takim wypadku kupujący będzie mógł odstąpić od umowy na podstawie art. 561 § 3 KC. Jeśli zaś kupujący nie realizuje prawa odstąpienia, może wystąpić z żądaniem obniżenia ceny wadliwego towaru.

Uprawnienie polegające na żądaniu usunięcia wad rzeczy sprzedanej przysługuje wobec sprzedawcy, który jest wytwórcą rzeczy, ma zatem znaczenie ograniczone.

Jednak § 20 pkt 4 war. sprz. rozszerza tę możliwość na sytuację, gdy sprzedawca m podstawie pisemnego upoważnienia wytwórcy „prowadzi naprawy i serwis" danego towaru.

7. Realizacja uprawnień w obrocie konsumenckim

118

Dla nabywcy rzeczy z wadami istotne znaczenie ma możliwie szybka realizacja jego uprawnień i w sposób najmniej dla niego uciążliwy.

Korzystne dla konsumentów zasady załatwiania reklamacji ustanowione zostały zwłaszcza w § 17-19, 23-25 war. sprz.

Tak więc przyjęcie i załatwienie reklamacji powinno nastąpić w miejscu sprzedaży >u w innym, wybranym przez konsumenta punkcie handlowym sprzedawcy. O nieuwzgi? nieniu reklamacji sprzedawca obowiązany jest zawiadomić kupującego na piśmie, ^ZP° niem uzasadnienia, zaś niezawiadomienie w terminie 14 dni od zgłoszenia reklamacji uwa się za jej uznanie z obowiązkiem załatwienia zgodnie z żądaniem konsumenta.

W sposób dogodny dla nabywców ustalone zostały zasady przedstawiani
reklamowanego towaru sprzedawcy. j

' 1D kS •

Nie ma obowiązku dostarczenia do punktu handlowego towarów o wadze powyżej i" ^ l o dużych rozmiarach, towarów i urządzeń wbudowanych lub zainstalowanych na s a ^ l Odbiór takich towarów przez sprzedawcę (albo oględziny) odbywa się w miejscu i ^cz l wskazanym przez kupującego. Jeżeli zaś towar dostarczony został jego staraniem, & •! on żądać od sprzedawcy zwrotu poniesionych kosztów (np. transportu, demontażu, u |

Nb. 116-118

szającym _reki_amację spoczywa natomiast obowiązek zapewnienia, aby „jęczenia)- ^Na 'f odstawowym wymaganiom higienicznym przyjętym w obrocie, iowar odpowiaa<» v

₀ _CZym wspomniano już wcześniej, war. sprz. konkrety żują ter-

„inylattwiania reklamacji.

,. ^_awet w razie konieczności dodatkowych badań (np. przez rzeczoznaw-

przyk • ₍j_zenj_a _nowego towaru na wymianę reklamacja powinna być załatwiona co*) ^lubspr° _dnj _od zgłoszenia, chyba że kupujący wyraził pisemną zgodę na przedłuże-\v terfflW*' nie lego termmu.

1 uwagi na obecność na rynku wielu towarów pochodzenia zagranicznego, 119 ,. . jj _nabywców duże znaczenie ma ustalone w judykaturze SN stanowisko, że w odniesieniu do wad fizycznych towarów importowanych z zagranicy uzasadniona jest ochrona kupujących według tych samych zasad, które mogą mieć zastosowanie do nabywców rzeczy produkcji krajowej (por. uchwała ICiASN, teza 11).

8. Terminy

Uprawnienia kupującego z tytułu wad fizycznych wygasają z upływem 120 rocznego terminu, a przy wadach budynku po trzech latach; bieg tych terminów rozpoczyna się od dnia wydania rzeczy (art. 568 § l KC). Może się więc zdarzyć, że kupujący utraci uprawnienie, zanim dowie się o wadzie.

Natomiast przy wadach prawnych przewidziany jest termin roczny, które- 121 go bieg Uczy się od dowiedzenia się o wadzie (art. 576 KC). Jeżeli jednak wiadomość o istnieniu wady kupujący powziął na skutek powództwa osoby trzeciej, termin ten biegnie od daty uprawomocnienia się orzeczenia wydanego w sprawie.

§ 3

chodź' ^zy^stanie z zarzutu jest możliwe wówczas, gy spr

^ec kupującego roszczeń z danej umowy, np. zapłaty ceny.

-~-„..,.„. ,„, _-.-» cywilny. Komentarz..., s. 1302 i 1309; M Ne-Kodeks cywilny z komentarzem.., t. I, s. 567 i 572.

Nb. 119-122

Wymienione terminy są terminami zawitymi. Nie jest wyłączona możli- 122 osc umownej modyfikacji rękojmi przez określenie innych terminów¹, w szczerości zastrzeżenie korzystniejszych w tym względzie zasad w umowach _z " ^Ziałem konsumentów (por. Nb. 128). Terminy do wykonania uprawnień nip 70". °J^m' ™^e ^wiążą jednak kupującego, gdy sprzedawca wadę podstęp-""^lł, (^art ⁵⁶⁸ § 2, art. 576 § 2 KC). Natomiast zarzut z tytułu rękojmi ^ podniesiony także po upływie wskazanych terminów, jeżeli przed ^vem kupujący zawiadomił sprzedawcę o wadzie (art. 568 § 3, art. 576 korzystanie z zarzutu jest możliwe wówczas, gdy sprzedawca do-

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

W kwestii nieuwzględnienia upływu omawianych terminów - na zasadach
jak w razie przedawnienia roszczeń, tzn. na podstawie art. 5 KC - w judykatu
trynie wyrażane są rozbieżne opinie. ^e

Możliwość taką zaaprobował SN w uchw. z 10.3.1993 r.; opubl. OSN 1993 nn Budzi to jednak zastrzeżenia, ponieważ konstrukcja nadużycia prawa (art. 5 KQ ^?być stosowana w sytuacji, gdy upływ terminu uwzględniany jest z urzędu (ina przy przedawnieniu). Krytyczną analizę uchwały zawiera glosa F. Zoila, PS Nr ^ aprobatę wyraził W. J. Katner, [w:] Prawo umów..., s. 183.

9. Przejście uprawnień

123 Uprawnienia wynikające z rękojmi stanowią element stosunku praw jaki łączy kupującego i sprzedawcę, przysługuj ą zatem kupującemu jako nie umowy sprzedaży. Mogą one przejść na następców prawnych kupuj; według zasad dotyczących wierzytelności. Przeniesienie ich na dalszyc bywców rzeczy może więc nastąpić w drodze cesji, i to bez zgody pod zobowiązanego (art. 509 KC).

Przykład: A kupił samochód i w okresie obowiązywania rękojmi sprzedał go E dzy stronami może wówczas dojść do zawarcia umowy przelewu wierzytelności, na p,. stawie której B mógłby realizować uprawnienia z tytułu rękojmi bezpośrednio wobec pier» | szego sprzedawcy.

Por. jednak orz. SN z 5.4.1974 r.; opubl. OSP 1975, póz. 64, według którego uprau-nienia z tytułu rękojmi przechodzą na dalszych nabywców, ponieważ są związane z własnością rzeczy. Mimo zgłoszonych zastrzeżeń (J. Krauss, glosa opubl. w OSP 1976, póz. 92j, uchwała ICiA SN, teza 13, od koncepcji tej w zasadzie nie odstąpiła. Omawiając stai» wisko uchwały, w uzasadnieniu uchw. z 28.9.1995 r.; opubl. OSN 1996, póz. 11,91 stwierdził, że sprowadzało się ono „w gruncie rzeczy do przyjęcia dorozumianego pr?e ?• wu uprawnień z tytułu rękojmi na kolejnego nabywcę rzeczy". Por. też krytyczne C. Żuławskiej, [w:] Komentarz.., s. 52.

Jeżeli kolejna sprzedaż nie łączy się ze wspomnianym przejściem u nień, każdy z kupujących może realizować swe uprawnienia z tytułu rę względem sprzedawcy z właściwej umowy sprzedaży.

Taka sytuacja była rozpatrywana w orz. SN z 15.1.1997 r.; opubl. OSP 1997, póz. z glosą W. J. Katnera. W uzasadnieniu orzeczenia SN odwołał się do poglądu wyrażonj go przez J. Górskiego, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zobowiązania. Część szcz Warszawa-Poznań 1966, s. 49: „Sprzedawca, przeciwko któremu kupujący dochodź roszczeń z tytułu rękojmi za wady fizyczne lub prawne przedmiotu sprzedaży, może j strony na tych samych zasadach realizować w drodze regresu swoje uprawnienia sunku do swego sprzedawcy, a ten z kolei do swego dostawcy". Należy podzielić i na przez glosatora wątpliwość co do potrzeby sięgania do konstrukcji regresu.

10. Odpowiedzialność odszkodowawcza

124 a) Niezależnie od uprawnień przysługujących kupującemu z tytułu i mi, może on żądać odszkodowania za szkodę spowodowaną wadami i

Nb. 123-124

§ 4. Sprzedaż . , •;. 41

lub

tawie ogólnych zasad rządzących odpory icgu „/konania zobowiązań (art. 471 i n. KC zd. l i art. 574 KC), a więc gdy szkoda jest następstwem

r • opubl. OSN 1970, póz. 176.

sprzedawca ponosi odpowiedzialność, roszczeń tych knnuiacy może dochodzić także po utracie uprawnień

yierdza u^uw. ^,,

jąć za ^ldzić na

w orzecznictwie SN pogląd, w myśl Kioicgu mj^u,^, ..— _. i 471 KC odszkodowania w pełnym zakresie, bez względu na to, czy •l i iu.- rękojmi wygasły, czy nie. Uchwała odniosła tę możliwość do sytua-uprawnien^ ^ _samochodu dokonał jego przewłaszczenia na rzecz banku w celu za-te' leżenia kredytu, a samochód, jako pochodzący z kradzieży, został zwrócony uprawnionemu.

b) Natomiast z odpowiedzialnością w ramach rękojmi związane jest 125 roszczenie przewidziane w art. 566 § l zd. 2 KC (art. 574 zd. 2 KC) o wyrównanie szkody w granicach tzw. negatywnego interesu umownego. Przysługuje ono wówczas, gdy szkoda jest następstwem okoliczności, za które sprzedawca nie ponosi odpowiedzialności, a obejmuje naprawienie szkody poniesionej przez to, że kupujący zawarł umowę nie wiedząc o istnieniu wady. Dochodzenie tego roszczenia uzależnione jest od wykonania uprawnień przewidzianych w art. 560, 561 KC i podlega reżimowi rękojmi.

Ogranicza się ono do takich elementów, jak: koszty zawarcia umowy, koszty odebrania, przewozu, przechowania rzeczy, nakłady, z których kupujący nie odniósł korzyści. Przedstawiona interpretacja art. 566 KC (odpowiednio art. 574 KC), budzącego przez dłuższy czas kontrowersje, nawiązuje do poglądu panującego obecnie w nauce i judykatu-rze, w myśl którego przepis ten w § l zd. l wyraża normę kolizyjną. Jego znaczenie polega na usunięciu ewentualnych wątpliwości co do dopuszczalności kumulacji uprawnień z tytu-lu rękojmi i odpowiedzialności kontraktowej; por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 13.5.1987 r.; 1CA SN ^P ¹⁹^' ^P°^Z' ^' ^Z S'^osam' M. Nesterowicza i M. Jędrzejewskiej, oraz uchwała ¹ 5>N, teza 18. Szerzej problematykę tę omawia Czachórski, Zobowiązania..., § 69, s. 292. _ <•) W razie wprowadzenia do obrotu rzeczy wadliwych, które stwarzają 126

zpieczeństwo spowodowania szkód, w grę może wchodzić odpowiedzial-

toT H ^podf^tawie Przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. KC);

_odpo°.^powiedzialność za produkt¹. Oprócz odpowiedzialności wytwórcy,

fesio ^Zlam°ść deliktową ponosi także sprzedawca, który wbrew swym pro-

ym obowiązkom dopuścił do obrotu towary niebezpieczne ze swej

^J- %wJt/^Zo_rf' ^M' ^Nesterowicz, Odpowiedzialność za produkt, KPP z. 4/1993, s. 481 i n.; ^Powiedział °-^{ledzialność} ^Za ^wadliwe produkty, KPP z. 4/1995, s. 583 i n.; B. Gnela, ^Nr ²⁷⁹; A p""⁵⁰. ^ktowa ^z tytułu wad towaru w świetle orzecznictwa, Kraków 1988, ^°^p Nr 8/l9%^Z>>"o °dP°^wiedzialność za produkt w orzecznictwie sądów polskich, ' ^s- 276 i n.; B. Gnela, Odpowiedzialność za produkt, Kraków 1998.

Nb. 125-126

Rozdział //. Umowy regulujące przeniesienie praw

natury lub z powodu wad fizycznych, stwarzających zagrożenie dla nabj i innych osób (por. uchwala ICiA SN, teza 19). Dotyczy to również imp ra rzeczy sprowadzanych zza granicy. Roszczenia odszkodowawcze na stawie przepisów o odpowiedzialności deliktowej przysługują niezależni^ uprawnień z tytułu rękojmi. Mogą być też podniesione przez poszkodov go, który nie jest stroną umowy sprzedaży.

d) Dodatkową podstawę odpowiedzialności za produkt określają prz art. 449'-449" KC, w brzmieniu OchrKonsU. Regulacja ta, wzoroV na dyrektywie europejskiej 85/374, ustanawia odrębny reżim odpowied| ności opartej na zasadzie ryzyka, za szkodę wyrządzoną komukolwiek ] wprowadzony do obrotu produkt o właściwościach niebezpiecznych koniecznie wadliwy). Wyłączenie lub ograniczenie tej odpowiedzialności] niedopuszczalne. Odpowiedzialność ponosi przede wszystkim producent, czym domniemywa się, że produkt został wytworzony i wprowadzony do i tu w zakresie jego działalności gospodarczej. Tak jak producent i solida z nim odpowiadają: wytwórca materiału, surowca, części składowej produk osoba podająca się za producenta, importer. Jeżeli osoby te nie są znane, prawienia szkody można żądać od zbywcy produktu (np. sprzedawcy), j zbycie nastąpiło w zakresie jego działalności gospodarczej. Zbywcę zwaln jednak od odpowiedzialności wskazanie poszkodowanemu, w określonyij terminie, kto jest producentem lub osobą ponoszącą odpowiedzialność soli] darnaj jeśli nie może tego uczynić - zwalnia wskazanie osoby, od której sań nabył produkt (art. 449⁵ KC).

W ramach nowej regulacji odszkodowania można dochodzić na dogodl nych zasadach, co dotyczy zwłaszcza kwestii dowodowych, ale jego zakre| jest ograniczony. Szkoda na mieniu spowodowana przez produkt niebezpiecz ny nie obejmuje samego produktu (art. 449⁷ KC), a wśród rzeczy zniszcz nych (uszkodzonych) uwzględnia się tylko te, które zwykle przeznaczane do osobistego użytku i w taki przede wszystkim sposób korzystał z nich po szkodowany (art. 449² KC). Ponadto w systemie odpowiedzialności za prd dukt odszkodowanie nie przysługuje, gdy szkoda na mieniu nie przekracz kwoty będącej równowartością 500 EURO (art. 449⁷ § 2 KC).

Należy jednak zaznaczyć, że system ten nie wyłącza odpowiedzialność! według reżimu deliktowego, jak również odpowiedzialności za szkody wynil kłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, a także z tułu rękojmi za wady i gwarancji jakości, przy spełnieniu wymaganych prze^ słanek. Możliwość zbiegu uprawnień (art. 449'° KC) oznacza w szczególności, że przepisy o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. KC) pozostają po nowelizacji z 2.3.2000 r. właściwą podstawą odpowiedzialności w zakresach

Nb. 126

•'•'.' § 4. Sprzedaż 43
bietych przedmiotowo i podmiotowo odpowiedzialnością za produkt nie
bezpieczny'•
11 Modyfikacje odpowiedzialności

Przedstawione ogólne zasady odpowiedzialności z tytułu rękojmi mogą ulec modyfikacji albo przez szczególne przepisy prawne, albo w drodze umowy stron.

a) Przepisy szczególne (art. 570-572 KC) odnoszą się do odpowiedział- 127 ności za wady fizyczne zwierząt wymienionych w rozporządzeniu wydanym _na podstawie art. 570 KC.

Zob. rozp. Min. Roln. z 7.10.1966 r. (Dz.U. Nr 43, póz. 257), które wymienia konie, owce i norki. Sprzedawca zwierzęcia, które w rozporządzeniu nie jest wymienione, odpowiada z tytułu rękojmi za wady fizyczne tego zwierzęcia na zasadach ogólnych; por. uchw. SN z 22.3.1974 r.; opubl. OSN 1975, póz. 19, z glosą Z. Policzkiewicz-Zawadzkiej, OSP 1974, póz. 254, oraz glosą C. Żulawskiej, NP 1975, Nr 5; orz. SN z 11.8.1978 r.; opubl. OSN 1979, póz. 125. Szczegółowo omawia te zagadnienia C. Żuławska, [w:] Komentarz..., s. 66-68. Odpowiedzialność sprzedawcy według przepisów szczególnych (art. 570-572 KC oraz cyt. rozp.) ograniczona jest do wad głównych i powstaje tylko wtedy, gdy wady te wyjdą na jaw przed upływem oznaczonego terminu od wydania zwierzęcia. Za wady nie stanowiące wad głównych sprzedawca ponosi odpowiedzialność wówczas, gdy zostało to wyraźnie w umowie zastrzeżone (art. 571 KC; por. orz. SN / 14.9.1977 r; opubl. OSN 1978, póz. 112). Od ogólnych zasad rękojmi odbiega też termin do dochodzenia uprawnień z tytułu wad głównych zwierząt (art. 572 KC); uprawnienia te wygasają z upływem trzech miesięcy, licząc od końca terminu rękojmi wskazanego w cyt. rozp. Obowiązuje także szczególny termin powiadomienia sprzedawcy o wadzie głównej - siedem dni od upływu terminu rękojmi.

b) Modyfikacje wprowadzone umową stron, dopuszczalne w myśl art. 558 128 KC, mogą polegać na rozszerzeniu, ograniczeniu lub wyłączeniu odpowiedzialności z tytułu rękojmi, co nadaje traktującym o tym normom cechy norm względnie obowiązujących. Jednakże ze względu na ochronę interesów konsumentów zasada ta uległa istotnym modyfikacjom, ponieważ ograniczenie lub wyłączenie wspomnianej odpowiedzialności jest bezskuteczne: 1) jeżeli sprzedawca podstępnie zataił wadę przed kupującym, a więc celowo ją ukrył (art. 558 § 2 KC);

¹ Konsekwencje zmian w KC wprowadzonych pod wpływem dyrektywy 85/374 o odpowiedzialności za wadliwe produkty omawia szerzej E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich.., s. 113 i n., zwracając m.in. uwagę na spodziewane usprawnienie postępowania w sprawach odszkodowawczych.

Nb. 127-128

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

2) jeżeli zawierane są umowy z udziałem konsumentów; w takim przypały normy odpowiedzialności z tytułu rękojmi przyjmują postać norm setni imperatywnych działających tylko na korzyść konsumenta, chyba że przepj sy szczególne w określonych sytuacjach zezwolą na ograniczenie lub wyła czenie odpowiedzialności sprzedawcy (art. 558 § l KC; por. np. art. 770 KC

c) Z umownym wyłączeniem odpowiedzialności za wady prawne łączj się szczególne unormowanie (art. 575 KC) przewidziane na wypadek, gd| kupujący zmuszony jest wydać rzecz osobie trzeciej (z reguły jej właścicieli* wi). Mimo wyłączenia odpowiedzialności sprzedawca nie będzie wtedy zwi niony od obowiązku zwrotu otrzymanej ceny, chyba że kupujący wiedział,! prawa sprzedawcy były sporne albo że nabył rzecz na własne niebezpiec stwo; ciężar dowodu tych okoliczności spoczywa na sprzedawcy. Obowią; zwrotu ceny nie wynika z rękojmi, która została wyłączona; lecz jest u dnłony wzajemnym charakterem umowy sprzedaży.

d) Modyfikację odpowiedzialności za wady prawne wprowadził art. 575' dodany nowelą z 1996 r. Uwzględniona została sytuacja, gdy kupujący sząc wydatki uniknął utraty dotkniętego wadą przedmiotu sprzedaży albo sk ków jego obciążenia (np. przez zapłatę albo inne świadczenie pokrył warto; rzeczy). Sprzedawca może wówczas zwolnić się od odpowiedzialności z tyt łu rękojmi, zwracając kupującemu zapłaconą sumę lub wartość spełniom świadczenia.

VIII. Gwarancja jakości

1. Pojęcie i charakter prawny

129 Udzielona kupującemu gwarancja co do jakości rzeczy sprzedanej poleg na zobowiązaniu się gwaranta (sprzedawcy albo wytwórcy rzeczy) do spel nłenia odpowiednich świadczeń na wypadek, gdyby w oznaczonym termini| (okres gwarancyjny) ujawniły się wady fizyczne rzeczy sprzedanej (art. 577 K(

130 Gwarancja ma względem sprzedaży charakter akcesoryjny; uzależniona jes od istnienia ważnej umowy sprzedaży. W odróżnieniu od rękojmi, gwarancji nie powstaje ex legę, lecz na podstawie czynności prawnej. Udzielenie gwa-i rancji jest dobrowolne.

W literaturze dyskutowany był problem, czy źródłem zobowiązania gwarancyjnego¹jest jednostronna czynność gwaranta, czy umowa stron stosunku gwarancji. Koncepcja umowy jest bardziej uzasadniona, jako zgodna z ogólną zasadą prawa obligacyjnego, według której podstawowym źródłem zobowiązań są czynności dwustronne. Uwzględnia ona także związane z gwarancją określone obowiązki kupującego (por. art. 580 § l KC).

Nb. 129-130

§ 4. Sprzedaż

fwarancja sprzedawcy powstaje w wyniku umowy będącej zastrzeżeniem

iłowym do umowy sprzedaży. Co do gwarancji producenta można po-

. jj£ pogląd, że wynika ona z umowy między wytwórcą rzeczy a jej nabyw-

zawartej przy udziale sprzedawcy, który wydaje kupującemu dokument

gwarancyjny wystawiony przez wytwórcę'.

Do zawarcia umowy gwarancyjnej potrzebne jest wręczenie kupującemu 131 dokumentu gwarancyjnego określającego treść gwarancji (art. 577 § l KC). Oświadczenie woli gwaranta wymaga więc formy pisemnej (ad probationem), natomiast oświadczenie woli drugiej strony (kupującego) może być złożone

w sposób dowolny.

Charakter prawny dokumentu gwarancyjnego (karty gwarancyjnej) nie jest w doktrynie objaśniany jednolicie. Jak się wydaje, dokument ten należy zakwalifikować jako znak legitymacyjny stwierdzający obowiązek świadczenia, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o papierach wartościowych (art. 921" KC), co dotyczy w szczególności realizacji praw z gwarancji i przenoszenia ich na inne osoby. W razie utraty dokumentu gwarancyjnego może być wydany duplikat; nie ma jednak przeszkód do wykazania praw nim stwierdzonych za pomocą innych dowodów.

2. Gwarancja a rękojmia

Gwarancja jakości została ukształtowana w KC jako odrębna od rękojmi 132 instytucja prawna, stanowiąca formę zabezpieczenia interesów kupującego tylko w razie wystąpienia wad fizycznych rzeczy. Określa ona samodzielnie zasady odpowiedzialności za wady, normami na ogół dyspozytywnymi. Do kręgu potencjalnych gwarantów należą nie tylko sprzedawcy, ale i wytwórcy rzeczy (producenci), przy czym w praktyce częściej występuje gwarancja producenta. Uprawnienia z tytułu gwarancji kupujący może wtedy wykonać tylko wobec producenta, a wobec sprzedawcy służą kupującemu tylko uprawnienia z rękojmi. W razie udzielenia gwarancji przez sprzedawcę, kupującemu przysługują względem niego także uprawnienia z rękojmi.

Ponieważ gwarancja jakości odnosi się do rzeczy objętych zarazem rękoj- 133 mią, istotne znaczenie ma określenie wzajemnego stosunku uprawnień z tytułu rękojmi i gwarancji. Według KC kupującemu służy wybór między tymi systemami ochrony. Daje temu wyraz art. 579 KC, który pozwala kupującemu na wykonywanie uprawnień z tytułu rękojmi, niezależnie od możliwości korzystania z uprawnień wynikających z gwarancji.

^v>0 Ł AJ.o. !.,„„ . _v___.

pierwszeństwa gwarancji, przyjętą •

¹ Zob. przegląd stanowisk R. Szostak, Umowa o przejęcie obowiązku..., s. 49 i n., uwagi Cz. Żulawskiej, [w:] Komentarz.., s. 75.

Nb. 131-133

i także

Takie określenie relacji między rękojmią i gwarancją wprowadziła nowelizująca KC ustawa z 23.8.1996 r. (Dz.U. Nr 114, póz. 542). Niezależność obydwu reżimów zastąpiła zasadę oierwszeństwa gwarancji, przyjętą w pierwotnym brzmieniu art. 579 KC, a oznaczającą

ii,*!*

§ 4. Sprzedaż

dobnie w orz. SN z 26.11.1997 r.; opubl. OSN 1998, póz. 84 (z glosą cz. kryt. R Szos-
'''oSP W*' póz. 162), jako skutek odstąpienia przez kupującego od umowy sprzeda-
"' du ^na ^wal^ ^rzeczy ^^art- -^0 § l KC) wskazano wygaśnięcie gwarancji jakości

rn charakter umowy gwarancyjnej. Ponadto SN

odue

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

zawieszenie wykonywania uprawnień z rękojmi przez czas, w którym gwarant po« był wykonać obowiązki wynikające z gwarancji. Termin do realizacji uprawnień z i rękojmi nie mógł się jednak skończyć wcześniej niż w trzy miesiące po upływie teri gwarancji, czego po wspomnianych zmianach przepisy KC nie przewidują.

Nowelizacja z 1996 r. zniosła ograniczenie polegające na uzależnieniu ko stania z rękojmi od uprzedniego wyczerpania możliwości ochrony na podsta gwarancji. Nabywca wadliwej rzeczy może więc zadecydować, czy i uprawnienia, jakie daje mu rękojmia, czy uprawnienia przysługujące z gwar; Możliwość ta istnieje co do poszczególnych wad fizycznych rzeczy spr nej, które ujawniają się w czasie, gdy obowiązuje rękojmia i gwarancja¹?!

Przykład: Z powodu nieszczelnych drzwi w samochodzie kupujący korzysta z gw rancji; następnie po ujawnieniu się wady silnika dochodzi uprawnień z tytułu rękojmi.

Uprawniony z rękojmi i zarazem z gwarancji nie mógłby natomiast wystą-j pić z roszczeniem „mieszanym", złożonym z elementów obydwu tych insty-' tucji prawnych. Taka konstrukcja byłaby nie do pogodzenia z zasadami dotyj czącymi zbiegu roszczeń².

Z kolei realizując odpowiednie uprawnienia - na podstawie rękojmi bąd gwarancji - kupujący nie mógłby dowolnie zmienić wybranego reżimu, po zgłoszeniu roszczeń przysługujących z gwarancji zrezygnować z ich do chodzenia na rzecz poszukiwania ochrony w ramach rękojmi. Mogą jedna wystąpić sytuacje, w których zmiana byłaby usprawiedliwiona, np. gwa nie wywiązał się w odpowiednim terminie ze swych obowiązków (por. art. § 2 KC).

Zagadnienie zastosowania gwarancji, gdy kupujący skorzystał z rękojmi, omawia or: SN z 12.2.1997 r.; opubl. OSN 1997, póz. 85. Nabywca wadliwego samochodu wybn w ramach rękojmi odstąpienie od umowy sprzedaży (art. 560 § l i 2 KC), ale nie i do zwrotu samochodu i ceny. Kupujący wystąpił wówczas przeciwko wytwórcy samocho du o wydanie pojazdu wolnego od wad, powołując się na udzieloną przez niego gwarancję] Wobec skutecznego odstąpienia od umowy sprzedaży żądanie to nie mogło być uwzględ< nione, chociaż strony umowy sprzedaży nie dokonały zwrotu wzajemnych świadczeń. Takie stanowisko zajął SN, z uzasadnieniem, że odstąpienie od umowy prowadzi do unicestwienia umowy sprzedaży i akcesoryjnej względem niej gwarancji. Skutek ten oświadczenie o odstąpieniu wywołuje wstecz, co oznacza powrót do stanu sprzed zawarcia umc wy sprzedaży, a tym samym bezzasadność sięgania do gwarancji. Można dodać, że takż nieodwołalność odstąpienia od umowy sprzeciwia się przywróceniu możliwości wyborni miedzy uprawnieniami z rękojmi i gwarancji; por. E. Łętowska, Każda wada z osobna, „Rzecz-j pospolita" z 11.12.1997 r.

¹ Zob. E. Łętowska, Każda wada z osobna, „Rzeczpospolita" z 11.12.1997 r. A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 85; J. Kufel, [w:] J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze..., s. 158.

² Por. Z. Radwański, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 1997, s. 300.

Nb. 133

pOZ. l Di), ja^ -.,_--

$ wady rzeczy (art. 560 § l KC) wskazano wygasm^n. ₆„_._.._, zy *• „ c j |^), powołując się na akcesoryjny charakter umowy gwarancyjnej. Ponadto SN t^alt.' j _że oświadczenie o odstąpieniu złożone przez nabywcę rzeczy ruchomej powoduje ''k'rzeczowy, tzn. przejście jej własności z powrotem na sprzedającego. Zagadnienie leży do spornych; zob. T. Wiśniewski,[vj:] Komentarz..., t. l, s. 461; por. stanowisko «N w kwestii skutków odstąpienia od umowy dotyczącej nieruchomości (por. Nb. 31).

3 przesłanki odpowiedzialności

Gwarancja odnosi się tylko do wad fizycznych; jeżeli w umowie gwaran- 134 cyjnej nie zastrzeżono inaczej, gwarant odpowiada tylko wtedy, gdy Wada powstała z przyczyny tkwiącej w rzeczy sprzedanej (art. 578 KĆ).

Udowodnienie wady obciąża kupującego; gwarant nie będzie ponosił odpowiedzialności gdy wykaże, że wada powstała z innych przyczyn, np. że wskutek niewłaściwej eksploatacji silnik źle funkcjonuje.

Dyspozytywny charakter powołanego przepisu umożliwia szersze określenie odpowiedzialności gwaranta, przez uwzględnienie także innych wad. Natomiast wyłączenie z zakresu gwarancji wad, których przyczyna tkwi w rzeczy sprzedanej, uważa się za niedopuszczalne, jako sprzeczne z naturą gwarancji i wynikającej z niej odpowiedzialności (art. 353¹ KC).¹

Odpowiedzialność wynikająca z gwarancji oparta jest na zasadzie ryzyka. Przesłankę odpowiedzialności gwarancyjnej stanowi ujawnienie się wady 135 w ciągu terminu określonego w gwarancji (art. 577 § l KC); jeżeli innego terminu nie zastrzeżono, w czasie jednego roku od wydania rzeczy kupującemu (art. 577 § 2 KC).

Nie wymaga się dopełnienia przez kupującego żadnych tzw. aktów staranności (np. zbadania rzeczy przy odbiorze, zawiadomienia o dostrzeżonych wadach). Pod tym względem sytuacja uprawnionego z tytułu gwarancji jest korzystniejsza niż uprawnionego z tytułu

rękojmi.

Realizacji swych uprawnień kupujący może domagać się także po upływie 136 terminu gwarancji, byleby udowodnił, że w okresie gwarancji wada się ujawniła. Dla dochodzenia uprawnień (roszczeń) z tytułu gwarancji ustawa nie przewiduje szczególnego terminu. Przyjąć więc należy, że podlegają one ogólnym terminom przedawnienia (art. 118 KC).

Zob. orz. SN z 8.1.1970 r.; opubl. OSN 1970, póz. 187, z glosą W. Jaślana, OSP 1971, póz. 119. Termin przedawnienia również korzystnie wyróżnia pozycję osoby powołującej się na gwarancję w porównaniu z uprawnionym z tytułu rękojmi.

¹ Cz. Żuławska, [w:] Komentarz.., s. 82; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich...,

s. 340.

Nb. 134-136

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

4. Uprawnienia

137 a) Z tytułu gwarancji przysługują kupującemu skromniejsze upra\ niż z tytułu rękojmi; nie może on bowiem odstąpić od umowy ani żąd niżenia ceny.

Gwarancja ma na celu zapewnienie niezakłóconego korzystania z : sprzedanej i obejmuje odpowiednie - ze względu na ten cel - uprawnię wypadek, gdyby rzecz okazała się wadliwa.

Według art. 577 § l KC - w razie wątpliwości - poczytuje się, że' ca dokumentu gwarancyjnego jest obowiązany:

1) do usunięcia wad fizycznych lub

2) do dostarczenia rzeczy wolnej od wad.

Obowiązki gwaranta mogą być inaczej (węziej albo szerzej) określone w d| kumencie gwarancyjnym. Kodeksowa regulacja tych kwestii nie zakłada nimalnego zakresu ochrony uprawnionego z gwarancji.

W ujęciu KC o wyborze świadczeń z tytułu gwarancji nie decyduje kupi| jacy, lecz gwarant; konstrukcja przyjęta w art. 577 § l KC ma cechy zob wiązania przemiennego (por. art. 365 KC)¹

Takie rozwiązanie jest poniekąd uzasadnione, przypuszczać bowiem można, że nawet w razie drobnych, łatwo usuwalnych usterek kupujący byłby skłonny domagać się wymiany rzeczy, chociaż do zaspokojenia jego interesów wystarczyłaby naprawa. Jednak pozostawienie wyboru gwarantowi prowadzi w praktyce do podejmowania decyzji raczej o naprawach, niż o wymianie, co naraża kupującego na utrudnienia, często pozbawia go używania rzecz przez dłuższy czas i nie zawsze zapewnia jej całkowitą sprawność. W orzecz-fl nictwie formułowano w związku z tym wskazania ograniczające dowolnośćf zobowiązanych z tytułu gwarancji.

W szczególności przyjęto, że w razie długotrwałych bądź kilkakrotnych napraw, której praktycznie pozbawiają nabywcę korzystania z rzeczy i świadczą o wadzie nieusuwalnej,'' uprawnionemu z gwarancji służy roszczenie o wymianę rzeczy na wolną od wad. Nieskuteczność napraw, jak i wymiany rzeczy w ramach gwarancji była też uznawana za okoliczność uzasadniającą zwolnienie z obowiązku zachowania pierwszeństwa gwarancji przed rękojmią; por. np. orz. SN z 3.3.1980 r.; opubl. OSN 1980 póz. 196. Po zmianie art. 579 KC (por. Nb. 133 i Nb. 141) sytuacja uległa uproszczeniu, wobec wzmocnienia ochrony kupującego, który uzyskał prawo wyboru między gwarancją a rękojmią.

Poza tym niektóre umowy gwarancyjne precyzują, w jakich przypadkach, bądź po ilu naprawach gwarant obowiązany jest wymienić rzecz wadliwą na

¹ W literaturze objaśnia się tę konstrukcję także jako upoważnienie przemienne (facul-tas alternativa); por. Cz. Żuławska, [w:] Komentarz.., s. 79; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich..., s. 342.

Nb. 137

4. Sprzedaż

5 t. uy,*.——_

od wad. Proponowane przez sprzedawcę albo wytwórcę warunki gwa-^VV° ^-i stanowią zresztą istotny element marketingu i reklamy. ¹³ W W wypadku dostarczenia kupującemu rzeczy wolnej od wad zamiast 138 dliwej, wymiany części rzeczy albo dokonania istotnych napraw rzeczy, in g_Warancji biegnie na nowo od chwili dostarczenia rzeczy (jej części) olnei od wad albo od chwili zwrócenia rzeczy naprawionej. Przy drobniej-zych naprawach termin gwarancji ulega przedłużeniu o okres, w ciągu którego kupujący nie mógł z rzeczy korzystać (art. 581 KC).

Za zgodne z przeznaczeniem zużycie rzeczy podlegającej wymianie kupu- 139 jacy nie ma obowiązku zapłaty wynagrodzenia. Nie mogą go też obciążać skutki wzrostu cen, podobnie jak przy korzystaniu z odpowiednich uprawnień

140

z tytułu rękojmi (por. Nb. 113).

c) Wykonywanie uprawnień przysługujących z gwarancji wymaga przedstawienia gwarantowi przedmiotu sprzedaży w celu oględzin i dalszych działań polegających na naprawie albo wymianie. Rzecz powinna być gwarantowi dostarczona - ale na jego koszt - do miejsca wskazanego w gwarancji (np. do zakładu świadczącego usługi gwarancyjne) lub miejsca wydania rzeczy przy udzieleniu gwarancji (do sklepu). Zasady tej nie stosuje się, gdy z okoliczności wynika, że usunięcie wady powinno nastąpić w miejscu, w którym znajdowała się rzecz w chwili ujawnienia wady (art. 580 KC).

Z kolei po naprawie bądź wymianie do miejsc tych gwarant na swój koszt dostarcza rzecz uprawnionemu z gwarancji.

Przez czas od wydania rzeczy gwarantowi do jej odebrania przez uprawnionego ryzyko uszkodzenia lub utraty rzeczy ponosi gwarant.

Z obowiązku spełnienia świadczeń gwarancyjnych gwarant powinien wy- 141 wiązać się w „odpowiednim" terminie (art. 580 § 2 KC).

Można przyjąć, że jest to czas niezbędny w normalnym toku postępowania do dokonania naprawy (wymiany) rzeczy, w zasadzie nie krótszy od zastrzeżonego w dokumencie gwarancyjnym. Przy jego określeniu mogą mieć znaczenie także inne okoliczności, np. potrzeby nabywcy.

W razie nienależytego wypełnienia tych obowiązków (np. nieskuteczna naprawa, wymiana na rzecz dotkniętą wadami), usunięcia wad można nadal domagać się na podstawie gwarancji, a jeżeli nie upłynął termin do wykonania uprawnień z tytułu rękojmi, istnieje możliwość wyboru między gwarancją

a rękojmią.

Korzystając z rękojmi kupujący mógłby w szczególności odstąpić od umowy sprzedaży albo żądać obniżenia ceny. Zgodnie z art. 560 § l KC, sprzedawca może jednak udaremnić - ale w zasadzie jednorazowo - odstąpienie od umowy przez niezwłoczną naprawę rzeczy albo jej wymianę

Nb. 138-141

§ 4. Sprzedaż

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

Nasuwa się pytanie, czy wspomniane ograniczenie dotyczące odstąpienia od umj odpada tylko w związku z naprawą albo wymianą rzeczy w trybie rękojmi, czy t; w przypadku podobnych działań w ramach gwarancji. Wydaje się, że na gruncie art. § l zd. 3 KC można uwzględnić zwłaszcza naprawę (wymianę) rzeczy przez gwaranta fy cego sprzedawcą. Przyjęcie takiej korzystnej dla kupującego wykładni nie jest wyłączt, ponieważ powołany przepis nie przesądza, że decydujące znaczenie ma wymiana (naprą; jedynie w ramach rękojmi. Warto odnotować pogląd (E. Łętowska, Każda wada z osofj „Rzeczpospolita" z 11.12.1997 r.), że „brzmienie art. 560 § l zd. ostatnie nie wiąże ł miany i naprawy z określonym reżimem, lecz tylko z osobami stosunku prawnego".

5. Umowy o przejęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjny

142 W praktyce świadczenia gwarancyjne często wykonywane są nie przez sani

go gwaranta, lecz przez innąjednostkę, z którą gwarant zawiera w tym względ;

stosowną umowę. W ten sposób gwarant - za odpowiednią zapłatą - zwali

się od ciężaru realizacji swych obowiązków, zastrzegając zarazem w trę;

gwarancji, że świadczenia gwarancyjne będą spełniane przez daną jednostl

Tak zorganizowana obsługa gwarancyjna może polegać na przejęciu ob

wiązku wykonywania wszelkich świadczeń gwarancyjnych albo świadcz

w zakresie ograniczonym np. do napraw wadliwych towarów bądź tylko do id

wymiany. Umowy tego typu zawierane są w szczególności przez gwarantó|

będących producentami z wyspecjalizowanymi przedsiębiorstwami usługov

mi, a także z przedsiębiorstwami handlowymi. a

Ani KC, ani inne przepisy umów takich nie regulują, ale ich dopuszczalność nie budzM wątpliwości. Występują pod rozmaitymi nazwami, jako np. umowy serwisowe, umowy! o przekazanie obsługi gwarancyjnej, umowy zlecenia obsługi gwarancyjnej. Kwalifikacjal prawna tych umów nie jest ostatecznie wyjaśniona; wykazują pewne podobieństwo dol umowy o dzieło, ale mają też cechy swoiste, uzasadniające raczej zaliczenie do umówij nienazwanych; zob. R. Szostak, Umowy o przejęcie obowiązku..., s. 136 i n.

Z zawieraniem tych umów - zważywszy na ich związek z gwarancją - łą czy się zagadnienie trójstronnych stosunków zobowiązaniowych, a mianowi cię między gwarantem, wykonawcą świadczeń gwarancyjnych i uprawniony z gwarancji.

143 Według dominującego w doktrynie i w orzecznictwie poglądu, w umowie między gwarantem a przejmującym wykonywanie świadczeń gwarancyjnych występuje konstrukcja umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, to znaczy uprawnionej z tytułu gwarancji. Na tej podstawie (art. 393 KC) uprawnionemu z tytułu gwarancji przysługuje bezpośrednio roszczenie o wykonanie obowiązków gwarancyjnych wobec osoby, której gwarant „przekazał" lub „zlecił" ich wykonanie.

Należy przy tym uznać, że uprawniony z tytułu gwarancji wyraża wolę skorzystania z zastrzeżenia uczynionego na jego rzecz (art. 393 § 2 KC) przez samo przyjęcie dokumentu Nb. 142-143

vinego w którym określony został - inny niż gwarant - wykonawca świadczeń gwa-^ran_nych; por. zwł. orz. SN z 29.3.1979 r; opubl. OSP 1979, póz. 197, z glosą J. Kufla.

7 kolei zawarte w umowie gwarancyjnej postanowienie, że świadczenia 144 tytułu gwarancji będzie spełniała inna osoba, odpowiada konstrukcji umo-^ o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 KC). Nabywca wadliwego waru powinien w rezultacie wykonywać uprawnienia wynikające z gwarancji wobec przedsiębiorstwa wyręczającego gwaranta. Jeżeli jednak świadczenia gwarancyjne nie zostaną należycie wykonane, gwarant ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą na mocy art. 391 KC, od której może się uwolnić spełniając przyrzeczone świadczenie osobiście. Więź prawna między kupującym a udzielającym gwarancji jest więc utrzymana.

Orzecznictwo przyjmuje, że w sprawach o naprawę gwarancyjną bądź o wymianę rzeczy na wolną od wad nie jest wyłączona bierna legitymacja procesowa gwaranta, mimo skutecznego wobec nabywcy rzeczy przejęcia przez przedsiębiorstwo obsługi gwarancyjnej obowiązku napraw i innych usług gwarancyjnych; por. uchw. SN z 6.1.1981 r.; opubl. OSN 1981, póz. 163; orz. SN z 17.6.1985 r.; opubl. OSN 1986, póz. 38. Gwarant nie jest bowiem w takim przypadku zwolniony z odpowiedzialności z tytułu gwarancji w stosunku do uprawnionego.

Do objaśnienia treści stosunku prawnego łączącego gwaranta z wykonaw- 145 ca świadczeń gwarancyjnych należałoby ponadto, kierując się celem zawartej między nimi umowy, zastosować przewidzianą w art. 392 KC konstrukcję umowy o zwolnienie dłużnika od obowiązku spełnienia świadczenia. Na tej podstawie gwarant mógłby wystąpić z odpowiednimi roszczeniami wobec wykonawcy, gdyby niespełnienie przez niego świadczeń gwarancyjnych naraziło gwaranta na odpowiedzialność odszkodowawczą względem uprawnionego z gwarancji'.

Natomiast odrzucona została, zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, kwalifikacja umowy między gwarantem a wykonawcą świadczeń gwarancyjnych jako umowy o przejęcie długu. Koncepcja taka pozostaje w sprzeczności z podstawowymi funkcjami gwarancji. Przede wszystkim zaś przemawia przeciwko niej to, że przy zawieraniu umów o wykonywanie świadczeń gwarancyjnych pomijana jest kwestia zgody uprawnionego z gwarancji na zmianę strony zobowiązanej (por. art. 519 KC).

Według innej koncepcji przedstawionej w piśmiennictwie, do opisu powiązań 146 prawnych między gwarantem a wykonawcą świadczeń gwarancyjnych i uprawnionym z gwarancji należy wykorzystać instytucję przekazu (art. 921'-921⁵ KC;

¹ Zob. M. H. Koziński, Relacje podmiotowe w ramach stosunku prawnego gwarancji, NP Nr 11-12/1983; A. Kędzierska-Cieślak, Cfiarakter stosunków prawnych związanych ^z gwarancją producenta, [w:] Prace cywilistyczne. Księga pamiątkowa ku czci Profesora J- Winiarza, Warszawa 1990.

Nb. 144-146

> 4. Sprzedaż

;.• 5 t. oy,^——

rmatywne. Do uregulowanych w KC rodzajów sprzedaży należą: sprze-
_raty, sprzedaż z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej, sprzedaż
'be albo ~ "°strzeżeniem zbadania rzeczy, prawo odkupu, prawo pierwo-
^na ^pl- - *>~ i t u_r 64. doz. 328) wymię-

Rozdział H. Umowy regulujące przeniesienie praw

por. Nb. 823 i n.). W dokumencie gwarancyjnym gwarant (przekazujący) _Upważnia bowiem przedsiębiorstwo obsługi gwarancyjnej (przekazanego) do nienia określonych świadczeń na rachunek przekazującego, a zarazem ważnia kupującego (odbiorcę przekazu) do przyjęcia świadczenia.

Zob. E. Łętowska, W sprawie możliwości zastosowania przekazu do kwalifikacji st sunków powstających na tle gwarancji, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Ksi ga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, pod red. S. Soltysińskiee Poznań 1990, s. 342 i n. Jednak odwołanie się do konstrukcji przekazu pozwala na wycink wą tylko charakterystykę omawianych stosunków; w rezultacie kwestie uprawnień i obu wiązków należałoby ustalać przy zastosowaniu innych instytucji.

6. Naprawienie szkody

147 Gwarancja, podobnie jak i rękojmia, nie ogranicza ogólnych uprav kupującego z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 i n.

Por. orz. SN z 3.10.1978 r.; opubl. OSN 1979, póz. 151; orz. SN z 14.8.1985 r.; op OSN 1986, póz. 123.

Z kolei niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczeń gwarancyjni może uzasadniać odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie art. 47 474 KC (np. zniszczenie rzeczy oddanej do naprawy gwarancyjnej).

148 Z wadą przedmiotu objętego gwarancją może łączyć się odpowiedzialność według przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. KC), jak i prze- • pisów o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (art. 449' i n. KC), por. Nb. 126. Niedopuszczalne byłoby wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności za produkt w treści gwarancji. Ponadto treść gwarancji podlega kontroli co do zgodności z ogólną regulacją dotycząc niedozwolonych postanowień umownych (art. 385' i n. KC w brzmienit] OchrKonsU). W nawiązaniu do katalogu klauzul niedozwolonych (art. 385³ KCj za niewiążące należałoby uznać np. postanowienie gwarancji ograniczając^ odpowiedzialność gwaranta względem konsumenta za szkody na osobie spc wodowane wadą rzeczy sprzedanej, wyłączenie lub istotne ograniczenie od-i powiedzialności względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wy-1 konanie zobowiązania wynikającego z gwarancji.

IX. Szczególne rodzaje sprzedaży

1. Uwagi wstępne

149 Szczególne rodzaje sprzedaży zostały wyróżnione w KC jako podtypy umowy sprzedaży (art. 583-602), jednakże ich podstawę mogą stanowić także inne

Nb. 147-149

ty, ap*-- ;żeniem własności rzeczy spi^u^.,^, _,
albo z zastrzeżeniem zbadania rzeczy, prawo odkupu, prawo pierwo-
_u W war. sprz. (rozp. RM z 30.5.1995 r., Dz.U. "Nr 64, póz. 328) wymie-
. _cie w szczególności sprzedaż wysyłkową, na zamówienie, według wzoru,

fll& &*\

przedpłatę. Są to rodzaje sprzedaży wykształcone przez praktykę obrotu, które od postaci modelowej różnią się charakterystycznym sposobem zawarcia umowy i pewnymi elementami jej treści.

Rozporządzenie wymienia też sprzedaż ratalną oraz sprzedaż na próbę i przy szczególnych rodzajach sprzedaży wymaga pisemnego potwierdzenia przez sprzedawcę, że umowa została zawarta, z określeniem stron umowy i jej istotnych postanowień (§ 5 ust. 1). Zgodnie z zakresem war. sprz. obowiązek ten dotyczy umów sprzedaży rzeczy ruchomych w obrocie z udziałem

konsumentów.

Dla umów zawieranych z konsumentami poza lokalem przedsiębiorstwa, 150

a także zawieranych na odległość szczególny reżim prawny, wzorowany na dyrektywach europejskich 85/577 i 97/7, wprowadziła OchrKonsU. Regulacja ta, nie włączona do Kodeksu cywilnego, obejmuje różne umowy (w tym sprzedaż), aczkolwiek z ograniczeniami przedmiotowymi (art. 5 i 16 OchrKonsU). Ustawa przewiduje szereg instrumentów ochrony konsumenta, z uwzględnieniem etapu zawierania umowy, jej treści, sytuacji stron po zawarciu umowy. W szczególności szeroko zostały ujęte obowiązki informacyjne przedsiębiorcy, który zawiera umowę poza miejscem prowadzenia działalności gospodarczej (np. w mieszkaniu kupującego), bądź bez jednoczesnej obecności obu stron - przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość, np. katalogu, telefonu, telewizji, poczty elektronicznej.

Istotne znaczenie ochronne ma zastrzeżone na rzecz konsumenta ustawowe prawo odstąpienia od umowy, bez podania przyczyn. Jego wykonanie nie może być uzależnione od zapłaty odstępnego. Oświadczenie o odstąpieniu powinno być złożone w formie pisemnej (adprobationem), w terminie 10 dni od zawarcia umowy poza lokalem przedsiębiorstwa, a w przypadku umowy zawartej na odległość - w terminie 10 dni od wydania rzeczy albo od zawarcia umowy, gdy dotyczy ona świadczenia usług (art. 2, 7 i 10 OchrKonsU). Termin będzie dłuższy, jeśli przedsiębiorca nie poinformował, na piśmie o prawie odstąpienia (art. 4 i 10 OchrKonsU).

Przepisy o umowach zawieranych na odległość określają ponadto bliżej zasady wykonania umowy, m.in. termin spełnienia świadczenia, dopuszczalność świadczenia zastępczego, ochronę przed niewłaściwym wykorzystaniem

Nb. 150

lliiłlłfii

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

karty płatniczej. W odniesieniu do takich umów przyjęto - z korzyścią d konsumenta - akcesoryjność kredytu (pożyczki) wobec umowy głównej, a mi nowicie odstąpienie od tej umowy jest skuteczne także wobec zawartej w ce jej wykonania umowy kredytu lub pożyczki (art 13 ust. 2 OchrKonsU).

Zwraca uwagę postanowienie o spełnieniu przez przedsiębiorcę świadcz nią niezamówionego (art. 15 OchrKonsU) - takie działanie następuje „na r zyko" przedsiębiorcy i nie powstają wtedy żadne zobowiązania po stror] konsumenta.

Znaczenie ochronne ustawy podkreśla zakaz wyłączenia lub ogranicz w drodze umowy wskazanych w przepisach ustawy praw konsumenta, ta w razie wyboru prawa obcego (art. 17 OchrKonsU).

Mimo występowania w obrocie wielu odmian sprzedaży, w podstawom zakresie na pojęcie szczególnych rodzajów sprzedaży składają się instytu działu IV tytułu XI Kodeksu cywilnego.

2. Sprzedaż na raty

151 a) Sprzedaż na raty została skonstruowana jako umowa o funkcji ko sumpcyjnej (art. 583 i 587 KC). Zawiera ją prowadzący przedsiębiorstw! (sprzedawca) i osoba fizyczna (kupujący), a przedmiot umowy stanowi rzecz ruchoma, nabyta na własne potrzeby kupującego. Cena płatna jest w ratach (w umowie występuje więc element „kredytowania"), przy czym rzecz sprzej dana ma być wydana kupującemu przed całkowitym zapłaceniem ceny.

152 Przy sprzedaży na raty niezbędne jest odpowiednie zabezpieczenie interesóv sprzedawcy, narażonego na niewypłacalność kupującego. Należy też zapewnij! ochronę nabywcy, względem którego sprzedawca łatwo mógłby wykorzystał swą silniejszą pozycję ekonomiczną, narzucając uciążliwe warunki umowyj

W myśl art. 586 KC dopuszczalne jest zastrzeżenie natychmiastowej magalności całej ceny na wypadek uchybienia terminom płatności rat, jego skuteczność zależy od zachowania formy pisemnej (ad eventum), a nadto kupujący musi być w zwłoce z zapłatą co najmniej dwóch rat na łączn| sumę przewyższającą jedną piątą część ceny.

Możliwość odstąpienia od umowy z powodu niezapłacenia rat poddan została podobnym ograniczeniom, przy czym sprzedawca powinien wyzna-l czyć kupującemu odpowiedni termin do uiszczenia zaległych rat.

W obydwu wspomnianych kwestiach postanowienia umowy nie mogąbyćl dla kupującego mniej korzystne (art. 586 § 3 KC); ustawa chroni więc kupu-J jącego normami semiimperatywnymi.

Taki też charakter mają normy o odpowiedzialności z tytułu rękojmi przyj sprzedaży na raty, z tym że dopuszcza się wyłączenie lub ograniczenie tejf

Nb. 151-152

§ 4. Sprzedaż

, _oWjedzialności w wypadkach przewidzianych przez przepisy szczególne

_rt 584 KC). W tym zakresie istnieje zbieżność z ogólną zasadą przyjętą dla

koimi P^rzY umowach sprzedaży z udziałem konsumentów (por. art. 558 § 2 KC).

_w odniesieniu do sprzedaży na raty zastrzega się ponadto (art. 584 § 2 KC),

urnowa nie może utrudniać kupującemu wykonania uprawnień z tytułu rę-

koinii (np. przez wprowadzenie obowiązku zbadania rzeczy).

Termin płatności rat przez kupującego jest, zgodnie z art. 585 KC, terminem zastrzeżonym na korzyść dłużnika (por. art. 457 KC). Z przedterminową zapłatą wiąże się możliwość odliczenia przez kupującego od długu kwoty odpowiadającej wysokości stopy procentowej obowiązującej dla danego rodzaju kredytów NBP.

b) Oprócz sprzedaży na raty o opisanych cechach zawierane są umowy 153 sprzedaży, przy których kredytowanie kupującego odbywa się na innych zasadach. Kredytu na zakupy ratalne udziela bank na podstawie umowy kredytu (art. 69 PrBank), a kupujący zawiera ze sprzedawcą „zwykłą" umowę sprzedaży, płacąc oddanymi mu do dyspozycji - jako kredytobiorcy - środkami pieniężnymi, zazwyczaj w formie bezgotówkowej. Natomiast w ratach spłaca bankowi uzyskany od niego kredyt. W takim wypadku należy stosować odpowiednio przepisy o sprzedaży na raty (art. 588 § l KC), co dotyczy stosunku między bankiem a kredytobiorcą. Postanowienia umów kredytu podlegają więc ocenie co do ich zgodności z art. 586 KC.

Przykład: Kredyt ratalny na zakup samochodu, odzieży, sprzętów gospodarstwa domowego.

Bankowi przysługuje ustawowe prawo zastawu na rzeczy sprzedanej (art. 588 § 2 KC). Zabezpieczenie to, skuteczne dopóki rzecz znajduje się u kupującego, ma znaczenie ograniczone.

Banki korzystają zwykle z dogodniejszych postaci zabezpieczeń, takich np. jak: poręczenie, weksel gwarancyjny, zastaw umowny.

c) Przepisów o sprzedaży na raty nie stosuje się, gdy kupujący nabywa 154 rzecz w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, a cena ma być płacona w ustalonych umową ratach (art. 587 KC). Sprzedaż taka nie jest uważana za szczególny rodzaj sprzedaży i sytuacja prawna stron kształtuje się stosownie do zasad ogólnych obowiązujących przy sprzedaży. 3- Sprzedaż z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej

Ta postać sprzedaży może znaleźć zastosowanie w razie sprzedaży rzeczy 155 ruchomej, gdy zapłata ceny ma nastąpić w przyszłości. Sprzedawca może wówczas zastrzec sobie własność rzeczy aż do uiszczenia ceny (art. 589 KC).

Nb. 153-155

§ 4. Sprzedaż

Rozdział H. Umowy regulujące przeniesienie praw

157

158

159

Jest to dogodny sposób zabezpieczenia interesów sprzedawcy, zapobiegający swoi nemu rozporządzaniu rzeczą przez kupującego. W obrocie może mieć duże znaczeni! względu na przypadki niewypłacalności kupującego.

Przy zastrzeżeniu własności rzeczy sprzedanej kupujący uzyskuje m

ność nie w chwili zawarcia umowy (por. art. 155 § l KC), lecz dopiero z rri

mentem zapłaty całej ceny. W razie wątpliwości uważa się, że przeniesie!

własności na podstawie umowy zawierającej podobne zastrzeżenie nastą_

pod warunkiem zawieszającym (art. 589 w zw. z art. 89 KC). j

156 Zastrzeżenie własności może odnosić się do rzeczy, która po zawarci

umowy sprzedaży pozostaje jeszcze u sprzedawcy. Najczęściej jednak doi

czy rzeczy wydanej kupującemu (np. w razie sprzedaży na raty, art. 583 K

sprzedaży z zapłatą ceny częściami). W takim wypadku, w myśl art. 590 K

zastrzeżenie własności powinno mieć formę pisemną (ad probationeni), a j

żeli ma być skuteczne wobec wierzycieli kupującego, wymagana jest da

pewna (forma ad eventum).

Z odebraniem rzeczy przez sprzedawcę, gdy cena nie została uiszczonj łączy się jego uprawnienie do żądania od kupującego wynagrodzenia za zużj cię lub uszkodzenie rzeczy (art. 591 KC).

4. Sprzedaż na próbę -

a) Sprzedaż na próbę albo z zastrzeżeniem zbadania rzeczy przez kupująceg< jest w ujęciu KC umową warunkową. W razie wątpliwości poczytuje się ją ń zawartą pod warunkiem zawieszającym, że kupujący uzna przedmiot sprzeda ży za dobry (art. 592 KC). Decydujące znaczenie ma w tym względzie subiektywne przekonanie kupującego. Występuje więc przy takiej umowie tzw. waru| nek potestatywny, zależny całkowicie od swobodnej oceny jednej ze stron. •

Korzystanie z tej postaci sprzedaży, dogodnej dla kupującego, jest wszakże - w wa-J runkach rozwiniętego rynku - przede wszystkim sposobem pozyskiwania klientów i zbytu j towarów, istotnym ze względu na konkurencję. Ostatecznie więc znaczenie sprzedaży naj próbę w praktyce obrotu wyznacza interes sprzedawcy.

Uzasadnione jest przy tym, aby zbyt długo nie utrzymywała się niepew-i
ność co do skuteczności umowy sprzedaży. Jeżeli strony nie oznaczyły termi-|
nu próby lub zbadania rzeczy, odpowiedni termin może wyznaczyć sprze
dawca (art. 592 § l KC). i

Po odebraniu rzeczy przez kupującego i braku jego oświadczenia we właściwym terminie (oznaczonym umownie lub przez sprzedawcę), uważa się, że uznał on przedmiot sprzedaży za dobry (art. 592 § 2 KC).

b) Od sprzedaży na próbę należy odróżnić sprzedaż z możliwością wymiany zakupionego towaru na inny towar na życzenie kupującego albo sprzedaż Nb. 156-159

trzeżeniem dla kupującego prawa odstąpienia od umowy w określonym ter-

^Z • je Umowa sprzedaży jest wówczas bezwarunkowa (definitywna) i przejście

_wa własności na kupującego następuje w zasadzie w chwili zawarcia umowy.

- sp_rzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu

Prawo odkupu umożliwia ponowne nabycie rzeczy sprzedanej, dzięki czemu 160 umowa sprzedaży zawierająca zastrzeżenie odkupu zaspokaja jakiś szczególny interes sprzedawcy w wyzbyciu się prawa własności tylko na pewien czas. Przykład: Sprzedaż pamiątki rodzinnej, którą sprzedawca chce odzyskać, gdy polepszy się jeg° sytuacja finansowa.

Wykonanie prawa odkupu polega na złożeniu przez sprzedawcę odpowiedniego oświadczenia woli osobie, która od niego rzecz uprzednio kupiła (art. 593 § 2 KC). Ma ono charakter prawokształtujący.

Nie można zgodzić się z zapatrywaniem, że zastrzeżenie prawa odkupu w umowie sprzedaży jest równoznaczne z ofertą ze strony kupującego, a oświadczenie o wykonaniu prawa odkupu oznacza przyjęcie tej oferty; tak zwł Czachórski, Zobowiązania..., s. 373. Zastrzeżenie prawa odkupu jest postanowieniem umownym. Konstrukcja prawa odkupu i ocena konsekwencji jego wykonania należą jednak do zagadnień spornych, zob. M. Sajjan, [w:] Pietrzykowski, KC Komentarz.., s. 115 i n.; S. Bogucki, Prawo odkupu, Rejent Nr 9/1995; tenże, Charakter czynności zastrzeżenia prawa odkupu, Rejent Nr 4/1997.

Dla oświadczenia o wykonaniu prawa odkupu nie jest przewidziana żadna forma szczególna. Jeżeli jednak zachowanie określonej formy było wymagane do zawarcia umowy sprzedaży, powinno być ono złożone w tej samej formie (art. 593 § 2 zd. 2 KC).

Przez wykonanie prawa odkupu dochodzi do skutku tzw. sprzedaż powrotna. Po stronie kupującego (z pierwotnej umowy sprzedaży) powstaje obowiązek przeniesienia własności rzeczy z powrotem na sprzedawcę. Ten zaś obowiązany jest do zwrotu ceny i kosztów sprzedaży oraz poczynionych przez kupującego nakładów (art. 594 KC).

W umowie sprzedaży strony mogą cenę odkupu ustalić inaczej, przy czym w razie ceny zbyt wygórowanej, uprawniony do odkupu może żądać jej obniżenia w granicach określonych przez art. 594 § 2 KC.

Prawo odkupu może być wykonane w oznaczonym terminie, który określa umowa. Chroniąc interesy kupującego ustawa zastrzega, że prawo to nie może być ustanowione na okres dłuższy niż pięć lat (art. 593 § l KC). Prawo odkupu jest skuteczne w zasadzie tylko względem kupującego. W wypadku zatem zbycia rzeczy albo jej obciążenia, kupujący ponosi wobec uprawnionego z tytułu odkupu jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą z powodu niewykonania zobowiązania (art. 471 i n. KC).

Nb. 160

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

bezskuteczności tej umowy wobec uprawnionego w takim zakresie, w jakim ma ona charal ter bezwarunkowy. Zob. zwł. M Pazdan, Bezwarunkowa sprzedaż..., s. 166 i n.; c. lawska, [w:] Komentarz..., s. 102.

Natomiast jeżeli prawo pierwokupu przysługuje z mocy ustawy Skarbów; Państwa lub jednostce samorządu terytorialnego albo innym osobom z tytuły współwłasności (art. 166 KC) bądź dzierżawy nieruchomości rolnej (art. 69$ § 2 KC), to sankcja jest znacznie surowsza; bezwarunkowa umowa sprzedaży zawarta przez właściciela rzeczy z osobą trzecią jest nieważna (art. 599 § 2 KC), Uprawniony z tytułu prawa pierwokupu nie traci swojego prawa, ale nie że go zrealizować w konkretnej sytuacji.

Według innego poglądu nieważność nie dotyczy całej umowy, lecz tylko jej runkowości; istnieje więc możliwość skorzystania z prawa pierwokupu w terminie bi| cym od dowiedzenia się o zawarciu umowy (por. art. 598 § 2 KC). Szerzej M Sajjan Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 133; Czachórski, Zobowiązania..., s. 376.

167 Podobnie jak prawo odkupu, również prawo pierwokupu jest niezbj ne i w zasadzie niepodzielne (art. 602 KC), ale jest ono dziedziczne. Je|| przysługuje kilku osobom, a niektóre z nich prawa tego nie wykonywają, i uprawnieni mogą wykonać je w całości.

7. Inne rodzaje sprzedaży

W praktyce występują nie ujęte w KC, a znajdujące szerokie zastosov różne rodzaje sprzedaży, odpowiadające konkretnym potrzebom gospodarcz dostosowywane do zmieniających się warunków rynkowych¹. W treści tyć umów pojawiają się elementy odbiegające od schematu sprzedaży, jednakż powtarzalne i z tego względu uregulowanie niektórych z nich w ustawie je zapewne tylko kwestią czasu. Treść tych umów bywa określana wzorcar umownymi, ustalanymi przez zainteresowane podmioty; niekiedy podlegajj one fragmentarycznemu unormowaniu w przepisach KC lub w przepisach póz kodeksowych.

Omówienie tych umów z konieczności może być tylko przykładowe i ogólne. ]

168 a) Do znanych i rozpowszechnionych w obrocie należy w szczególnościj tzw. sprzedaż prenumeracyjna (abonamentowa, subskrypcyjna), która cha-T rakteryzuje się tym, że dotyczy towarów dostarczanych sukcesywnie w okre-! słonym czasie, za cenę płaconą przed uzyskaniem rzeczy kupionych - zwykle przy zawarciu umowy - w całości lub w części.

Gospodarcze znaczenie tej umowy wyraża się w zapewnieniu sprzedawcy zbytu nie l wytworzonych jeszcze towarów i w dostosowaniu produkcji do rozpoznanych możliwości'

¹ Liczne rodzaje sprzedaży omawia zwłaszcza W. J. Katner, [w:] W. J. Kutner, M. Stahl, W. Nykiel, Umowa sprzedaży w obrocie..., s. 189 i n.

Nb. 167-168

; 4. Sprzedaż

S t. u^--—-

, £„ ola kupującego natomiast istotna jest pewna stabilność ceny, a także uzyska-^sP^rz^ „ takiej sprzedaży produktów często składających się na określoną całość, np. "j.^e_rie wydawnicze, płytoteki.

Dla tego rodzaju sprzedaży może mieć znaczenie szczególne uregulowa-•_e kwestii rękojmi za wady w odniesieniu do rzeczy, których część ma być

dostarczona później (art. 562 KC).

b) Sprzedaż według wzoru dotyczy towaru, którego wzór (próbkę) po- 169 znaje kupujący przy zawarciu umowy, przy czym dostarczony przez sprzedawcę towar powinien całkowicie odpowiadać uzgodnionemu wzorowi. W odniesieniu do obrotu konsumenckiego sprzedaż taką określaj ą bliżej war. sprz. (rozp. RM z 30.5.1995 r., Dz.U. Nr 64, póz. 328), które przewidują m.in. pisemne potwierdzenie przez sprzedawcę, że umowa została zawarta. Podobne wymagania formułująwar. sprz. także dla sprzedaży na zamówienie, rozumia- 170 nej jako sprzedaż specyfikacyjna, z oznaczeniem cech rzeczy i jej właściwości.

c) W war. sprz. wymieniona jest sprzedaż wysyłkowa, wymagająca rów- 171 nież pisemnego potwierdzenia przez sprzedawcę. Sprzedaż taka, nazywana też sprzedażą z katalogu, dochodzi do skutku w trybie złożenia przez kupującego oferty (na podstawie katalogu dostarczonego przez sprzedawcę) i przyjęcia oferty wyrażającego się w wysłaniu zamówionego towaru. Wydanie przesyłki następuje za zapłatą ceny i zwykle kosztów przesyłki. Z uwagi na ograniczone możliwości zbadania rzeczy przy odbiorze, sprzedaż taka stwarza szczególne problemy, do rozstrzygnięcia których niewystarczająca okazuje się regulacja dotycząca np. odebrania rzeczy sprzedanej (por. art. 545 § 2 KC), rękojmi za wady (por. art. 563 § 2 KC).

Ponieważ umowy zawierane z konsumentami przy wykorzystaniu katalogu, a także innych technik komunikowania się zostały zaliczone do „umów zawieranych na odległość" w rozumieniu OchrKonsU (zob. Nb. 150), sprzedaż zwana wysyłkową uzyskała, dzięki tej ustawie, bardziej dookreślony kształt normatywny. W szczególności wspomniane problemy ustawa częściowo rozwiązuje, np. przewiduje możliwość odstąpienia od umowy po otrzymaniu zamówionej rzeczy, precyzuje zasady wykonania umowy (art.12 OchrKonsU). Istotne znaczenie dla konsumenta mają również nałożone na przedsiębiorcę liczne obowiązki informacyjne, m.in. dotyczące kosztów, terminu i sposobu dostawy, miejsca i sposobu składania reklamacji.

d) Sprzedaż na przedpłatę zawiera element „kredytowania" sprzedawcy 172 lub producenta, którzy dopiero w przyszłości mogą spełnić świadczenie. Umowy sprzedaży na przedpłatę często mają charakter umów przedwstępnych o pewnych cechach swoistych, a nie definitywnych umów sprzedaży. Ocena możliwa jest na podstawie analizy treści konkretnej umowy.

Nb. 169-172

§ 6. Darowizna

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

173 e) Za szczególny rodzaj sprzedaży, o dużym w ostatnich latach znaczeniu 1
praktycznym, uznać można sprzedaż licytacyjną, odbywającą się w ramach
przetargu organizowanego jako przetarg dobrowolny albo obligatoryjny - gdy
wymagają tego przepisy szczególne. i

Sprzedaż taką należy odróżnić od licytacji sądowej w postępowaniu egzekucyjnym, f W konsekwencji do sprzedaży licytacyjnej w trybie przetargu nie odnosi się art. 879 KPC, który uchyla odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady rzeczy; por. orz. SN z 10.3.1978 r.; opubl. OSP 1979, póz. 5.

174 Od ogólnych zasad dotyczących sprzedaży odbiega też w pewnym zakresie sprzedaż na podstawie przetargu pisemnego (konkursu ofert). W podstawo-: wym zakresie przetarg (ustny i pisemny) regulują przepisy art. 70'-70⁴ KC

Por. np. rozp. RM z 5.10.1993 r. w sprawie zasad organizowania przetargu na spr; środków trwałych przez przedsiębiorstwa państwowe oraz warunków odstąpienia od pfj targu (Dz.U. Nr 97, póz. 443 ze zm.), które określa bliżej zasady przetargu ustnego (licy cji) i pisemnego, zagadnienia dotyczące wadium, ceny, chwilę zawarcia umowy sprzed

§ 5. Zamiana

Literatura: J. Skąpski, [w:] System.., t. III, cz. 2, § 14, 15; Czachórski, Zobowiąż! nią..., § 71; R. Czarnecki, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz.., s. 1340; M. Nesterowio. [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 590; M. Sajjan, [w:] Pietrzykowski, KC. mentarz..., s. 140 i n.; W. Wąsowicz, Umowa zamiany nieruchomości, MoP Nr 10/1S (dodatek Nieruchomości); C. Żuławska, [w:] Komentarz.., s. 106 i n.

I. Pojęcie

175 Stosownie do art. 603 i 604 KC zamiana jest umową, w której każda stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność rzeczy lub ir prawo majątkowe w zamian za zobowiązanie się do przeniesienia własnoś rzeczy lub innego prawa majątkowego.

Przykład: Zamiana jednej monety na inną, wierzytelności na obraz, konia na krov

Zamiana jest czynnością prawną konsensualną, odpłatną, wzajemną.' leży do umów zobowiązujących do rozporządzenia; może być jednak umov o podwójnym skutku, zobowiązująco-rozporządzającym (por. art. 155, 510J 1052 KC).

W odróżnieniu od sprzedaży, świadczenie wzajemne strony umowy za-| miany nie jest świadczeniem pieniężnym w postaci zapłaty ceny. Z tego teżl

Nb. 173-175

niż sprzedaży.

H. Regulacja ustawowa

Zamiana w swej strukturze i funkcji ekonomicznej jest jednak bardzo po- 176 dobna do sprzedaży. Zadecydowało to o uregulowaniu stosunku prawnego zamiany poprzez odesłanie do przepisów o sprzedaży, które należy odpowiednio stosować do zamiany (art. 604 KC).

Odpowiednie stosowanie powinno mieć na uwadze także różnice, wynikające zwłaszcza stąd, że w umowie zamiany nie występuje świadczenie pieniężne. Przykład: W razie korzystania z uprawnień z tytułu rękojmi za wady przedmiotu zamiany, problematyczne jest stosowanie przepisu o obniżeniu ceny (art. 560 § l KC), gdy zamiana dotyczyła rzeczy oznaczonych co do tożsamości; por. bliżej Czachórski, Zobowiązania..., s. 378.

§ 6. Darowizna

Literatura: S. Grzybowski, [w:] System.., t. III, cz. 2, § 22-27; Czachórski, Zobowiązania..., § 100; tenże, Podstawowe elementy darowizny i jej odwołanie, NP Nr 1/1968; B. Bladowski, Darowizna, Warszawa 1988; B. Burian, Odwołanie darowizny jako sankcja rażącej niewdzięczności, AUWr Prawo CCXXXVIII, Wrocław 1994; R. Czarnecki, Odwołanie darowizny, Pal. Nr 11/1966; S. Dmowski, [w:] Komentarz..., s. 463 i n.; E. Drozd, Darowizna na wypadek śmierci, Rejent Nr 1/1992; T. A. Filipiak, Darowizna własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, Warszawa 1988; W. Formański, Darowizna, renta, dożywocie, Katowice, 1965; M. Niedośpial, Darowizna na wypadek śmierci, PiP z. 11/1987; A.OIeszko, Szczególne konstrukcje umowy darowizny, Pal. Nr 10/1976; tenże, Umowa darowizny czyniąca zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego, Annales UMCS 1976, z. 26; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz.., s. 1731 i n.; M. Safian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 535 i n.; L. Stecki, Umowa darowizny, Warszawa-Poznań 1974; tenże, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 798 i n.; tenże, Darowizna, Toruń 1998; K. Stefańska, Darowizna gospodarstwa rolnego na rzecz małoletniego, [w:] Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; A. Szpunar, Odwołanie darowizny w stosunku do jednego z małżonków, Pal. Nr 8-9/1976; tenże, Uwagi o wykonaniu darowizny, NP Nr 11-12/1982; tenże, Kilka uwag o odwołaniu darowizny, RPEiS z. 3/1986; tenże, Uwagi w sprawie wykładni art. 902 k.c., Pal. Nr 1-2/1988; tenże, Przesunięcia między majątkiem wspólnym i odrębnym małżonków, NP Nr 2-3/1989.

I. Pojęcie

Darowizna została w KC skonstruowana jako umowa, a nie jako jed- 177 nostronne oświadczenie woli darczyńcy. W ten sposób wyłączona została

Nb. 176-177

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

i możliwość obdarowania kogokolwiek wbrew jego woli. Do essentialia neg^jf umowy darowizny należy zobowiązanie darczyńcy do bezpłatnego świad» czenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku (art. 888 § l KC). Darowizna jest umową konsensualną i zobowiązującą; może jednak, podobni jak sprzedaż i zamiana, wywierać jednocześnie skutki rzeczowe (por. art. 15J 510, 1052 KC).

Świadczenie na rzecz obdarowanego może w szczególności polegaća przeniesieniu określonych praw z majątku darczyńcy do majątku obdaroij nego (np. prawa własności, użytkowania wieczystego, wierzytelności), naf płacie pewnej sumy pieniężnej, ustanowieniu praw majątkowych (np. słuj ności osobistej), zwolnieniu obdarowanego z długu, zniesieniu prawa ob żającego rzecz należącą do obdarowanego (np. hipoteki).

Darowizna prowadzi więc z jednej strony do zmniejszenia majątku u czyricy, a z drugiej strony do powiększenia aktywów majątkowych obdaro\ nego lub do zmniejszenia jego pasywów.

178 Pojęcie darowizny nie obejmuje każdego nieodpłatnego przysporzenia. «; nika to już z wyróżnienia w KC innych czynności prawnych pod tytuW darmym, a także z określenia świadczenia darczyńcy jako dotykającego je; sfery majątkowej. Dla uchylenia wątpliwości art. 889 pkt l KC stanowi, nie jest darowizną bezpłatne przysporzenie na podstawie umowy uregulo\ nej innymi przepisami Kodeksu.

Nie można więc uznać za darowiznę np. użyczenia (art. 710 KC), bezpłatnego przecM wania (art. 835 KC), pożyczki nieoprocentowanej (art. 720 KC), nieodpłatnego zlecę (art. 734 KC), jak i nieodpłatnego świadczenia jakichkolwiek usług (por. art. 750 KC

Z zakresu darowizny wyłączone jest też, w myśl art. 889 pkt 2 KC, zrzec2 nie się prawa jeszcze nie nabytego (np. zrzeczenie się dziedziczenia, art. 10' KC) oraz prawa wprawdzie nabytego, ale w taki sposób, że w razie zrzeczer: się uważa sieje za nie nabyte (np. odrzucenie spadku, art. 1012 i 1020 KC

179 Wątpliwości powstają przy kwalifikacji umów zawierających element czę ciowej odpłatności (tzw. negotium mixtum cum donatione). Określa się często jako umowy mieszane. Wydaje się jednak, że chodzi tu albo o d\ równorzędne umowy sprzężone (darowizna i umowa sprzedaży), albo o jec czynność odpłatną (np. sprzedaż po cenie niższej od rynkowej) bądź o daru wiznę, jeżeli owa odpłatność nie jest uważana przez strony za element istotn* Bezpłatny, a zatem i niewząjemny charakter umowy darowizny odróżnił jaw sposób najbardziej wyraźny od sprzedaży i wyjaśnia cały szereg jej ceci swoistych. Występują one m.in. w zakresie skutków darowizny, wyrażają si| też w mniejszej trwałości tego stosunku i słabszej ochronie obdarowanej (np. przypadki klauzuli rebus sic stantibus, art. 896-899 KC).

Nb. 178-179

§ 6. Darowizna '•" 65

II. Zawarcie umowy

1. Strony

180

Stronami umowy darowizny są darczyńca i obdarowany.

W doktrynie przedstawiono wszakże pogląd, że obdarowanym nie musi być wyłącznie strona umowy, a w rezultacie możliwe jest dokonanie darowizny przez umowę na rzecz osoby trzeciej i traktowanie tej osoby jako obdarowanego; zob. Czachórski, Zobowiązania..., § 100. ^s- 482, z uzasadnieniem, że art. 888 § l KC nie wymaga, aby obdarowanym była strona umowy. Zapatrywanie takie autor wyraził już we wcześniejszych pracach; por. polemikę 5. Grzybowskiego, [w:] System..., t. III, cz. 2, s. 230, aprobatę M. Saflana, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 537.

Jednakże z uwagi na konstrukcję umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (art. 393 KC) darowizna tą drogą nie może dojść do skutku. Brak również podstaw do przyznania osobie trzeciej, dla której zastrzeżono świadczenie, pozycji obdarowanego wyznaczonej przepisami o darowiźnie. Natomiast mogłoby nastąpić wykonanie darowizny za pomocą umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Np. A zawiera z B umowę sprzedaży, z zastrzeżeniem, że B zapłaci cenę osobie C, z którą A zawarł umowę darowizny.

Po stronie darczyńcy i obdarowanego mogą występować zarówno osoby 181 fizyczne, jak i osoby prawne. Dokonywanie przez te podmioty przesunięć majątkowych na podstawie umowy darowizny nie podlega na ogół restrykcjom w postaci kontrolowania ich czynności przez organy państwowe.

Pewne ograniczenia wynikają jednak z przepisów szczególnych, a występują zwłaszcza w odniesieniu do przedsiębiorstw państwowych, które na dokonanie darowizny przedmiotu zaliczanego do majątku trwałego przedsiębiorstwa muszą uzyskać zgodę organu założycielskiego. Umowa darowizny zawarta bez tej zgody byłaby nieważna; w razie odmowy zgody istnieje możliwość zwrócenia się o rozstrzygnięcie do sądu (por. art. 46a, 46b, 63 ustawy z 25.9.1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych, tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 18, póz. 80 ze zm.).

Nie wnikając w materie objęte wykładem prawa rodzinnego należy zazna- 182 czyć, że zgodnie z aktualnym stanowiskiem SN i przeważającym poglądem doktryny nie jest wyłączona możliwość rozporządzenia przez małżonka przedmiotem wchodzącym w skład majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego drugiego małżonka, co w praktyce polega najczęściej na dokonaniu darowizny.

Zob. uchw. SN (7) z 10.4.1991 r.; opubl OSP 1992, póz. 2 z glosami aprob. L. Sleckie-go (OSP 1992, póz. 203) i A. Szpunara (PiP z. 7/1992, s. 114) oraz glosą kryt. A. Lutkiewicz (OSP 1994, póz. 25); uchw. SN z 19.12.1991 r.; opubl. OSP 1992 póz. 171, a także A- Szpunar, Przesunięcia..., NP Nr 2-3/1989. Jednakże za niedopuszczalne uznał SN podobne rozporządzenie wspólnym własnościowym spółdzielczym prawem do lokalu mieszkalnego; zob. uchw. SN z 8.2.1994 r; opubl. OSP 1994, póz. 140.

2. Forma

Zawarcie urnowy darowizny następuje w sposób ogólnie przewidziany dla 183 umów konsensualnych. Z uwagi na nieodpłatny charakter umowy, ustawa

Nb. 180-183

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

zastrzega w interesie darczyńcy, że jego oświadczenie woli powinno być złożone w formie aktu notarialnego.

Ma to zapobiegać nieprzemyślanym decyzjom, a także sporom o wykonanie darowizny w przypadku nieformalnie przyrzeczonych świadczeń.

184 Natomiast oświadczenie woli drugiej strony, wyrażające przyjęcie darowizny, może przybrać formę w zasadzie dowolną, nie wyłączając milczące-go przyjęcia darowizny (por. art. 60 KC).

Stosownie do zasad ogólnych niezachowanie formy aktu notarialnego powoduje nieważność czynności prawnej (art. 73 § 2 KC). Jednakże w odniesieniu do darowizny skutek ten został w istotny sposób osłabiony przez postanowienie art. 890 § l zd. 2 KC, w myśl którego mimo niezłożenia przez darczyńcę oświadczenia woli w wymaganej formie umowa darowizny staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione.

Przepis ten traktuje się zwykle jako uzasadniający konwalidację bezwzględnie nieważnej - z uwagi na niezachowanie formy aktu notarialnego - czynności prawnej. Można jednak wyjaśnić jego sens przez konstrukcję alternatywnie przewidzianej - obok formy aktu notarialnego - przesłanki ważności tej czynności, jaką jest spełnienie świadczenia.

185 Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, przez spełnienie przyrzeczonego świadczenia rozumie się również przypadki polegające na zawarciu umowy darowizny wywołującej skutek nie tylko zobowiązaniowy, ale i rze-, czowy. Przypomnieć przy tym należy, że z reguły skutek rzeczowy następuje, gdy zobowiązanie do przeniesienia własności odnosi się do rzeczy oznaczo-;f. nej co do tożsamości (art. 155 § l KC). W takich więc sytuacjach nieformalna f umowa darowiny jest ważna, chociażby nawet rzecz ruchoma stanowiąca * przedmiot darowizny nie została obdarowanemu wydana.

Por. orz. SN z 8. 12.1980 r.; opubl. OSN 1981, póz. 137. Jednakże w piśmiennictwie reprezentowane jest także bardziej rygorystyczne zapatrywanie, według którego o spełnieniu przyrzeczonego świadczenia decyduje wydanie rzeczy; por. L. Stecki, Umowa darowi zny, s. 82, 93; tenże, Darowizna, s. 110; S. Dmowski, [w:] Komentarz..., Warszawa 1997

s. 475. |

Natomiast gdy umowa darowizny wywołuje wyłącznie skutki zobowiązu-j jące - w szczególności dlatego, że strony wyraźnie tak zastrzegły, albo przed-1 miotem darowizny są rzeczy oznaczone co do rodzaju lub jeszcze nie istnie-1 jące (art. 155 § l i 2 KC) - spełnienie świadczenia następuje dopiero przezj przeniesienie posiadania rzeczy lub zapłatę darowanej sumy pieniężnej. 186 Przedstawione zasady dotyczące formy umowy darowizny nie są jednak wystarczające, jeżeli inne przepisy ze względu na przedmiot darowizny wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron (art. 890 § 2 KC).

Nb. 184-186

§ 6. Darowizna

o --

Tak więc umowa darowizny nieruchomości zawsze wymaga złożenia oświadczeń woli _rzez obie strony w formie aktu notarialnego (art. 158 KC). Darowizna przedsiębiorstwa ._winna być dokonana w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, l zastrzeżeniem formy aktu notarialnego, gdy składnikiem przedsiębiorstwa jest nierucho-

ść (art. 75' § li 4 KC).

III. Skutki

Z umowy darowizny wynika dla darczyńcy obowiązek jej wykonania, a więc 187 zrealizowania przysporzenia określonego w umowie poprzez stosowne czynności, w zależności od przedmiotu świadczenia.

Przykład: Przeniesienie własności rzeczy, gdy umowa nie miała skutku rzeczowego; przeniesienie posiadania; zapłata sumy pieniężnej; ustanowienie prawa rzeczowego.

Dalsze obowiązki darczyńcy łączą się z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. Z uwagi na bezpłatny charakter umowy obowiązki te ukształtowane są w sposób swoisty, mniej rygorystyczny niż w przypadku czynności odpłatnych.

Znacznie złagodzona została, w porównaniu z ogólnymi zasadami art. 471 188 KC, odpowiedzialność darczyńcy za szkody wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Odpowiada on bowiem tylko wtedy, gdy można mu przypisać winę umyślną lub rażące niedbalstwo (art. 891

§ l KC).

Od zasad ogólnych odbiegają też konsekwencje opóźnienia się darczyńcy 189

ze spełnieniem świadczenia pieniężnego. Obdarowany może żądać odsetek za opóźnienie dopiero od dnia wytoczenia powództwa (art. 891 § 2 KC), a nie już od dnia wymagalności, co stanowi regułę w innych stosunkach zobowiązaniowych (art. 481 KC).

W sposób charakterystyczny uregulowana została odpowiedzialność dar- 190 czyńcy za wady rzeczy darowanej. Odpowiedzialność ogranicza się do naprawienia szkody, jaka powstała przez to, że darczyńca wiedząc o wadach (fizycznych lub prawnych) nie zawiadomił o nich obdarowanego w czasie właściwym (art. 892 KC). Jest to więc nader słaba odpowiedzialność oparta na zaniedbaniu obowiązku zawiadomienia o wadach, który ponadto odpada, jeżeli obdarowany mógł je z łatwością zauważyć.

Obowiązki z umowy darowizny wynikają w zasadzie dla jednej strony - darczyńcy. Do obdarowanego stosuje się zasada współdziałania wierzyciela przy wykonaniu zobowiązania (art. 354 § 2 KC). Poza tym na obdarowanym mogą ciążyć określone obowiązki, gdy z darowizną łączy się polecenie

(modus).

Nb. 187-190

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

IV. Polecenie
1. Pojfcie |

191

Nie uchybiając bezpłatnemu charakterowi darowizny, można zamieścić' w niej postanowienie nakładające na obdarowanego obowiązek oznaczone-go działania lub zaniechania (polecenie, art. 893 KC). Zakres zachowań których polecenie dotyczy, jest więc ujęty szeroko. Mogą one prowadzić do uszczuplenia nieodpłatnie uzyskanej korzyści, ale polecenie może też wyznaczać obowiązki o charakterze niemajątkowym. Obciążenie może mieć na wzglę. dzie interes określonych osób, nie wyłączając stron umowy darowizny, jak i cele społeczne.

Przykład: Polecenie, aby obdarowany poddał się leczeniu, pokrył koszty nauki, wy-stawił nagrobek darczyńcy, dostarczył osobie trzeciej pewną sumę pieniężną, przeznaczył uzyskaną korzyść na określone nagrody, aby na darowanych rzeczach zaznaczył, że pochodzą z darowizny itp.

Wyrażone w oświadczeniu woli darczyńcy polecenie stanowi element umowy darowizny (accidentalia negotii). Obdarowany przyjmuje wtedy darowiznę obciążoną poleceniem (tzw. darowizna cum modo). Jego obowiązek wykonania polecenia wynika więc z umowy.

192

Polecenie charakteryzuje się tym, że nie czyni ono - jak określa art. 893 KC - nikogo wierzycielem.

Aby objaśnić sens tego postanowienia, należy uwzględnić także przepisy które dotyczą żądania wypełnienia polecenia (art. 894 KC). Uprawnienie ta kie przysługuje darczyńcy, z wyłączeniem wszakże przypadku, gdy poleceni! ma na celu wyłącznie korzyść obdarowanego. Po śmierci zaś darczyńi z żądaniem wypełnienia polecenia mogą wystąpić jego spadkobiercy, a taki właściwy organ państwowy, jeżeli polecenie ma na względzie interes społecj ny. Obowiązkowi obdarowanego odpowiada więc uprawnienie wymieniony! osób, którym nie ma powodu odmawiać przymiotu wierzyciela. PrzytoczoJJ sformułowanie art. 893 KC należy zatem rozumieć w ten sposób, że:

1) odnosi się ono w pełni do takich jedynie poleceń, które mają wyłącznie celu interes obdarowanego;

2) w pozostałych przypadkach wierzycielem nie staje się osoba trzeci - inna niż osoby wskazane w art. 894 KC, a odnosząca korzyść z polecę nią; do polecenia nie stosuje się więc przepisu art. 393 KC dotyczącego umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej.

2. Wypełnienie

193 Wypełnienia polecenia przez obdarowanego można domagać się dopici po wykonaniu darowizny (art. 894 § l KC). Sytuacja prawna obdarowanej

Nb. 191-193

§ 6. Darowizna

orzy tym ° tyle dogodna, że może on zwolnić się od obowiązku wypeł-J^e j_a polecenia przez wydanie przedmiotu darowizny, i to w takim stanie, iakim przedmiot znajduje się w chwili żądania (art. 895 § 2 KC). Do obdarowanego należy więc wybór, czy wypełni polecenie zgodnie z jego treścią, _7V wyda przedmiot darowizny w naturze (upoważnienie przemienne). Możliwość taka istnieje jednak tylko w sytuacji, gdy wykonania polecenia żąda darczyńca lub jego spadkobiercy.

Decydując się na zwrot przedmiotu darowizny obdarowany nie może zwolnić się od obowiązku wypełnienia polecenia przez wydanie tylko części otrzymanej korzyści, będącej odpowiednikiem obciążenia wynikającego z polecenia; obowiązek zwrotu dotyczy całego przedmiotu darowizny. Odmowa przyjęcia przedmiotu darowizny przez darczyńcę (spadkobierców) oznacza niewykonanie zobowiązania, za które obdarowany nie ponosi odpowiedzialności; tak S. Dmowski, [w:] Komentarz.., s. 487.

Obdarowany zostanie zwolniony z obowiązku wypełnienia polecenia, jeżeli 194 jest to usprawiedliwione wskutek istotnej zmiany stosunków (art. 895 KC). W takim wypadku obdarowany może odmówić wypełnienia polecenia, a w razie sporu o zasadności odmowy orzeka sąd. Uwzględniając wpływ zmiany stosunków na treść zobowiązania (klauzula rebus sic stantibus), powołany przepis reguluje te kwestie w sposób szczególny, znacznie odbiegający od zasad wyrażonych w art. 357' KC. Zwraca przy tym uwagę lakoniczne ujęcie w art. 895 § l KC przesłanek odmowy wypełnienia polecenia.

Przykład: Jako przykład „istotnej" zmiany usprawiedliwiającej odmowę można podać spadek wartości przedmiotu darowizny, wobec czego wykonanie polecenia byłoby związane z uszczupleniem majątku obdarowanego. Nie jest też wyłączone uwzględnienie zmian w stosunkach niemajątkowych, np. choroba obdarowanego, która uniemożliwia wykonanie polecenia.

V. Odwołanie darowizny

1. Niewdzięczność obdarowanego

Dopuszczalne jest odwołanie darowizny w razie rażącej niewdzięczności 195 obdarowanego w stosunku do darczyńcy (art. 898 KC). Jest to uzasadnione moralnym postulatem wdzięczności za korzyść majątkową uzyskaną pod tytułem darmym W rezultacie naruszenie tej powinności w sposób rażący, jako postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, upoważnia do Pozbawienia obdarowanego owej korzyści.

Pojęcia „rażąca niewdzięczność" przepisy KC bliżej nie objaśniają. Powszechnie przyj-^muJ^e się, że przede wszystkim kwalifikację taką można odnieść do popełnienia przez obdarowanego przestępstwa albo ciężkiego naruszenia obowiązków rodzinnych względem darczyńcy, np. pobicie, zniewagi, kradzież, uporczywe niewypełnianie obowiązku alimentacji,

Nb. 194-195

S 6. Darowizna

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

nieudzielenie pomocy w chorobie. Za rażącą niewdzięczność w stosunku do darczyńf mogą być też uznane podobne czyny wobec osób mu bliskich.

196 Uprawnienie do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczne >
ści przysługuje: j

1) darczyńcy, który jednak nie może odwołać darowizny, jeżeli obdarowa-
nemu przebaczył (art. 898 § l i art. 899 § l KC); :|;

Przebaczenie nie jest oświadczeniem woli, lecz przejawem uczucia i dlatego jtezeba-
czający nie musi mieć zdolności do czynności prawnych - wystarczy, że działa z ^Zezna
niem. ^Ł

2) spadkobiercom darczyńcy - po jego śmierci (art. 899 § 2 KC), z łaniem na:

- przyczyny, które mógł podnieść darczyńca, jeżeli w chwili śmierci on uprawniony do odwołania darowizny,

- umyślne spowodowanie przez obdarowanego śmierci darczyńcy (p« zbawienie życia albo wywołanie rozstroju zdrowia, wskutek czego darł czyńca zmarł); oznacza to również rażącą niewdzięczność, na którą jed-| nak darczyńca nie mógł się powołać.

197

Ponieważ możliwość odwołania darowizny związana jest przede wszys kim z subiektywnie odczuwaną przez darczyńcę krzywdą, uprawnienie do i wołania darowizny wygasa:

1) w razie przebaczenia obdarowanemu, a

2) z upływem jednego roku od dnia, w którym uprawniony dowiedział si o niewdzięczności obdarowanego (art. 899 § 3 KC); jest to termin zawity,! uzasadniony zwłaszcza tym, że jeżeli w ciągu roku darczyńca nie odwołał darowizny, to przypuszczalnie krzywdy głębiej nie odczuł albo przebaczył obdarowanemu.

Wskazany roczny termin dotyczy również spadkobierców darczyńcy i biegnie od dnia, w którym powzięli oni wiadomość o niewdzięczności obdarowanego.

198

Odwołanie darowizny z powodu niewdzięczności obdarowanego może nastąpić zarówno przed wykonaniem, jak i po wykonaniu darowizny (art. 89£ § l KC).

Co do dyskusyjnej kwestii odwołania darowizny, której przedmiot wszedł do majątku! wspólnego małżonków, z powodu rażącej niewdzięczności jednego z nich, zob. dopusz-j czającą taką możliwość uchw. pełnego składu IC SN z 28.9.1979 r.; opubl. OSN 1980^ póz. 63, oraz glosę cz. kryt. A. Szpunara, OSP 1980, póz. 176. Zob. także orz. SI z 10.8.1988 r.; opubl. OSP 1990, póz. 296, dotyczące dokonanej przez małżonków di rowizny z majątku wspólnego, gdy przyczyna odwołania istnieje tylko po stronie jedneg

Nb. 196-198

darczyńców, z glosą aprob. Z. Skrzydlo-Tefelskiej (tamże) i glosą kryt. A. Szpunara, OSP 1991, póz. 38.

Zwrot przedmiotu wykonanej już darowizny następuje stosownie do prze- 199 nisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 898 § 2 w zw. z art. 405 i n. KC), przy czym obdarowany traktowany jest jak bezpodstawnie wzbogacony, który powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu - od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie darowizny.

2. Niedostatek darczyńcy

Z tej przyczyny darczyńca może odwołać darowiznę wówczas, gdy pogor- 200 szenie się jego sytuacji majątkowej nastąpiło po zawarciu umowy darowizny, a umowa nie została jeszcze wykonana (art. 896 KC). Zmiana stanu majątkowego musi być tego rodzaju, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla utrzymania darczyńcy odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo dla ciążących na nim ustawowych obowiązków

alimentacyjnych.

Jeżeli pozwala na to przedmiot darowizny, odwołanie mogłoby dotyczyć części darowizny, w zakresie potrzebnym do usunięcia stanu niedostatku.

3. Tryb odwołania i skutki

Odwołanie darowizny następuje przez złożenie oświadczenia woli obdaro- 201 wanemu na piśmie (art. 900 KC). Ma ono charakter prawokształtujący, przy czym w razie sporu zasadność odwołania podlega ocenie sądu.

Przykład: W sprawie o zwrot przedmiotu darowizny, np. z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego. Zob. orz. SN z 25.6.1997 r., opubl. Rejent Nr 1/1998, s. 128, w myśl którego skuteczność odwołania darowizny podlega kontroli sądu - po wykazaniu interesu prawnego - także w sprawie o ustalenie, że darowizna została (nie została) skutecznie odwołana (art. 189 KPC).

W odniesieniu do skutków odwołania darowizny kontrowersje budzi kwe- 202 stia, czy w następstwie odwołania darowizny przeniesione już na obdarowanego prawa - w szczególności prawo własności - wracają ipso iure, czy też dopiero w rezultacie dokonania ponownej czynności rozporządzającej, do której obowiązany jest obdarowany. Problem dotyczy więc tego, czy odwołanie darowizny wywiera skutek rzeczowy, czy tylko obligacyjny.

Za tą ostatnią koncepcją opowiedział się SN (7) w uchw. z 7.1.1967 r.; opubl. OSN 1968, póz. 199, _z glosami W. Czachórskiego i B. Dobrzańskiego, OSP 1969, póz. 97 oraz M. Kępińskiego, NP Nr 1/1970, s. 107. Stanowisko to potwierdziła uchw. SN (7) z 30.11.1994 r.; opubl. OSP 1995, póz. 159. Co do odwołania darowizny, której przedmiot wszedł do majątku wspólnego małżonków, zob. uchw. SN z 28.9.1979 r.; opubl. OSP 1980, póz. 176,

glosą cz. kryt. A. Szpunara; tenże, Kilka uwag o odwołaniu darowizny, RPEiS z. 3/1986.

Nb. 199-202

d72

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

Przepisy o odwołaniu darowizny z przyczyn zaistniałych po jej dokoi| (art. 896, 898 KC) stanowią szczególne przypadki klauzuli rebus sic starit > (por. art. 357' KC).

4. Darowizna zgodna z zasadami współżycia społecznego

203 Żadna ze wskazanych wyżej przyczyn nie uzasadnia jednak odwołania^; rowizny, gdy czyni ona zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad wspó życia społecznego (art. 902 KC). Niedopuszczalność odwołania uzasadnior jest tym, że w takim przypadku byłoby ono sprzeczne z zasadami współżyć społecznego.

PrzyWad: Za darowiznę nie podlegającą odwołaniu może być w szczególności uzn: na darowizna dokonana z wdzięczności za okazaną pomoc (np. uratowanie życia) lub c wsparcia osoby znajdującej się w potrzebie.

VI. Obowiązek utrzymania darczyńcy w razie niedostatku

Ob-

204 Popadniecie darczyńcy w niedostatek po wykonaniu darowizny nie daj już podstawy do jej odwołania. Przemawia za tym wzgląd na obdarowanego, który w przeciwnym razie pozostawałby w ciągłej niepewności co do losów darowizny. Darczyńca może natomiast żądać od obdarowanego środków utrzymania potrzebnych dla niego samego i dla osób, wobec których ciąży na darczyńcy ustawowy obowiązek alimentacyjny (art. 897 KC). Obowiązek < ' darowanego ograniczony jest w tym wypadku do istniejącego jeszcze wz gacenia. Może on jednak zwolnić się z tego obowiązku przez zwrot darczyńi wartości wzbogacenia (upoważnienie przemienne), to znaczy przez wyda przedmiotu darowizny albo sumy pieniężnej. Taka modyfikacja stosunku prą nego darowizny odpowiada ogólnym założeniom klauzuli rebus sic stantib a ponadto uzasadniona jest nieodpłatnością darowizny.

W sprawie przesłanek roszczenia z art. 897 KC, a zwłaszcza stanu niedostatku dar
czyńcy w sytuacji, gdy uzyskuje on środki utrzymania w ramach wspólnoty rodzinne
powstałej w wyniku zawarcia małżeństwa wyznaniowego - zob. orz. SN z 27.11.1998 r.l
opubl. SP 1999, póz. 175, z glosą cz. kryt. M. Nazara. ³

VII. Rozwiązanie darowizny

205 Według ogólnej zasady prawa zobowiązań rozwiązanie umowy darowi-I zny, która nie została jeszcze wykonana, może nastąpić w wyniku zgodnych! oświadczeń woli stron.

Nb. 203-205

§ 7. Kontraktacja

\y kwestii dopuszczalności rozwiązania umów o charakterze zobowiązująco-rozporzą-oraz konsekwencji ich rozwiązania, zob. uchw. SN (7) z 30.11.1994 r; opubl.

S 1995, póz. 159.

nla darowizny przewidziana jest ponadto możliwość rozwiązania umowy 206 rzeź sąd, w przypadku darowizny dokonanej przed ubezwłasnowolnieniem darczyńcy (art. 901 KC). Z żądaniem rozwiązania umowy darowizny może wystąpić przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej, jeżeli darowizna - ze względu na wartość świadczenia i brak uzasadnionych pobudek _ jest nadmierna. Istnieje tu więc supozycja, że darczyńca działał lekkomyślnie i bez należytego rozeznania, co uzasadnia wprowadzenie tego szczególnego środka ochrony jego interesów.

Ochrony wymagająjednak również interesy obdarowanego i dlatego żądanie rozwiązania darowizny może być skutecznie zgłoszone tylko w ciągu dwóch lat od jej wykonania (termin zawity, art. 901 § 2 KC). Rozwiązanie darowizny powoduje skutek ex tunc, zobowiązując obdarowanego do zwrotu przedmiotu darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Dochodzenie rozwiązania umowy darowizny nie wykonanej nie zostało ograniczone terminem, a przepisy o przedawnieniu nie znajdują w tym przypadku zastosowania.

§ 7. Kontraktacja

Literatura: Z. Radwański, [w:] System..., 1.111, cz. 2, § 18-21; Czachórski, Zobowiązania.., § 73; M. Bajor, Odpowiedzialność kontraktującego z umowy kontraktacji w orzecznictwie Sądu Najwyższego, ZNAE, Nr 410, Kraków 1993; G. Bieniek, [w:] Komentarz..., s. 114 i n.; S. Grzybowski, Umowa kontraktacji w systemie kodeksu cywilnego, RPEiS z- 1/1967; W. J. Katner, [w] Prawo umów...; A. Klein, Pojęcie umowy i stosunku zobowiązaniowego kontraktacji według kodeksu cywilnego, SC 1972, t XIX; J. Krzyżanowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz.., s. 1348 i n.; A. Majewski, Odpowiedzialność kontraktującego z tytułu rękojmi za wady fizyczne przedmiotów świadczeń dodatkowych, Gdańsk 1995; Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Odpowiedzialność stron w stosunku kontraktacji w obrocie -* powszechnym, Warszawa 1980; A. Rembieliński, [w.] Kodeks cywilny z komentarzem..., ^s- 597 i n.; A. Stelmachowski, Kontraktacja produktów rolnych, Warszawa 1960; J. Szachu-lowicz, [w.] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., s. 153 i n.; B. Zdziennicki, Kontraktacja produktów rolnych. Funkcje i problemy organizacyjne, Warszawa 1975; tenże, Zagadnienia prawne kontraktacji, Warszawa 1978; tenże. Problemy organizacyjno-prawne umów o organizację produkcji i zbyt artykułów rolnych (w świetle reformy gospodarczej), SP Nr 4/1987.

I. Pojęcie

a) Gospodarcza funkcja umowy kontraktacji polega na organizowaniu pro- 207 aukcji i zbytu wytworów rolnictwa.

Nb. 206-207

Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw

Stronami tej umowy są producent rolny i kontraktujący. Jako pr rolny może występować każdy podmiot (osoba fizyczna, osoba prawna, a \ grupa producentów rolnych lub ich związek) zajmujący się działalnością! twórczą w rolnictwie, np. produkcją roślinną, zwierzęcą, ogrodniczą, saa niczą. Nie ma też ograniczeń podmiotowych po drugiej stronie - kontraktuj?! cym może być osoba fizyczna albo osoba prawna; zwykle będzie to prowadzący przedsiębiorstwo przetwórcze lub handlowe, zainteresowany pozyska-niem określonych produktów dla celów gospodarczych.

Ograniczenia podmiotowe po stronie kontraktującego zostały zniesione w wyniku noweli! zacji KC w 1990 r. W pierwotnym brzmieniu przepisy KC przewidywały, że kontraktującynt może być tylko jednostka gospodarki uspołecznionej, a umowa kontraktacji miała służyć włąf czeniu indywidualnej produkcji rolno-hodowlanej do realizacji zadań gospodarki planowej.

Natomiast ważnymi względami społecznymi podyktowane są ograniczenia w zakresie
zawierania umów kontraktacji dotyczących uprawy maku i konopi - kontraktującym moas
być tylko przedsiębiorca posiadający zezwolenie wojewody właściwego dla miejsca pot*
żenią uprawy; zob. art. 33 ustawy z 24.4.1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. Nr 75,
póz. 468 ze zm.). ;

208 b) Do elementów przedmiotowo istotnych umowy kontraktacji (art. 613 j § l KC) należą:

1) zobowiązanie się producenta do wytworzenia i dostarczenia kontr cemu oznaczonej ilości produktów rolnych określonego rodzaju;

2) zobowiązanie się kontraktującego do odebrania tych produktów w wionym terminie i zapłacenia umówionej ceny.

209 Ponadto art. 613 § l in fine KC stanowi, że kontraktujący zobowiązań) jest spełnić określone świadczenie dodatkowe, jeżeli umowa lub przepisy szczególne przewidują obowiązek spełnienia takiego świadczenia.

Z uwagi na możliwość pominięcia w treści umowy „świadczeń dodatkfj wych" kontraktującego, kontraktacja - jako typ umowy nazwanej - może mię dwojaką postać: ze świadczeniami dodatkowymi obciążającymi kontraktuj^ cego albo bez takich świadczeń.

Jako świadczenia dodatkowe, według przykładowego wyliczenia w art. 61| KC, mogą być zastrzeżone:

1) zapewnienie producentowi możliwości nabycia określonych środków prcj dukcji i uzyskania pomocy finansowej,

2) pomoc agrotechniczna i zootechniczna,

3) premie pieniężne,

4) premie rzeczowe.

210 c) Umowa kontraktacji jest czynnością prawną dwustronnie zobowiązują^ ca, odpłatną i wzajemną.

Nb. 208-210

7. Kontraktacja

, § /. f>.onii uiuun,j~

stepujące w niej zobowiązanie do odpłatnego „dostarczenia" przedmio- X^f* traktacji wskazuje na pewne jej podobieństwo do sprzedaży. Z uwagi ^W ' m na gospodarczy cel umowy kontraktacji zawiera ono w sobie zobo-anie do przeniesienia własności produktów. W odróżnieniu jednak od edaży do elementów przedmiotowo istotnych kontraktacji należy także bowiązanie producenta do wytworzenia rzeczy. Z tego względu kontrakta- ,, . tyiko częściowo przypomina sprzedaż rzeczy przyszłych, ale nie może hvć uważana za jej szczególną postać. Natomiast w kwestii cen oraz rękojmi zawady znajdują do kontraktacji odpowiednie zastosowanie przepisy o sprzedaży (art. 613 § 3 i art. 621 KC).

Z kolei element wytworzenia oznaczonego przedmiotu zbliża kontraktację do umowy o dzieło, od której jednak różni kontraktację znaczne uzależnienie rezultatu tej umowy od zjawisk przyrodniczych, nie poddających się kierowaniu przez człowieka.

d) Zawarcie umowy kontraktacji wymaga zachowania formy pisemnej (ad 211

probationem, art. 616 KC).

II. Obowiązki stron

1. Producenta

a) Obowiązek wytworzenia oznaczonej ilości produktów rolnych określo- 212 nego rodzaju konkretyzują postanowienia umowy, wskazujące jakie to mają być produkty (np. zboże, buraki, ziemniaki, chmiel, tytoń, trzoda chlewna), a także ile należy ich wytworzyć i jakim powinny odpowiadać cechom.

Artykuł 613 KC w brzmieniu przed nowelizacją z 1990 r. odróżniał wytworzenie produktów rolnych i hodowlanych. Aktualnie przepis ten nie wymienia wyraźnie produktów hodowlanych, ale uznać należy, że są one objęte pojęciem produktów rolnych (por. art. 46' KC, co do pojęcia działalności wytwórczej w rołnictwie, polegającej na produkcji roślinnej i zwierzęcej). Oznaczenie w umowie ilości produktów nie musi polegać na ustaleniu konkretnej ich liczby lub wagi; może nastąpić - co ma zresztą w praktyce P^rzy kontraktacji płodów rolnych powszechne zastosowanie - według obszaru, z którego mają być one zebrane (art. 613 § 2 KC).

Produkty objęte kontraktacją muszą być wytworzone przez producenta rolnego, w prowadzonym przez niego gospodarstwie. „Wytworzenie" nie oznacza jednak tylko wyprodukowania zupełnie nowych dóbr; może polegać na uzyskaniu produktu finalnego w wyniku istotnego przekształcenia materiału "Wyjściowego" pochodzącego z innego gospodarstwa.

Przykład: W razie dostarczenia przez kontraktującego piskląt do dalszej hodowli, sadzonek drzew łub krzewów ze specjalistycznego przedsiębiorstwa szkółkarskiego.

Nb. 211-212

76 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw <

213

b) W okresie wytwarzania zakontraktowanego produktu producent ma <
wiązek umożliwienia kontraktującemu nadzoru i kontroli nad przebiegiem <
zmierzających do wykonania umowy (art. 617 KC). j

Przykład: Kontraktujący może dokonać oględzin plantacji, sprawdzić, czy prodd prowadzi prawidłowo hodowlę zwierząt.

214

c) Do elementów istotnych kontraktacji należy obowiązek producenta pi legający na dostarczeniu produktów rolnych kontraktującemu. Obowiązek teą jak już wcześniej zaznaczono, obejmuje przeniesienie własności wytworze nych produktów, co z uwagi na ich cechę rzeczy przyszłych wymaga prze niesienia posiadania (art. 155 § 2 KC).

215

Miejscem spełnienia świadczenia producenta jest miejsce wytworzeni; zakontraktowanych produktów (art. 618 KC); strony mogą je w umowie ozna czyć inaczej, określając przy tym, kto ponosi koszty transportu produktów d< miejsca ich odbioru.

Produkty powinny być dostarczone kontraktującemu w terminie ustalonym w umowie. Kontraktujący nie może jednak odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, gdy przedmiot kontraktacji jest podzielny (art. 620 KC; por. art. 450 KC). Dopuszczalne jest odmienne uregulowanie tej kwestii w umowie. 2. Kontraktującego

216 a) Do podstawowych obowiązków kontraktującego należy odbiór zakontraktowanych produktów w terminie umówionym oraz zapłata umówionej ceny.

217 b) Ponadto umowa kontraktacji może obejmować zobowiązanie kontr; tującego do spełnienia tzw. świadczeń dodatkowych, których typowe pos wymienia art. 615 KC.

Dla wytworzenia zakontraktowanych produktów istotne znaczenie m; świadczenia polegające na:

1) zapewnieniu producentowi możności nabycia określonych środków pr dukcji i uzyskania pomocy finansowej oraz

2) pomocy agrotechnicznej i zootechnicznej (art. 615 pkt l i 2 KC). l

Zobowiązania kontraktującego wynikające z zastrzeżenia tych świadczeń mogą mid| różny charakter. W szczególności kontraktujący może zobowiązać się, że sam dostarc? określone środki produkcji, np. nasiona, sadzonki, zwierzęta do wyhodowania, nawo^ mineralne, pasze. Jego zobowiązanie może jednak przybrać postać zobowiązania gwara cyjnego, w razie zastrzeżenia świadczenia przez osobę trzecią (art. 391 KC). Z kolei pewnienie uzyskania pomocy finansowej może polegać np. na udzieleniu zaliczki pr; kontraktującego, na zabezpieczeniu przez niego wierzytelności z tytułu kredytu bankowi udzielonego producentowi; por. bliżej Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, s. 205 i J Nb. 213-217

§ 7. Kontraktacja

Natomiast świadczenia dodatkowe w postaci premii pieniężnych i rzeczowych (art. 615 pkt 4 i 5 KC) wiążą się z już uzyskanym rezultatem, a celem 'ch je^st najczęściej zapewnienie terminowości i dobrej jakości produkcji.

III. Zasady odpowiedzialności 1. Producenta

a) W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pro- 218 ducent rolny ponosi odpowiedzialność na zasadach ogólnych (art. 471 i n. KC), a więc gdy można jemu samemu albo osobom, z pomocą których zobowiązanie wykonywa, przypisać winę.

Jednakże w sytuacji określonej bliżej w art. 623 KC producent - nie mogący dostarczyć przedmiotu kontraktacji z powodu okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności - nie będzie mógł powołać się na te okoliczności, a więc jego odpowiedzialność nie zostanie wyłączona. Będzie tak wówczas, gdy w umowie kontraktacji zastrzeżony został obowiązek producenta, polegający na zgłoszeniu kontraktującemu, w określonym terminie, niemożności dostarczenia przedmiotu kontraktacji wskutek okoliczności, za które producent nie odpowiada, a obowiązku tego producent - ze swej winy - nie dopełnił.

Ujemne konsekwencje związane z brakiem zawiadomienia kontraktującego nie powstaną, gdy wiedział on o okolicznościach ekskulpujących producenta albo były one powszechnie znane (np. klęski żywiołowe).

b) Z niemożliwością świadczenia producenta, za którą ani on, ani kontrak- 219 tujący nie ponoszą odpowiedzialności, związany jest obowiązek zwrotu przez producenta pobranych zaliczek i kredytów bankowych (art 622 § l KC), co odbiega od ogólnej reguły przewidzianej dla umów wzajemnych (por. art. 495 § l KC).

Wprawdzie art. 622 § l KC wyznacza obowiązek zwrotu „tylko" zaliczek i kredytów bankowych, a więc inne świadczenia lub ich wartość nie podlegają zwrotowi (np. wartość pomocy agro- i zootechnicznej), ale wspomnianą pomoc finansową producent powinien zwrócić w całości, choćby zużył ją na cele produkcji, która bez jego winy nie powiodła ^S1?- Korzystniejsze warunki zwrotu mogą być zastrzeżone umową stron (art. 622 § 2 KC). W pozostałym zakresie każda ze stron traci to, co zainwestowała w wykonanie umowy (tzw. zasada podzielonego ryzyka produkcyjnego).

c) Producent ponosi względem kontraktującego odpowiedzialność z tytu- 220 'u rękojmi za wady fizyczne i prawne przedmiotu kontraktacji, według stosowanych odpowiednio przepisów o rękojmi przy sprzedaży (art. 621 KC).

Możliwość odstąpienia od umowy kontraktacji z powodu wad fizycznych Przedmiotu kontraktacji została jednak zmodyfikowana - w sposób uwzględ-

Nb. 218-220

221

222

223

Rozdział H. Umowy regulujące przeniesienie praw

niający interesy producenta - przez ograniczenie jej do przypadków, gdy% dy mają charakter istotny (art. 621 infine KC).

Należą do nich wady, których skutkiem jest nieprzydatność produktu h użytku określonego w umowie lub wynikającego z przeznaczenia produktu Tak rozumiana „istotność" wady uwzględnia uwarunkowania gospodarcze koń traktacji i oznacza utrzymanie w mocy umowy, chociażby dostarczone p^ dukty rolne były gorszej jakości. Kontraktujący może natomiast (bez wzglę^ na to, czy wady są istotne, czy nie) korzystać z innych uprawnień przysług

jących z tytułu rękojmi. Z uwagi na specyfikę kontraktacji i często ograniczi

na możliwość usunięcia wad albo wymiany produktu na niewadliwy, powa

niejsze znaczenie ma w praktyce realizacja uprawnienia polegającego na ż

daniu obniżenia ceny (art. 560 § l KC).

d) Prowadzący wspólnie gospodarstwo (np. członkowie rodziny), w kti

rym ma być wytworzony przedmiot kontraktacji, odpowiadają względem koi

traktującego solidarnie (art. 614 KC).

Powstanie tej odpowiedzialności nie zależy od zawarcia umowy kontrakt

cji przez wszystkich prowadzących gospodarstwo; decyduje fakt wspólnej dzi;

łalności produkcyjnej podjętej w celu wytworzenia przedmiotu kontraktacj

2. Kontraktującego

a) Odpowiedzialność kontraktującego opiera się na zasadach ogólnych wyrażonych w art. 471 i n. KC, a w zakresie świadczeń dodatkowych objętycr zobowiązaniem gwarancyjnym kontraktującego - na podstawie art. 391 K(

b) Wady fizyczne i prawne środków produkcji dostarczonych producei, towi przez kontraktującego uzasadniają odpowiedzialność kontraktującego z tytułu rękojmi, według stosowanych odpowiednio przepisów o rękojmi przy sprzedaży (art. 621 KC).

Uregulowanie to zostało wprowadzone nowelą z 1990 r. Do zagadnień dyskusyjnych należy natomiast kwestia rękojmi za wady rzeczy dostarczonych producentowi w ramach premii rzeczowych (art. 615 pkt 4 KC).

IV. Zmiana w osobie producenta

a) Prawa i obowiązki producenta wynikające z umowy kontraktacji prze-? chodzą w myśl art. 625 KC na osobę, na którą po zawarciu umowy kontrak- j tacji, a przed jej wykonaniem przeszło posiadanie gospodarstwa. Nowy po- f siadacz staje się stroną stosunku kontraktacji, a poprzedni przestaje nią być.

Uregulowanie to odbiega od zasad ogólnych prawa zobowiązań, według których przejęcie j gospodarstwa przez inne osoby w czasie trwania stosunku kontraktacji nie prowadziłoby do'|

Nb. 221-223

§7 Kontraktacja

• miany. Ponadto szczególne postanowienie art. 625 KC wyłącza zastosowanie podobnej kontraktacji przepisu art. 526 KC o solidarnej odpowiedzialności nabywcy ^W ^Za A stwa i zbywcy za jego zobowiązania związane z prowadzeniem gospodarstwa. Skuteczność kontraktacji wobec osób przejmujących gospodarstwo od pro-enta wskazuje na zastosowanie w tym wypadku konstrukcji tzw. zobowiązania realnego.

b) Od tej zasady art. 625 zd. 2 KC przewiduje wyjątek w razie przejścia osiadania gospodarstwa w następstwie odpłatnego jego nabycia, jeżeli nabywca nie wiedział o umowie kontraktacji i mimo zachowania należytej staranności nie mógł się o jej istnieniu dowiedzieć.

Przykład: W razie sprzedaży gospodarstwa, gdy po stronie kupującego wystąpią wspomniane przesłanki podmiotowe, zbywca pozostaje nadal zobowiązany z tytułu umowy kontraktacji i ponosi odpowiedzialność (odszkodowawczą) za jej wykonanie.

Co do wniesienia gospodarstwa, którego posiadacz związany jest umową kontraktacji, jako wkładu do rolniczej spółdzielni produkcyjnej - zob. art. 626 KC.

V. Przedawnienie

Dla wzajemnych roszczeń producenta i kontraktującego art. 624 KC prze- 224 widuje dwuletni termin przedawnienia.

Termin ten biegnie od dnia spełnienia świadczenia przez producenta, to znaczy od dostarczenia zakontraktowanego produktu kontraktującemu, a jeżeli świadczenie było spełniane częściami - od dnia spełnienia ostatniego świadczenia częściowego.

W razie niespełnienia świadczenia przez producenta bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym producent powinien był świadczenie

wykonać.

Zasad tych nie stosuje się do roszczeń wynikających z rękojmi za wady,

których dochodzenie ogranicza termin zawity (por. art. 621 KC).

Nb. 224

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

§ 8. Uwagi ogólne

225 W rozdziale tym omówiono najpierw trzy typy umów nazwanych: najen dzierżawę i użyczenie. Ich wspólnym elementem jest to, że konstruują wi rzytelność jednej ze stron do czasowego używania cudzej rzeczy.

Pierwsze dwie ze wspomnianych umów mają postać umów wzajemnych, i uzasadnia szczególnie bliskie ich podobieństwo zaakcentowane w art. 694 K który każe odpowiednio stosować do dzierżawy przepisy o najmie. W odrć nieniu od tych umów użyczenie jest nieodpłatną czynnością prawną, co je nak nie powinno wyłączać analogicznego stosowania do niej niektórych prze pisów o najmie.

Poza tym rozważono tu także problematykę umowy leasingu, która po włączeniu do KC ustawą z 26.7.2000 r. (Dz.U. Nr 74, póz. 857) stała się umową nazwaną (art. 709'-709¹⁸). W umowie tej pojawia się również element używania cudzej rzeczy na podstawie stosunku zobowiązaniowego, wraz ze świadczeniem o szczególnym charakterze kredytowym. Nowa regulacja zawiera odesłanie w oznaczonym zakresie do przepisów o najmie, a ze względu na postać wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy - do przepisów o sprzedaży na raty (art. 709" KC).

§ 9. Najem

Literatura: Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 28-34; Czachórski, Zobov zania..., § 76, 77; Z. Bidziński, Ustawa o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach miesi kaniowych, PS Nr 3/1995; tenże, Status prawny lokali i ich dysponentów, Warszawa F. Blahula, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1435 i n; H. Ciepła, [w:] Komentarz?! s. 167 i n; J. Czerniakowski, Konstrukcje prawne ustawy o najmie lokali i dodatkach | mieszkaniowych, Pal. Nr 11/1994; tenże, Ustawa o najmie lokali mieszkalnych i dodat-2 kach mieszkaniowych w działaniu, Pal. Nr 9-10/1996; L. Domański, Rękojmia przy naj- i mię, NP Nr 3/1967; K. Dybowski, Wybrane zagadnienia ustawy o najmie lokali mieszkał- ' nych, PiP z. 1/1995; M. Fras, Ważne przyczyny rozwiązywania najmu i eksmisji z lokalu, Jurysta Nr 7-8/1998; E. Gniewek, Obrót nieruchomościami państwowymi i komunalnymi,

gOS(Jv—-

_av,d Kraków 1996; A. jwł^..-..-,

Kraków 1994; B. Miliczek-Ciszewska, Prawo do najmu ^,x„...

najemcy, MoP Nr 1/1998; L. Myczkowski, Zmiany przepisów w zakresie spraw mic=^_uniowych, cz. 1-3, MoP Nr 2, 3 i 4/1998; M. Nazar, Nabycie prawa najmu lokalu mieszkalnego po zmarłym najemcy, [w.] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Stec-kiego, Toruń 1997; tenże, Sprzedaż lokali państwowych i komunalnych dotychczasowym najemcom, AUWr, Prawo Nr 238, Wrocławl994; tenże, Prawo lokalowe (wprowadzenie i opracowanie), Kraków 1998; L. Nyczkowski, Najem mieszkań. Praktyczny komentarz do ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. z wzorami pism i orzecznictwem (oprać. M. Jędrzej czak), Warszawa-Zielona Góra 1998; K. Pietrzykowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 215 i n; JE. Radomska, Ustanie stosunku najmu w świetle ustawy o najmie lokali, [w.] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997; J. Rajski, Dopuszczalność umownego zastrzeżenia możliwości wypowiedzenia umowy najmu lub dzierżawy zawartej na czas oznaczony, PPH Nr 4/1998; tenże, Umowne zastrzeżenia możliwości wypowiedzenia najmu lub dzierżawy zawartej na czas oznaczony, PPH Nr 6/1999; J. Skąp-ski, Najem lokali mieszkalnych w świetle ustawy z 2.7.1994 r., [w.] Studia z prawa gospodarczego i handlowego, Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Włodyki, Kraków 1996; A. Śmieją, Najem zawarty na czas oznaczony w świetle przepisów kodeksu cywilnego, Rejent Nr 2/1996; L. Stecki, [w] Kodeks cywilny z komentarzem.., s. 640 i n.; R- Strzelczyk, Umowa najmu lokalu, wyd. 2., "Warszawa 1999; J. Szachulowicz, Prawno-rzeczowe środki ochrony stosunku najmu lokali, Pal. Nr 5/1968; A. Szpunar, Wypowiedzenie najmu zawartego na czas oznaczony, Rejent Nr 6/1996; J. Sztombka, Eksmisja z lokalu mieszkalnego na tle ustawy o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych, PS Nr 6/1996; D- Tomaszewski, Zakończenie najmu lokalu, Kraków 1999; E. Turski, Umowa przewozu a umowa najmu środka transportu, MoP Nr 40/1999; D. Zawislowski, Zawieranie umów najmu i dzierżawy przez jednostki organizacyjne Skarbu Państwa na gruncie ustawy z dnia 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Rejent Nr 2/1999; F. Zoil, Najem lokali mieszkalnych, Kraków 1997.

1. Najem w ogólności

Nb. 225

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

lub nie oznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu ny czynsz (art. 659 § l KC).

227 Przedmiotem najmu mogą być wszelkiego rodzaju rzeczy (ruchome i nieruchome), jak również ich części składowe.

Przykład: Sprzęt turystyczny lub książki odpłatnie „wypożyczane", pokój, domek, ściana domu na wywieszanie ogłoszeń i plakatów, skrytki na bagaż, skrytki sejfowe w bankach.

228 Z najmu wypływa uprawnienie najemcy do korzystania z rzeczy tylko w ograniczonym zakresie, a mianowicie do jej używania. Treść tego uprawnienia może być różnie określona, z wyłączeniem wszakże zużycia rzeczy najętej (por. art. 675 KC). Następnie, z porównania art. 659 § l KC z art. 693 § l KC należy wysnuć wniosek, że używanie rzeczy nie uprawnia do pobj ranią z niej pożytków.

229 Świadczenie wynajmującego polega na oddaniu rzeczy do używania sowego, co kwalifikuje je do rzędu świadczeń ciągłych, a cały stosunek pi ny do zobowiązań trwałych.

Okres trwania najmu może być z góry oznaczony w treści umowy najmu

Termin końcowy najmu nie musi być wskazany przez podanie daty. Można go okre ślić zdarzeniem, którego nastąpienie w przyszłości jest jednak - w ramach rozsądnycl ludzkich przewidywań - pewne (orz. SN z 30.8.1990 r.; opubl OSN 1991, póz. 125).

W trosce o to, aby najem nie kreował zbyt uciążliwych dla stron zobowią zań, ustawodawca zastrzegł maksymalny termin związania na dziesięć 1: a umowy zawarte na czas dłuższy poczytuje się po upływie tego terminu zawarte na czas nie oznaczony (art. 661 KC).

Okres trwania najmu może nie być oznaczony w umowie najmu. W pr padku takim najem ulega zakończeniu przez wypowiedzenie przez każdą j stron (art. 673 § l KC).

W świetle art. 659 § l, art. 660, 661, 669 § 2, art. 673, 678, 688, 692 Kl i art. 51 § 5 PrUp należy dojść do wniosku, że najmy zawarte na czas oznij czony oraz nie oznaczony stanowią dwa wzajemnie wyłączające się sposób zakończenia tego stosunku prawnego. W szczególności nie byłoby dopust czalne oznaczenie w umowie najmu terminu jego zakończenia z równoczes nym pozostawieniem stronom swobody decyzji w wypowiadaniu tego stosunku prawnego. W takim bowiem przypadku cel ochronny zastrzeżenia terminu nie| mógłby zostać spełniony.

Zagadnieniem tym zajmował się SN w odniesieniu do najmu lokali miesz-| kalnych (uchw. z 15.2.1996 r.; opubl. OSN 1996, póz. 69) i najmu lokali użyt-1 kowych (uchw. z 3.3.1997 r; opubl. OSN 1997, póz. 71), uznając w obydwuj przypadkach, że strony nie mogą w umowie najmu na czas oznaczony zastrz

Nb. 227-229

§ 9. Najem

₀2liwości wcześniejszego jej rozwiązania za wypowiedzeniem. Uzasadniając n pogląd SN powołał się na bezwzględnie obowiązujący charakter norm wypowiedzeniu jako sposobu zakończenia najmu zawiązanego na czas nie oznaczony (art. 673 § l, art. 688 KC), a także na ograniczenia swobody umów _wskazane w art. 353' KC. Z uwagi na dualistyczną konstrukcję najmu - tzn. _na czas oznaczony i nie oznaczony - klauzula zezwalająca na wypowiedzenie umowy najmu o określonym terminie końcowym byłaby sprzeczna zarówno z ustawą, jak i z naturą stosunku prawnego, podważając przy tym ochronny cel ustalenia czasu trwania stosunku najmu. Ostatecznie SN przyjął, że postanowienie umowy zawierające taką klauzulę byłoby z mocy art. 58 KC nieważne. Stanowisko to spotkało się z aprobatą glosatorów uchw. SN z 15.2.1996 r., A. Szpunara, PS Nr 11-12/1996, oraz K. W. Kubińskiego, OSP 1996, póz. 229; zob. także A. Szpunar, Wypowiedzenie najmu..., s. 9. Por. jednak A. Śmieją, Najem zawarty na czas oznaczony..., s. 72 i n.; J. Guść, O właściwości (naturze) stosunku prawnego, PiP z. 4/1997, s. 22 i n.; J. Rajski, Dopuszczalność umownego zastrzeżenia..., s. 4; R. Karcz, glosa, PS Nr 10/1998; Czachórski, Zobowiązania..., s. 403. W podobnej kwestii dotyczącej dzierżawy zob. Nb. 294. Podzielając zapatrywanie o odrębności obydwu postaci najmu, należy zauważyć, że konstrukcja umowy najmu zawartej na czas oznaczony, nie dająca się pogodzić z dowolnym wypowiadaniem powstałego stosunku prawnego, nie wyłącza jednak możliwości przedwczesnego zakończenia stosunku najmu z określonych przyczyn i przez określoną stronę.

Sytuacje takie zostały wskazane w KC (np. art. 667 § 2, art. 672, 664), a ponadto, jeżeli z przepisów ustawy ani z zasad współżycia nie wynikają zakazy bądź ograniczenia, można uznać za dopuszczalne ustalenie w umowie innych szczególnych okoliczności uzasadniających przedwczesne zakończenie stosunku najmu drogąjego wypowiedzenia. Wprowadzenie tak rozumianych „ważnych powodów" nie stanowiłoby odejścia od modelu najmu zawartego na czas oznaczony i nie może być oceniane jako sprzeczne z właściwością (naturą) danego stosunku prawnego. Funkcja ochronna zastrzeżenia terminu trwania najmu nie byłaby w takich przypadkach wyeliminowana na rzecz arbitralnych decyzji stron. Natomiast jej ograniczenie oznaczałoby w istocie złagodzenie rygoryzmu związania stron, przez wzgląd na okoliczności określone bliżej w umowie. Odnosząc tę możliwość do najmu lokali trzeba jednak zaznaczyć, że w przypadku najmu lokali mieszkalnych będą ją ograniczały zwłaszcza motywy socjalne, których pominięcie stanowiłoby naruszenie zasad współżycia społecznego. Przedwczesne zakończenie najmu zawartego na czas oznaczony, z przyczyn innych niż ustawowe, może mieć poważniejsze znaczenie dla najmu lokali użytkowych. W praktyce uczestnicy obrotu są często zainteresowani zamieszczeniem w umowie najmu takiego lokalu, zawartej na czas oznaczony, odpowiedniej klauzuli dopuszczającej przedwczesne zakończenie

Nb. 229

85 § 9. Najem

. W razie jej niezachowania, umo-nie oznaczony.

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

najmu (np. w razie upadłości najemcy, obniżenia się jego dochodów z fa łalności gospodarczej, bliżej określonych potrzeb własnych wynajmującego Najem lokalu użytkowego na czas oznaczony zapewnia bowiem pożądana *' rozwijania danej działalności stabilizację sytuacji, ale w podobnych przypadka_c| może okazać się dla stron niekorzystny. Wskazane potrzeby praktyki żałoby uwzględnić, stosownie do ogólnej koncepcji życzliwie traktującej do. puszczalność wypowiadania wszelkich trwałych stosunków zobowiązaniowy^ z ważnych przyczyn.

Por. szerzej Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych (ciągłych) na tle kodę-ksu cywilnego, SC t. XIII-X1V, Kraków 1969, s. 251 i n.; A. Klein, Problem jednostroft.; nego ukształtowania czasu trwania zobowiązaniowego stosunku prawnego o charakterze} ciągłym, [w:] Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Księga pamiątko! wa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu, Kraków 1994, s. 163 i n.

230 Oddanie najemcy rzeczy w czasowe używanie nie uważa się za obciążenie własności tej rzeczy. Z tego względu umowę najmu zalicza się do czynności prawnych zobowiązujących, które nie prowadzą do rozporządzenia rzeca (por. orz. SN z 9.9.1966 r; opubl. NP Nr 10/1968, z krytyczną glosą S. Breyera) Nie jest w związku z tym konieczne, aby wynajmującemu przysługiwał; prawo własności lub ograniczone prawo rzeczowe do przedmiotu najmu; wy starczy, żeby mógł on spełnić świadczenie, to znaczy oddać we właściwyn terminie rzecz najemcy i zapewnić spokojne jej używanie w czasie trwania najmu

231 Świadczenie wzajemne najemcy polega na uiszczaniu czynszu, który być oznaczony nie tylko w pieniądzu, ale także w świadczeniach inne dzaju (art. 659 § 2 KC).

Przykład: Czynsz polegający na przeniesieniu własności określonych rzeczy al świadczeniu usług.

Jednakże ta dowolność oznaczania przedmiotu czynszu może być wy^:czona przez przepisy reglamentujące jego wysokość wyrażoną w kwotach p niężnych. W przypadku takim należy przyjąć, że dopuszczalne jest jedy: określenie czynszu w pieniądzach.

2. Zawarcie umowy

232 Umowę najmu zawiera się w sposób ogólnie przewidziany dla umów sensualnych.

W związku z tym, w myśl art. 75 § 2 KC, umowa najmu powinna być sporządzona w formie pisemnej i to ze skutkiem adprobatlonem, jeżeli czynsz najmu przypadający za okres nie dłuższy niż rok przekracza dwa tysiące złotych*

Ponadto formę pisemną ustanawia szczególny przepis art. 660 KC wszystkich umów najmu nieruchomości lub pomieszczeń zawartych na czas

Nb. 230-232

_k _Jest to forma ad i*ok.

ni nie stosuje

warna [/• —

ń dowodowych.

3. Obowiązki wynajmującego

_a) Wynajmujący obowiązany jest przede wszystkim wydać najemcy rzecz 233 najętą, i to w stanie przydatnym do umówionego użytku (art. 662 § l KC).

b) Następnie powinien tę rzecz utrzymywać w takim stanie przez czas 234 trwania najmu (art. 662 § l KC), z dwoma jednak ograniczeniami:

1) drobne nakłady połączone ze zwykłym używaniem rzeczy obciążają najemcę, a nie wynajmującego (art. 662 § 2 KC);

2) wynajmujący zwolniony jest od obowiązku przywrócenia rzeczy do stanu poprzedniego, jeżeli uległa ona zniszczeniu z powodu okoliczności, za które wynajmujący odpowiedzialności nie ponosi (art. 662 § 3 KC). c) Wreszcie na wynajmującym ciąży obowiązek zapewnienia najemcy spo- 235 kojnego używania rzeczy, a więc nie tylko powstrzymywania się od działań z tą powinnością niezgodnych, ale także podejmowania czynności zmierzających do ochrony najemcy przed wszelkimi zakłóceniami ze strony osób trzecich. Mogą one polegać bądź to na działaniach faktycznych, bądź to na podnoszeniu roszczeń w odniesieniu do rzeczy oddanej w najem, o czym powinien najemca niezwłocznie zawiadomić wynajmującego (art. 665 KC). W razie naruszenia tych obowiązków wynajmujący ponosi odpowiedzialność na zasadach ogólnych za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania

(art. 471 KC).

236

d) Odpowiedzialność wynajmującego została uzupełniona szeregiem przepisów szczególnych, które wzmacniają pozycję prawną najemcy.

Może on więc sam dokonać koniecznych napraw rzeczy na koszt wynajmującego, jeżeli wynajmujący nie przeprowadził ich we właściwym czasie mimo zawiadomienia o potrzebie ich dokonania (art. 663 KC). W przypadku takim najemca może żądać zwrotu poniesionych nakładów już w czasie trwania najmu. Do nakładów koniecznych nie stosuje się art. 676 KC, por. wyrok SA w Krakowie ⁷- 22.4.1992 r., Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach cywilnych i gospodarczych, Kraków 1995, R. II, póz. 24.

Wynajmujący ponosi także opartą na zasadzie ryzyka odpowiedzialność za 237 Wady rzeczy najętej, która stanowi emanację wzajemnego charakteru umowy najmu. Odpowiedzialność z tego tytułu powstaje, gdy rzecz ma takie właściwości, które wyłączają lub o graniczą) ą j ej przydatność do umówionego użytku

Nb. 233-237

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

(art. 664 § l KC), chyba że najemca o nich wiedział w chwili zawarcia urnowy (art. 664 § 3 KC). Skutki prawne odpowiedzialności z tytułu rękojmi za-leżą od wielkości i rodzaju wady. Jeżeli jest ona tak znaczna, że czyni prz_e. widziany w umowie użytek z rzeczy niemożliwy, najemca może wypowie-dzieć najem bez zachowania terminu wypowiedzenia, a gdy da się ona usunąć i wystąpi po wydaniu rzeczy - prawo do wypowiedzenia przysługuje najemcy dopiero po zawiadomieniu wynajmującego i po bezskutecznym upływie czasu potrzebnego do usunięcia wady (art. 664 § 2 KC). Natomiast jeżeli wada rzeczy najętej jest tego rodzaju, że tylko ogranicza jej przydatność do umówionego użytku, najemca może jedynie żądać odpowiedniego obniżenia czynszu (art. 664 § l KC).

4. Obowiązki najemcy

238 a) Najemca obowiązany jest do świadczenia wzajemnego w postaci czynszu, który ma charakter świadczenia okresowego; należy go uiszczać w terminie umówionym (art. 669 § l KC). Jeżeli termin płatności czynszu nie został w umowie określony, czynsz powinien być płacony z góry, a mianowicie: gdy najem ma trwać nie dłużej niż miesiąc - za cały czas najmu, a gdy ma trwać dłużej niż miesiąc albo gdy umowa była zawarta na czas nie oznaczony - miesięcznie do dziesiątego dnia miesiąca (art. 669 KC). W razie nie-uiszczenia czynszu w terminie właściwym, wynajmujący może żądać na zasadach ogólnych wykonania zobowiązania i odszkodowania za zwłokę, a jeżeli czynsz jest płatny w pieniądzach, także odsetek za samo opóźnienie (art. 359, 481 KC). Ponadto wynajmujący może na podstawie art. 672 KC wypowiedzieć najem bez zachowania terminów wypowiedzenia, jeżeli najemca popadł w zwłokę z zapłatą czynszu za dwa pełne okresy płatności. Przepis ten, jako lex specialis, wyłącza zastosowanie ogólnych przepisów o odstąpieniu od umowy wzajemnej wskutek zwłoki dłużnika (art. 491, 492 KC).

239 b) Dla zabezpieczenia czynszu oraz świadczeń dodatkowych, z którymi najemca zalega nie dłużej niż rok, przysługuje wynajmującemu ustawowe prawo zastawu na rzeczach ruchomych najemcy wniesionych do przedmiotu najmu (art. 670 KC). Prawo zastawu wygasa, gdy rzeczy obciążone zastawem, zostaną z przedmiotu najmu usunięte, czemu wynajmujący może się sprzeci-| wić (por. bliżej art. 671 KC).

240 c) Najemca powinien używać rzeczy w sposób w umowie określony,! a jeżeli umowa o tym nie stanowi - w sposób odpowiadający właściwości j i przeznaczeniu rzeczy (art. 666 § l KC). W szczególności nie wolno mu bez ; zgody wynajmującego czynić w rzeczy najętej zmian sprzecznych z umową lub | z przeznaczeniem rzeczy (art. 667 § 2 KC). Poza tym ciąży na nim obowiązek

Nb. 238-240

§ 9. Najem

, i,_onywania drobnych nakładów połączonych ze zwykłym używaniem rze-v (art. 662 § 2 KC), a o potrzebie innych napraw powinien zawiadomić

wynajmującego (art. 666 § 2 KC).

d) Jeżeli umowa najmu tego nie zabrania, najemca jest uprawniony - bez 241 pytania o zgodę wynajmującego - do oddania przedmiotu najętego osobie trzeciej w podnajem albo do bezpłatnego używania. W takim przypadku stosunek między najemcą a osobą trzecią reguluje zawarta między nimi umowa. Jednakże nie tylko najemca, ale i osoba trzecia odpowiada bezpośrednio wobec wynajmującego za to, że rzecz najęta będzie używana zgodnie z obowiązkami wynikającymi z umowy najmu (art. 668 § l KC).

Ponadto stosunek najemcy z osobą trzecią rozwiązuje się najpóźniej z chwilą zakończenia najmu (art. 668 § 2 KC). Po ustaniu najmu osoba trzecia nie może więc odmówić wynajmującemu wydania rzeczy, powołując się na zawartą z najemcą umowę podnajmu lub użyczenia.

e) Najemcy, który używa rzeczy w sposób sprzeczny z umową lub z jej prze- 242 znaczeniem i mimo upomnienia nie przestaje jej używać w taki sposób albo rzecz zaniedbuje do tego stopnia, że zostaje ona narażona na utratę lub uszkodzenie, wynajmujący może wypowiedzieć najem bez zachowania terminu wypowiedzenia i w następstwie tego odebrać od niego rzecz wynajętą (art. 667 KC).

5. Zbycie rzeczy najętej

a) Czysto obligacyjna konstrukcja najmu, zakładająca istnienie węzła obligacyjnego jedynie między pierwotnym wynajmującym a najemcą, nie chroniłaby tego ostatniego przed nabywcą rzeczy najętej, gdyby domagał się on jej wydania od najemcy. W takim przypadku najemca mógłby jedynie żądać od wynajmującego odszkodowania za niewykonanie umowy najmu.

b) Dla wzmocnienia pozycji prawnej najemcy art. 678 § l KC stanowi, że 243 jeżeli rzecz najęta zostanie zbyta w czasie trwania najmu, to w miejsce zbywcy wstępuje ex legę nabywca tej rzeczy. Staje się on więc wynajmującym rzeczy najętej, ale z tego tytułu związany jest tylko w ograniczonej mierze, albowiem może wypowiedzieć najem z zachowaniem jedynie ustawowych terminów wypowiedzenia, chociażby najemca zawarł ze zbywcą umowę najmu na czas oznaczony. Natomiast w pełnym zakresie najem będzie wiązał nabywcę rzeczy wówczas, gdy:

1) w chwili zbywania rzeczy została ona już najemcy wydana, a umowa najmu była zawarta na czas oznaczony w formie pisemnej i z datą pewną (art. 678 § 2 KC; forma ad eventum)\

2) najem był wpisany do księgi wieczystej. Prawo najmu nieruchomości uzyskuje wtedy skuteczność względem praw później nabytych w drodze czynności

Nb. 241-243

88 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

prawnej - w szczególności wobec późniejszego nabywcy nieruchomość' (art. 16, 17 KWU).

244 c) Jeżeli wskutek niedochowania wspomnianych przesłanek najem zost_a| przedwcześnie rozwiązany, odpowiedzialność odszkodowawczą ponosi wobec najemcy zbywca rzeczy, to znaczy pierwotny wynajmujący (art. 679 § l KC) Może on jednak zastrzec w umowie z nabywcą rzeczy, że ten w całej rozciąg}₀. ści dochowa umowy najmu. Licząc się z taką ewentualnością, ustawa nakłada na najemcę obowiązek niezwłocznego zawiadomienia zbywcy o przedwczesnym wypowiedzeniu najmu przez nabywcę (art. 679 § 2 KC), aby umożliwić zbywcy podniesienie zarzutów przeciwko nabywcy. Wystarczy zresztą, że zbywca ujawni je wobec najemcy, ponieważ będzie on mógł bezpośrednio powołaćj się na nie jako osoba trzecia, na rzecz której zawarto umowę (art. 393 KC).j

245 d) Związanie najmu z rzeczą najętą (por. Nb. 243), w następstwie czeg wynajmujący zostaje pośrednio wskazany przez prawo przysługujące mu i tej rzeczy, pozwala najem zakwalifikować do zobowiązań realnych.

6. Zakończenie najmu

246 a) Zgodnie z ogólną zasadą, każdy najem może być zawsze rozwiązany l podstawie umowy stron (tzw. actus contrarius). Ponadto zakończenie stosun^ ku najmu następuje:

247 1) jeżeli najem został zawarty na czas oznaczony - z nadejściem termin^ końcowego; por. też Nb. 229;

248 2) jeżeli najem został zawarty na czas nie oznaczony - wskutek wypowie! dzenia przez każdą ze stron z zachowaniem terminów umownych, a w icl

braku z zachowaniem terminów ustawowych (art. 673 § l KC); wypowie! dzenie to nie zależy od wystąpienia innych okoliczności, aczkolwiek skuteczność jego może być oceniana w świetle art. 5 KC;

249 3) w razie kwalifikowanego naruszenia przez najemcę lub wynajmującego obowiązków wynikających z najmu, o których była już mowa (por. art. 664 § 2, art. 667 § 2, art. 672 KC) - wskutek wypowiedzenia bez zachowania^ ustawowych terminów wypowiedzenia; to znaczy ze skutkiem natychmia stowym występującym w chwili, gdy wypowiedzenie doszło do adresa w taki sposób, że mógł się on zapoznać z jego treścią (art. 61 KC). Ważnol tego wypowiedzenia zależy od wystąpienia wspomnianych okolicznośl szczególnych, które dlatego powinny być w wypowiedzeniu wskazane.

Terminy, o których mowa w pkt. 2, ustala art. 673 § 2 KC w zależności odi terminów płatności czynszu. Gdy czynszjest płatny w odstępach czasu dłuż-1 szych niż miesiąc, najem można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące j

Nb. 244-249

§ 9. Najem 89
zód na koniec kwartału kalendarzowego; gdy czynsz jest płatny miesięcz-
na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego; gdy czynsz jest
_tnv w krótszych odstępach czasu - na trzy dni naprzód; a gdy najem jest

dzienny - na jeden dzień naprzód.

b) Upływ czasu lub wypowiedzenie nie spowoduje zakończenia najmu, 250 'eżeli strony następnie przedłużą go w drodze umowy. Treść tej umowy decyduje wówczas o tym, czy najem został przedłużony na czas oznaczony, czy na czas nie oznaczony. Jednakże skutek ten nie zawsze jest jasno wyrażony _w oświadczeniach woli, które najczęściej składane są w takich przypadkach perfacta concludentia (art. 60 KC). Mając to na względzie, normodawca ustanowił w art. 674 KC regułę interpretacyjną, która każe w razie wątpliwości uznać, że najem został przedłużony na czas nie oznaczony, jeżeli najemca nadal używa rzeczy za zgodą wynajmującego (tzw. milczące przedłużenie najmu).

c) Po zakończeniu najmu najemca oraz inne osoby, które na podstawie 251 umowy z nim zawartej władają rzeczą (podnajemca, biorący w użyczenie), obowiązane są zwrócić rzecz wynajmującemu (art. 675 KC).

252

Powinna być ona zwrócona w stanie nie pogorszonym, przy czym uchylona jest odpowiedzialność za pogorszenie rzeczy, będące następstwem prawidłowego jej używania (art. 675 § l KC).

Może się jednak zdarzyć, że najemca, przekraczając swoje obowiązki, rzecz ulepszy. Wówczas o wynikających z tego faktu skutkach prawnych decyduje przede wszystkim umowa najmu (art. 676 KC). Dopiero gdy strony nie uregulowały tej kwestii, ma zastosowanie przepis ustawy, według którego od decyzji wynajmującego zależy, czy zatrzyma ulepszenia za zapłatą sumy odpowiadającej ich wartości w chwili zwrotu, czy też zażąda przywrócenia rzeczy do stanu pierwotnego (art. 676 KC). Jest to zobowiązanie przemienne, w którym prawo wyboru świadczenia przysługuje wierzycielowi (art. 365 KC). Ustawodawca kierował się tu dążeniem do tego, aby utrzymać celowo dokonane ulepszenia rzeczy.

Uprawnienia z tytułu wspomnianych ulepszeń aktualizują się dopiero po zakończeniu najmu; nie mogą więc być realizowane w czasie jego trwania. Por. orz. SN z 5.6.1986 r.; opubl. OSN 1987, póz. 142; orz. SN z 19.1.1993 r.; opubl. OSP 1993, póz. 156, oraz orz. SA w Krakowie z 22.4.1992 r., Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach cywilnych i gospodarczych, Kraków 1995, R. 11, póz. 24. Postanowienie art. 676 KC wyłącza zastosowanie norm o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i n. KC, por. orz. SN z 4.11.1980 r; opubl. OSN 1981, póz. 134) oraz o rozliczeniach między posiadaczem a właścicielem rzeczy ^z tytułu nakładów (art. 226 i n. KC, por. też orz. SN z 5.6.1986 r.; opubl.

1987, póz. 142).

Nb. 250-252

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

7. Przedawnienie roszczeń

253 Krótkiemu, rocznemu terminowi przedawnienia, liczonemu od dnia zwrot, rzeczy, ulegają roszczenia (art. 677 KC):

1) wynajmującego o naprawienie szkody z powodu uszkodzenia lub pogo_t. szenia rzeczy,

2) najemcy o zwrot nakładów na rzecz,

3) najemcy o zwrot nadpłaconego czynszu.

Inne, nie wymienione w art. 677 KC, roszczenia wynikające ze stosunku najmu przedawniają się po upływie terminów wskazanych w przepisach ogól-nych (art. 118 KC). W szczególności dotyczy to roszczeń o zapłatę zaległego czynszu, które ulegaj ą przedawnieniu -jako świadczenia okresowe - po upływie trzech lat, licząc od każdego zaległego świadczenia okresowego oddzielnie.

II. Najem lokali

1. Uwagi wprowadzające

254 a) Szczególnym rodzajem najmu jest najem lokali. Stosuje się do niel ogólne normy dotyczące najmu (art. 659-679 KC objęte rozdz. I, dzj tyt. XVII), lecz zmodyfikowane i uzupełnione przepisami zawartymi w roz dz. I, tyt. XVII (art. 680-692 KC).

Reżim prawny najmu lokali nie jest jednolity w świetle wspomnian| przepisów szczególnych (por. art. 686, 692 KC). Jak wskazuje już na to ' rozdz. II, dz. I, tyt. XVII, należy w obrębie najmu lokali wyróżnić:

1) najem lokali mieszkalnych, obejmujący pomieszczenia przeznaczone do

zamieszkania,

2) najem lokali użytkowych, których przedmiotem są pomieszczenia służące innym - niż mieszkaniowe - celom.

Przykład: Pomieszczenia biurowe, lokale sklepowe, hale fabryczne, magazyny, sale J . widowiskowe itp.

255 b) Najem lokali mieszkalnych podlega jeszcze dalszej, pozakodeksowej! regulacji szczególnej ujętej w ustawie z 2.7.1994 r. o najmie lokali mieszkal| nych i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. Nr 105, póz. 509 ze zm.) - zwane dalej ustawą o najmie (NajLokU). Jako fet specialis ustawę tę należy stoso^ wać przed przepisami KC o najmie (art. 680 KC i art. l ust. 2 NajLokU).

Wspomniana ustawa zmierza do ustanowienia szczególnej ochrony na-I jemców lokali mieszkalnych - a to ze względu na doniosłość mieszkania dla]

Nb. 253-255

§ 9. Najem

' , ' y '• ..-j-

• Powieka oraz z uwagi na utrzymujący się w Polsce kryzys mieszka-

>WCl3 v^*

• wv Usunęła ona panujący w PRL system administracyjnego dysponowa-ⁿ. _zasobami mieszkaniowymi połączony z pełną reglamentacją świadczeń

czynszowych.

System ten ewoluował w PRL¹. Ostatnio opierał się na ustawie z 10.4.1974 r.

prawo lokalowe (tekst jedn. Dz.U. z 1987 r. Nr 30, póz. 165). Ustawa ta,

yftL ze zmieniającymi ją późniejszymi ustawami, została uchylona art. 67

NajLokU.

Natomiast ustawa o najmie przystosowuje środki ochrony najemcy do kształtującego się w Rzeczypospolitej Polskiej systemu gospodarki rynkowej opartego na poszanowaniu własności - w tym przypadku domów mieszkalnych. W szczególności znajduje to wyraz w.

1) zniesieniu instytucji nawiązywania stosunków najmu lokali w drodze decyzji administracyjnych,

2) urealnieniu wysokości świadczeń najemcy w pewnym tylko zakresie regulowanych normatywnie,

3) wprowadzeniu instytucji dodatków mieszkaniowych,

2. Zakres ustawy o najmie lokali

Zakresem regulacji wspomnianej ustawy objęte są najmy samodzielnych 256 lokali mieszkalnych przeznaczonych w całości przez wynajmującego do wynajmowania.

¹ Por. bliżej Z. Radwański, Najem mieszkań w świetle publicznej gospodarki lokalami, Warszawa 1961; tenże, System.., t. Ul, cz. 2, § 34; J. Frąckowiak, Sytuacja prawna najemcy lokalu mieszkalnego oznaczonego w decyzji o przydziale, Wrocław 1977.

Nb. 256

1) W myśl art. 3 ust. l pkt ł NajLokU, samodzielnym lokalem mieszkalnym jest wydzielona trwałymi ścianami w obrębie budynku izba lub zespół izb przeznaczonych na stały pobyt ludzi, który wraz z pomieszczeniami pomocniczymi położonymi poza lokalem (np. piwnica, strych, komórka) służy zaspokajaniu ich potrzeb mieszkaniowych. Nie jest konieczne, aby w obrębie tych lokali znajdowały się kuchnie, łazienki lub ubikacje. Mogą one być usytuowane poza lokalem mieszkalnym - do użytku wspólnego. Ponadto do samodzielnych lokali mieszkalnych ustawodawca zaliczył dom jednorodzinny (art. 3 ust. l pkt 2), a także pracownię wynajętą twórcy do prowadzenia działalności w dziedzinie kultury i sztuki (art. 3 ust. 2) - co ma na względzie ochronę interesów twórców nie polegających na zaspokajaniu ich potrzeb mieszkaniowych.

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

2) Tylko najem całego lokalu podlega ustawie o najmie (art. l ust. l i art i ust. 1). Przesłanka ta jest spełniona także wtedy, gdy po stronie najem^, występuje kilka osób, które niepodzielnie korzystają z lokalu (współ najemcy). Natomiast odrębne stosunki najmu, mające za przedmiot części samodzielnego w sensie architektonicznym lokalu (np. jeden w lokalu obejmującym zespół trzech izb), nie podlegają ustawie o najmie

Jest to kwestia sporna¹. Natomiast na podstawie szczególnego przepisu przechod-niego (art. 55) ustawę o najmie stosuje się do najmów nawiązanych przed dniem jej wejścia w życie, a zatem i do takich najmów, które za przedmiot miały części samodzielnych lokali odrębnie przydzielonych.

257 3) Lokale wynajmowane tylko okazjonalnie (art. 2 ust. 1) nie podlegają ustawie o najmie.

Treść tego pojęcia nie jest jasna. Być może chodzi tu o pokoje w hotelach, domach studenckich, w pensjonatach, w sanatoriach i im podobne. Por. uwagi A. Mą-czyńskiego, Ustawa o najmie..., s. 203-204.

258 W ograniczonym zakresie podlegają omawianej ustawie lokale mieszkalne będące w dyspozycji jednostek organizacyjnych podległych lub nadzorowanych przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Szefa Urzędu Ochrony Państwa, jednostek organizacyjnych Służby Więziennej podległych Ministrowi Sprawiedliwości, a także lokale w dyspozycji Wojskowej Agencji Mieszkaniowej (art. 2 ust. 2). Do tych lokali stosuje się przepisy ustawy, jeżeli przepisy odrębne nie stanowią inaczej.

Ponadto na podstawie upoważnienia z art. 19 NajLokU rozporządzenie Rady Ministrów określa warunki i tryb zajmowania oraz zwalniania mieszkań przez osoby zajmujące kierownicze stanowiska państwowe (zob. rozp. RM z 12.12.1995 r., Dz.U. Nr 150, póz. 732 ze zm.).

Wspomniane szczególne regulacje korzystania z lokali mieszkalnych nie są objęte niniejszym wykładem.

3. Nawiązanie stosunku najmu

259 Najem lokali mieszkalnych nawiązuje się wyłącznie na podstawie umo-j

wy (art. 659 § l KC, art. 6 NajLokU).

Jednakże stosunki najmu istniejące w dniu wejścia w życie ustawy o najmie, którel powstały na podstawie decyzji administracyjnej lub innego zdarzenia uzasadniającego* w świetle dawniejszych ustaw szczególną ochronę najemcy przed wypowiedzeniem - pod-1 legają ustawie o najmie i z mocy prawa uzyskały kwalifikację najmu zawartego na czas | nie oznaczony (por. bliżej art. 56 ust. l NajLokU).

¹ Por. A. Proksa, [w:] Nowe prawo lokalowe..., s. 15.

Nb. 257-259

§ 9. Najem

S '• >-~j~

/aodnie z ogólną zasadą swobody umów, wynajmujący może więc do-

Inie decydować o tym, komu lokal wynajmie.

Zarazem jednak ustawa o najmie uznała, że zaspokajanie potrzeb mieszka- 260

•_Owych członków wspólnoty samorządowej należy do zadań własnych gminy l h 4), która realizuje je poprzez własny zasób mieszkań (art. 5 ust. l i 2).

* związku z tym lokale należące do tego zasobu powinny być wynajmowane _w pierwszej kolejności osobom odpowiadającym kryteriom określonym przez rad? gminy i to pod kontrolą społeczną (art. 5 ust. 3). Sądzić można, że naruszenie tych reguł preferencyjnych nie powoduje nieważności umowy, lecz tylko konsekwencje służbowe w odniesieniu do właściwych funkcjonariuszy

gminy.

Szczególnym rodzajem lokali objętych mieszkaniowym zasobem gminy

są lokale socjalne.

Jest to lokal o obniżonej wartości użytkowej (art. 27), lecz nadający się do zamieszkania ze względu na wyposażenie i stan techniczny, w którym powierzchnia pokoi przypadająca na członka gospodarstwa domowego najemcy nie może wynosić mniej niż 5 m²(art. 3 ust. 4 w związku z art. 40 ust. 1).

Mogą one być oddawane w najem tylko osobom, które nie mają zaspokojonych potrzeb mieszkaniowych i znalazły się w niedostatku (art. 28 ust. 1), przy czym rada gminy określa, z jakimi osobami umowy te powinny być zawierane w pierwszej kolejności (art. 30).

W miejsce reguły ogólnej art. 659 § l KC, według której strony swobód- 261 nie decydując tym, czy najem opiewa na czas oznaczony albo nie oznaczony, art. 6 NajLokU stanowi, że najmy podległe tej ustawie zawiera się na czas nie oznaczony. Ustawa przewiduje jednak wyjątki od tej reguły, gdy:

1) zawarcie umowy na czas oznaczony nastąpiło na żądanie najemcy (art. 6);

2) najem lokalu związany jest ze stosunkiem pracy (art. 6) - np. dozorcy domu - w przypadku takim ustaje on wraz z zakończeniem stosunku

pracy;

3) przedmiotem najmu jest lokal socjalny. Zawiera się go na czas oznaczony, jednakże z możliwością przedłużenia na następny okres (art. 28 ust. 2). Według ustawy o najmie zawarcie umowy najmu może być uzależnione 262 od wpłacenia przez najemcę kaucji zabezpieczającej pokrycie należności z tytułu najmu lokalu, przysługujących wynajmującemu w dniu opróżnienia lokalu, której wysokość ustawa bliżej określa (art. 6a dodany ustawąz 21.8.1997 r., Dz.U. "Nr 111, póz. 723). Od wpłacenia kaucji nie można jednak uzależnić zawarcia umowy najmu lokalu socjalnego (por. Nb. 260), lokalu zamiennego (por. Nb. 288), umowy zawieranej w związku z zamianą lokali.

Nb. 260-262

263

264

265

94 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy
4. Najemca

Zgodnie z ogólnymi zasadami prawa cywilnego najemcę lub wspólnajem cę określa umowa najmu. Natomiast w razie śmierci najemcy w jego miejsc* wstępują spadkobiercy. Ustawa o najmie wprowadza dwie modyfikacje tych zasad, poniżej przedstawione.

a) Wedle pierwszej małżonkowie wspólnie zajmujący lokal są z mocy prą, wa najemcami tego lokalu, chociażby umowa najmu została zawarta tylko przez jednego małżonka (art. 7 NajLokU). Status najemcy (ściślej współna-jemcy) uzyskuje każdy z małżonków bez względu na istniejący między małżonkami ustrój majątkowy.

Przesłanką nie tylko powstania, ale i trwania tego współuprawnienia małżonków jest wspólne zamieszkiwanie w lokalu. Można więc przyjąć, że małżonek, który dobrowolnie lokal opuścił, utracił przymiot najemcy.

Nie wydaje się więc konieczne, aby fakt opuszczenia lokalu musiał być wyrazem złożenia oświadczenia woli o wypowiedzeniu najmu (tak A. Proksa, [w:] Nowe prawo lokalowe..., s. 21).

Natomiast w razie ustania małżeństwa przez rozwód sąd uzyskał na podstawie art. 58 § 2 i 3 KRO kompetencję do odpowiedniego przekształcenia stosunku najmu. Przepisy te znajdują także zastosowanie przy orzekaniu separacji (art. 61³ § l KRO).

b) Druga modyfikacja dotyczy podmiotowych przekształceń najmu po śmierci najemcy. Otóż ustawodawca stwarza w tym przypadku uprzywilejowaną sytuację dla bliskich najemcy, którzy mieszkali z nim stale do chwili jego śmierci i zarazem nie mieli tytułu prawnego do zajmowania innego lokalu mieszkalnego (np. własności domu jednorodzinnego, odrębnego lokalu, najmu innego lokalu). Krąg tych osób został wyczerpująco określony w art. 8 ust. l NajLokU.

Obejmuje on:

1) zstępnych (także osoby przysposobione),

2) wstępnych (także osoby przysposabiające),

3) pełnoletnie rodzeństwo,

4) osoby pozostające faktycznie we wspólnym pożyciu małżeńskim (konkubenci).

Osoby te wstępują z mocy prawa w stosunek najmu po zmarłym najemcy i oraz nabywająjego uprawnienia i obowiązki związane z lokalem - niezależ-| nie od tego, czy sąjego spadkobiercami; mogąjednak zrzec się swego prawal wobec wynajmującego (art. 8 ust. l NajLokU). Natomiast śmierć najemcy! nie zmienia statusu prawnego jego współmałżonka. Pozostaje on najemcą lo-J kału, ewentualnie wspólnie z osobami, które wstąpiły w miejsce zmarłeg| najemcy.

Nb. 263-265

§ 9. Najem

leżeli zmarły najemca nie pozostawił ani małżonka, ani osób uprawnio-h do wstąpienia w stosunek najmu, a także w razie zrzeczenia się przez tego uprawnienia, stosunek najmu wygasa (art. 8 ust. 2 NajLokU). Zagadnienie to zostało wyraźnie uregulowane w nowelizującej NajLokU ustawie 71 g 1997 r., Dz.U. Nr 111, póz. 723. W pierwotnym brzmieniu ustawa nie stanowiła o losie ^Z \va najmu lokalu mieszkalnego w podobnej sytuacji, a problem następstwa prawnego po partym najemcy rozstrzygany byt niejednolicie. Pogląd o wygaśnięciu najmu, przedstawio-_v w pierwszym wydaniu podręcznika, pozostawał w opozycji do przeważającego stanowiska doktryny, a także do orzecznictwa SN (por. zwł. uchw. SN z 16.5.1996 r; opubl. OSN 1996, póz. 104), które przyjęło, że najem wchodzi wówczas w skład spadku i podlega ogólnym zasadom dziedziczenia. Problematykę tę omawia szczegółowo M. Nazar, Nabycie prawa najmu..., s. 163 i n.; zob. też B. Miliczek-Ciszewska, Prawo do najmu lokalu..., s. 10 i n. Wstąpienie w stosunek najmu na zasadach przewidzianych dla osób bliskich najemcy (art. 8 ust. 1) następuje także w przypadku sprawowania nad nim do chwili śmierci opieki przez osobę, która zawarła z najemcą umowę o opiekę na podstawie przepisów Prawa lokalowego z 1974 r. (art. 63a NajLokU).

Artykuł 63a NajLokU, dodany ustawąz 21.8.1997 r. (Dz.U. Nr 111, póz. 723), wszedł w życie z mocą od 12.111994 r., co oznacza uregulowanie sytuacji pominiętych przez ustawę o najmie lokali w jej pierwotnym brzmieniu. W kwestii uprawnień osób sprawujących opiekę na podstawie umowy z najemcą zob. także uchw. SN z 20.9.1996 r.; opubl. OSP 1997, póz. 10, i obwieszczenie Prezesa TK z 23.6.1997 r. (Dz.U. Nr 68, póz. 439).

5. Czynsz i inne opłaty

a) Jeżeli strony nie uzgodniły inaczej, najemca obowiązany jest płacić czynsz 266 miesięcznie z góry, do dziesiątego dnia miesiąca, i to do rąk wynajmującego lub na wskazany przez niego rachunek (art. 22 NajLokU).

Za zapłatę czynszu odpowiadają solidarnie nie tylko współnajemcy, ale 267 wszystkie stale mieszkające z najemcą osoby pełnoletnie (art. 22 ust. 3 NajLokU).

Ze względu na sposób ustalania wysokości czynszu ustawa o najmie (art. 20, 25 i 26b) wyróżnia:

1) czynsz regulowany,

2) czynsz wolny,

3) czynsz w budynkach spółdzielni mieszkaniowych.

Czynsz regulowany (art. 25) płacą najemcy lokali tworzących zasób mię- 268 szkaniowy gminy (por. jednak art. 66) oraz stanowiących własność Skarbu Państwa, państwowych osób prawnych lub osób prawnych prowadzących eksploatację budynków w celach niezarobkowych, z wyjątkiem spółdzielni mieszkaniowych (zob. Nb. 270). Ponadto z mocy przepisów przechodnich z dobrodziejstwa tego korzystają- ale tylko przez pewien czas - najemcy zajmujący już lokale na podstawie decyzji administracyjnej lub równorzędnego tytułu

Nb. 266-268

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

prawnego (art. 56 ust. 2 i 3). Okres ochrony, ustalony w pierwotnym brzmię, niu ustawy do końca 2004 r, został zmieniony. Zgodnie z wyrokiem Tk z 12.1.2000 r. (Dz.U. Nr 3, póz. 46), art. 56 ust. 2 NajLokU, który podaje ter, termin, traci moc z dniem 11.7.2001 r.

Regulacja czynszu polega na określeniu przez radę gminy stawek czynszu za l m² powierzchni użytkowej lokalu. Stawki te mają charakter cen szty\y. nych (art. 26 ust. 2 NajLokU), a przy ich ustalaniu obowiązują zasady wskazane w ustawie, dotyczące m.in. maksymalnego czynszu w stosunku rocznym i różnicowania stawek za l m² ze względu na czynniki podwyższające lub obniżające wartość użytkową lokali (art. 25 i 26 ust. l NajLokU).

Uchwala rady gminy wprowadzająca nowe stawki czynszu regulowanego pociąga za sobą zmianę wysokości czynszu. O nowej wysokości czynszu najemcy powinni być zawiadomieni pisemnie przez zarządcę domu lub inną osobę uprawnioną do pobierania czynszu, nie później niż na siedem dni przed wejściem w życie uchwały.

Por. bliżej art. 26a i 26b NajLokU, dodane ustawą z 21.8.1997 r. (Dz.U. Nr 111, póz. 723), a co do lokali socjalnych art. 30 NajLokU. Biorąc ponadto pod uwagę zmienione tą ustawą art. 23 i 24 NajLokU należy stwierdzić, że wynajmujący przy podwyższeniu czynszu regulowanego, stosownie do uchwały rady gminy, nie dokonuje tego w drodze wypowiedzenia wysokości dotychczasowego czynszu. Poprzednio zagadnienie to należało do spornych; por. uchw. SN (7) z 27.2.1996 t', opubl. OSN 1996, póz. 46, która opowiedziała się za obowiązkiem wypowiedzenia tego czynszu.

Określoną przez wynajmującego podwyżkę czynszu regulowanego, w tym czynszu za najem lokalu socjalnego, najemca może kwestionować z powodu jej niezgodności z uchwałą rady gminy lub z ustawą, wytaczając powództwo przeciwko wynajmującemu do sądu rejonowego (art. 24 ust. 2 NajLokU). 269 Natomiast czynsz wolny płacą najemcy lokali objętych ustawą o najmie, lecz nie podlegających przepisom o czynszu regulowanym (art. 20 ust. 4). Wysokość czynszu wolnego określają strony w umowie, mając na względzie wartość użytkową lokalu mieszkalnego (art. 20 ust. 3).

Wynajmujący może w czasie trwania najmu czynsz wolny podwyższyć, wypowiadając wysokość czynszu dotychczasowego, z zachowaniem terminu wypowiedzenia (co najmniej trzy miesiące) i w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Na żądanie najemcy jest on zobowiązany określić przyczynę i kalkulację podwyżki (art. 23). Reakcja najemcy może być dwojaka:

1) może on aż do upływu połowy okresu wypowiedzenia zakwestionować wysokość podwyżki kierując sprawę do sądu rejonowego. W takim przypadku sąd uzyskuje kompetencję do określenia orzeczeniem konstytutywnym wysokości należnego czynszu.

Nb. 269

§ 9. Najem

Sąd ma wtedy na względzie ogólne wskaźniki art. 20 ust. 3 ustawy, to jest stan chniczny i położenie domu, powierzchnię i wyposażenie lokalu oraz inne czynniki podwyższające lub obniżające jego wartość użytkową.

Należy przyjąć, że art. 23 NajLokU, jako lex specialis, wyłącza zastosowanie ogólnej normy art. 358' § 3 KC pozwalającej sądowi na zmianę treści stosunku zobowiązaniowego w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania;

2) najemca może oświadczyć wynajmującemu na piśmie, że z lokalu rezygnuje i że opróżni go w terminie miesiąca. Z upływem tego terminu najem gaśnie, a najemca obowiązany jest płacić do końca czynsz w wysokości niezmienionej (art. 24).

Czynsz najmu lokali mieszkalnych w budynkach spółdzielni mieszka- 270 niowych nie jest czynszem wolnym (art. 26b), ani też regulowanym (art. 25 ust. l NajLokU). Najemcy takich lokali opłacają czynsz „w wysokości odpowiadającej kosztom eksploatacji i remontów ponoszonych przez członków spółdzielni'". Odnosi się to także do najmu pracowni na cele prowadzenia działalności w dziedzinie kultury i sztuki.

b) Poza czynszem najemca obowiązany jest uiszczać opłaty stanowiące 271 pokrycie kosztów związanych z używaniem lokalu (opłaty za energię elektryczną, cieplną, gaz, wodę, wywóz nieczystości, windę itp.).

Jeżeli opłaty te najemca ma uiszczać na podstawie odrębnej umowy bezpośrednio świadczącemu podmiotowi (np. przedsiębiorstwu dostarczającemu energię elektryczną do mieszkania), wówczas umowa ta jest tylko związana z najmem. Jej skutki prawne określone są w niej samej, a jej związek z najmem polega na tym, że ustanie najmu prowadzi do jej rozwiązania.

Natomiast jeżeli najemca ma te opłaty uiszczać wynajmującemu, który następnie pokrywa z nich wspomniane koszty sprzedaży energii lub świadczonych usług (np. wywóz śmieci, wspólny cieplik), to stanowią one wyodrębniony element świadczeń najemcy. Ich wysokość zależy z jednej strony od globalnej kwoty obciążającej z tego tytułu wynajmującego, a z drugiej strony od zastosowanego klucza podziału tych wydatków na poszczególnych najemców. Opłaty te najemca obowiązany jest uiszczać wynajmującemu w terminie określonym w umowie najmu (art. 22 ust. 2), ze skutkami, jakie przewiduje ustawa w razie niezapłacenia czynszu.

50.

; Solidarna odpowiedzialność osób pełnoletnich zamieszkujących lokal (art. 22 ust. 3)
¹ dopuszczalność rozwiązania najmu przez wynajmującego (art. 32 ust. l pkt 2); por. też
^art. 44 ust. 3 dotyczący dodatków mieszkaniowych.

i _L Myczkowskie_So, Zmiany przepisów...,

Nb. 270-271

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

272 c) W przypadkach określonych w ustawie najemcy przysługuje dodatek mieszkaniowy (por. art. 39 i n. NajLokU). Przyznaje go właściwy organ gminy (art. 43). Wypłacany jest on nie najemcy, lecz wynajmującemu, który zali-cza go na poczet czynszu i innych świadczeń obciążających najemcę (art. 44) Najemcom opłacającym czynsz wolny dodatek mieszkaniowy nie przysłu. guje (art. 39 ust. 3 NajLokU).

6. Pozostałe prawa i obowiązki stron

Nie tylko czynsz, ale i inne elementy stosunku najmu lokali mieszkalnych podlegają uściśleniom i modyfikacjom z mocy ustawy o najmie, jak i szczególnych przepisów Kodeksu cywilnego. Wskazują na nie poniższe uwagi.

273 a) Najemca może założyć w najętym lokalu oświetlenie, gaz, telefon i podobne urządzenia, a w razie potrzeby nawet domagać się współdziałania ze strony wynajmującego za zwrotem wynikłych stąd kosztów (art. 684 KC). Natomiast w pozostałym zakresie może wprowadzać w lokalu ulepszenia tylko za zgodą wynajmującego i na podstawie pisemnej umowy określającej sposób rozliczeń z tego tytułu (art. 16 NajLokU).

274 b) Najemca powinien stosować się do porządku domowego, jeśli ten nie jest sprzeczny z uprawnieniami wynikającymi z umowy. W szczególności powinien liczyć się z potrzebami innych mieszkańców i sąsiadów (art. 683 KC).

Porządek domowy określa zwłaszcza regulamin, o którym wyraźnie wspomina art. 10 NajLokU.

275 c) Zakres drobnych nakładów obciążających najemcę został bliżej określony w art. 681 KC, a ponadto w art. 10 NajLokU. W pozostałym zakresie ciężar utrzymania lokalu i jego otoczenia spoczywa na wynajmującym (por. bliżej art. 9 NajLokU). Normy art. 9 i 10 NajLokU mają charakter imperatywny w odniesieniu do lokali należących do mieszkaniowego zasobu gminy oraz do innych lokali, których najemcy płacą czynsz regulowany (art. 11 NajLokU).

276 d) Najemca obowiązany jest udostępnić lokal wynajmującemu w celu umożliwienia mu wykonania ciążącego na nim obowiązku napraw oraz sprawdzenia, czy najemca używa lokalu w sposób należyty. W razie awarii wywołującej szkodę lub grożącej bezpośrednio powstaniem szkody wynajmujący może nawet pod nieobecność najemcy wejść do lokalu, aby usunąć uszkodzenia (por. bliżej art. 15 NajLokU).

277 e) Za szkody powstałe w lokalu odpowiada nie tylko najemca, ale i pełnoletnie osoby stale z nim zamieszkujące. Ich odpowiedzialność jest solidarna art. l O ust. 3 NajLokU) i opiera się na zasadzie winy¹. Nie obejmuje ona podnajemców. ^

¹ Trafnie A. Proksa, [w:] Nowe prawo lokalowe.., s. 28. Nb. 272-277

' 9. Najem

f) Jeśli wady najętego lokalu - nie tylko mieszkalnego, ale i użytkowego 278

tego rodzaju, że zagrażają zdrowiu najemcy lub jego domowników albo _sób u niego zatrudnionych, odpowiedzialność wynajmującego jest surowsza, nieważ _naj_emca może wypowiedzieć najem bez zachowania terminu wypowiedzenia, chociażby w chwili zawarcia umowy wiedział o wadach (art. 682 _w porównaniu z art. 664 § 3 KC).

sści.

g) Wbrew ogólnej regule art. 668 § l KC, art. 14 NajLokU wymaga zgody 279

wynajmującego na podnajem i użyczenie całego lub części lokalu, wyrażonej na piśmie (forma ad probationem). Jednakże wynajmujący nie może odmówić zgody bez uzasadnionej przyczyny.

Przykład: Odmowa z uzasadnionej obawy, że podnajemca naruszy porządek domowy lub nie będzie utrzymywał lokalu w należytym stanie albo wyrządzi szkody w budynku.

W budzącej kontrowersje kwestii, czy potrzebna jest zgoda wynajmującego na oddanie przez najemcę lokalu w bezpłatne używanie osobie, z którą najemca pozostaje faktycznie we wspólnym pożyciu, SN w uchw. z 5.5.1999 r.; opubl OSP 2000, póz. 62 (z glosą cz. kryt. K. Zaradkiewicza) stwierdził, że art. 14 ustawy o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych z 1994 r. wymaga uzyskania takiej zgody.

Najemca, który kwestionuje zasadność odmowy, może zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie.

słości.

7. Stosunek najemcy do osób trzecich

Z uwagi jednak na brak mieszkań przepis ten nie ma praktycznej donio-

Stosunek najemcy uo osou u *«.».„

a) W stosunku do osób trzecich pozycja prawna najemcy lokalu (nie tył- 280 ko mieszkalnego, ale i użytkowego) ulega istotnemu wzmocnieniu na podstawie art. 690 KC, który przyznaje mu taką ochronę, jaka przysługuje właścicielowi.

W konsekwencji prawo najmu lokalu ma cechę prawa bezwzględnego - w zakresie korzystania z lokalu. Stosunek najmu wyznacza zarazem przesłanki powstania i wygaśnięcia prawa bezwzględnego najemcy. Dlatego jest ono podporządkowane prawu zobowiązań, nie przybierając cech prawa rzeczowego (sporne).

Na podstawie tego prawa najemca może bezpośrednio żądać od osoby trzeciej wydania mu lokalu najętego oraz skutecznie przeciwstawić się działaniom naruszającym jego sferę korzystania z prawa najmu.

b) Poza tym art. 692 KC umacnia pozycję najemcy w stosunku do na- 281 bywcy nieruchomości, w której położony jest lokal. Jeżeli bowiem najemca już go zajmuje, nabywcy nie przysługuje prawo przedwczesnego wypowiedzenia najmu (por. art. 678 KC).

Nb. 278-281

100

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

8. Ustanie najmu

Szczególna ochrona najemcy lokalu najwyraźniej przejawia się w zakresie trwałości tego stosunku prawnego.

282 Ustawowe terminy wypowiedzenia najmu każdego lokalu są dłuższe w po. równaniu z terminami przewidzianymi dla najmu w ogólności (art. 673 § 2 KC) W myśl bowiem art. 688 KC, jeżeli czynsz najmu lokalu jest płatny miesięcznie (co jest regułą), najem można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące naprzód, i to tylko na koniec miesiąca kalendarzowego.

Przykład: Wypowiedzenie, które doszło do najemcy l kwietnia, będzie skuteczne dopiero 30 lipca. Natomiast gdyby doszło 31 marca, byłoby skuteczne 30 czerwca.

283 Pod rządem ustawy o najmie swoboda wypowiadania stosunku najmu przez
najemcę nie uległa ograniczeniu. ^;

284

Natomiast wynajmujący może doprowadzić do ustania stosunku najmu wyłącznie w sposób w ustawie tej przewidziany, a mianowicie: przez swoiście uregulowane wypowiedzenie oraz przez orzeczenie sądowe.

Wynajmujący może wypowiedzieć najem tylko:

1) z ważnych przyczyn wskazanych w ustawie,

2) z zachowaniem ustawą określonych terminów wypowiedzenia,

3) na piśmie (forma ad solemnitatem) z podaniem przyczyn wypowiedzenia (art. 31 NajLokU).

W myśl art. 32 NajLokU do ważnych przyczyn wypowiedzenia należą następujące przypadki zawinionego naruszenia obowiązków najemcy, który:

1) używa lokalu w sposób sprzeczny z umową lub niezgodnie z przeznaczeniem, zaniedbuje obowiązki dopuszczając do powstania szkód albo niszczy urządzenia przeznaczone do wspólnego korzystania przez mieszkańców;

2) wykracza w sposób rażący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu, czyniąc uciążliwym korzystanie z innych lokali;

3) jest w zwłoce z zapłatą czynszu lub innych opłat związanych z najmem, co najmniej przez dwa pełne okresy płatności, pomimo uprzedzenia na piśmie o zamiarze wypowiedzenia i wyznaczenia dodatkowego miesięcznego terminu do zapłaty tych należności;

4) podnajął albo użyczył lokal lub jego część bez zgody wynajmującego.

W powyższych przypadkach oświadczenie woli o wypowiedzeniu powinno dojść do najemcy najpóźniej na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego.

Następnie, jeżeli najemca opłacający czynsz regulowany lub jego małżonek ma tytuł prawny do innego lokalu położonego w tej samej lub pobliskiej miejscowości, wynajmujący może wypowiedzieć najem z zachowaniem 3-miesięcznego terminu wypowiedzenia (art. 32 ust. 2). Nie dotyczy to wszakże najemcy zajmującego lokal na podstawie decyzji administracyjnej lub równorzędnego zdarzenia prawnego (art. 56 pkt 8), z następującymi wyjątkami. Najemca taki nie jest chroniony, gdy właściciel domu chcąc w nim zamieszkać zwolni dla najemcy zajmowany przez siebie w zasobach gminy lokal, który odpowiada przesłankom lokalu zamiennego. Gmina obowiązana jest wówczas wynająć zwolniony ^ lokal osobie, która opróżniła lokal dla właściciela domu (por. bliżej art. 56 pkt 4-6).

Nb. 282-284

101

§ 9. Najem

nadto właściciel może wypowiedzieć najem w trybie art. 32 ust. 2 NajLokU, gdy • _najemcy lokal zamienny stanowiący jego własność lub lokal zamienny na wnio-^za*' i_aściciela dostarczy gmina (art. 56 ust. 7 w brzmieniu ustawy z 21.8.1997 r., Dz.U. 111 P^oz- 723); w takim wypadku najemca będzie płacił czynsz regulowany. Jak wspomniano (por. Nb. 284), wynajmujący może doprowadzić do ustania 285 naimu lokalu także w ten sposób, że wytoczy powództwo o rozwiązanie umowy i nakazanie przez sąd opróżnienia lokalu. Jeżeli sąd uzna, że podane przez wynajmującego okoliczności stanowią ważną przyczynę rozwiązania najmu, wydaje stosowny wyrok o charakterze konstytutywnym (art. 33 ust. l NajLokU). Chodzi tu o inne przyczyny od tych, jakie uzasadniają wypowiedzenie najmu przez wynajmującego (por. Nb. 284). Do nich art. 35 NajLokU zalicza konieczność przeprowadzenia rozbiórki budynku, remontu lub modernizacji lokalu. Poza tym katalog tych ważnych przyczyn jest otwarty i pozostawiony

286

ocenie sądu.

Rażące lub uporczywe naruszanie przez najemcę porządku domowego, czyniące uciążliwym korzystanie z innych lokali w budynku nie tylko uzasadnia wypowiedzenie najmu (por. Nb 284), ale może stanowić podstawę powództwa innych osób niż wynajmujący o rozwiązanie najmu i nakazanie przez sąd opróżnienia lokalu. Z żądaniem takim mogą wystąpić: inny najemca, osoba, której przysługuje spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, lub właściciel innego lokalu w tym budynku (art. 33 ust. 2 dodany ustawą z 21.8.1997 r., Dz.U. Nr 111, póz. 723). W sprawie o rozwiązanie najmu po stronie pozwanej będą więc występowali wynajmujący i najemca, a przymusowe ustanie najmu stanowi w tym przypadku sankcję zarówno wobec niewłaściwie postępującego najemcy, jak i wobec wynajmującego, który nie zareagował na to

wypowiedzeniem najmu.

Z kolei współnajemca w razie rażąco nagannego postępowania uniemożliwiającego wspólne zamieszkiwanie może na podstawie art. 33 ust. 3 NajLokU (dodanego wyżej wspomnianą ustawą nowelizującą) domagać się orzeczenia przez sąd eksmisji innego współnajemcy, w tym także małżonka w czasie trwania małżeństwa i małżonka rozwiedzionego.

9. Skutki ustania najmu

a) Po zakończeniu najmu były najemca obowiązany jest opróżnić lokal. 287 Jeżeli tego nie czyni, może być z niego eksmitowany na podstawie wyroku sądowego i w trybie określonym w KPC.

Jednakże art. 37 NajLokU zakazuje eksmisji w okresie od l listopada do 31 marca roku następnego włącznie, jeżeli zobowiązanemu nie wskazano lokalu, do którego ma nastąpić przekwaterowanie. Ochrona ta nie obejmuje eksmisji orzeczonej z powodu znęcania się nad rodziną (art. 38 NajLokU).

Nb. 285-287

103

§10. Dzierżawa

102

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

288 Nie obowiązuje generalna reguła, że eksmisja dopuszczalna jest tylko wt_e. dy, gdy najemcy wskaże się inny lokal. Natomiast w przypadkach określo. nych w ustawie nie można eksmitować najemcy bez zapewnienia mu lokalu socjalnego lub lokalu zamiennego.

Lokal zamienny ma przede wszystkim zaspokajać potrzeby mieszkaniowe eksmitowanego na dotychczasowym poziomie, jednak w granicach obiektywnie określonych W szczególności więc lokal zamienny nie może mieć wyposażenia technicznego gorszego od lokalu dotychczas zajmowanego i powinien znajdować się w tej samej lub w pobliskiej miejscowości, a powierzchnia pokoi powinna odpowiadać powierzchni dotychczas zajmowanej; tę ostatnią przesłankę uznaje się za spełnioną, jeżeli na członka gospodarstwa domowego eksmitowanego przypada 10 m² powierzchni łącznej pokoi, a w wypadku gospodarstwa jednoosobowego - 20 m² tej powierzchni (art. 3 ust. 3).

Bez zapewnienia lokalu socjalnego przez gminę, eksmisja nie może być wykonana, gdy sąd biorąc pod uwagę dotychczasowy sposób korzystania z lokalu przez byłego najemcę, jego szczególną sytuację majątkową i rodzinną orzeknie w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu o uprawnieniu najemcy do otrzymania lokalu socjalnego (art. 36 ust. 1).

Artykuł 36 ust. 2 stanowi, że uprawniony ma pierwszeństwo w uzyskaniu lokalu socjalnego, co znaczy, że gmina nie może w tym przypadku stosować ustanowionych przez siebie innych zasad pierwszeństwa przy wynajmowaniu lokali socjalnych (por. art. 30).

Z kolei wynajmujący obowiązany jest dostarczyć lokal zamienny i pokryć koszty przeprowadzki, jeżeli wymaga tego naprawa, modernizacja lub rozbiórka budynku (por. bliżej art. 15 ust. 4, art. 35).

Jeżeli jednak przyczyną rozwiązania najmu jest stwierdzona przez właściwy organ nadzoru budowlanego konieczność opróżnienia lokalu z powodu zagrożenia bezpieczeństwa ludzi lub mienia, obowiązek dostarczenia lokalu zamiennego i pokrycia kosztów przeprowadzki spoczywa do końca 2004 r. na gminie (art. 56 ust. 9).

Poza tym sąd może na zasadzie art. 320 KPC w szczególnie uzasadnionych wypadkach wyznaczyć odpowiedni - a więc nawet dość odległy termin opróżnienia lokalu.

W toku procesu eksmisyjnego sąd bada także zasadność wypowiedzenia najmu przez wynajmującego. Może dojść do wniosku, że mimo spełnienia się ustawowych przesłanek wypowiedzenia jest ono nieskuteczne ze względu n<y zasady współżycia społecznego (art. 5 KC).

Tak SN w uchw. z 28.9.1994 r.; opubl. OSN 1995, póz. 31, w razie zwłoki z płac niem czynszu, opowiadając się zarazem przeciwko liberalnemu stosowaniu wspomnian₅klauzuli generalnej z uwagi na doniosłość świadczeń czynszowych dla utrzymania budyś ku. Sąd może także w szczególnie uzasadnionych wypadkach rozłożyć na raty zalej świadczenia czynszowe (art. 320 KPC)'.

¹ Podobnie J. Czerniakowski, Konstrukcje prawne.., s. 13.

Nb. 288

K) Jeżeli były najemca zajmuje lokal po ustaniu najmu, czyni to bez pod- 289 yn/ prawnej. W związku z tym obowiązany jest zapłacić właścicielowi nieruchomości odszkodowanie.

Ustawa o najmie ogranicza je do straty (art. 361 KC), ale ułatwia jego dochodzenie ustanawiając zryczałtowaną wysokość odszkodowania odpowiadającą 200% czynszu, jaki osoba zajmująca bez podstawy prawnej lokal byłaby obowiązana opłacać z tytułu jego najmu. Jednakże właściciel nieruchomości może żądać uzupełniającego odszkodowania (art. 34 w zw. z art. 18 ust. 3 i 4); w przypadku takim spoczywa na nim ciężar dowodu poniesionej straty (art. 6 KC).

Niższe odszkodowanie, odpowiadające 100% czynszu, płaci były najemca, gdy sąd orzekając rozwiązanie najmu określi termin opróżnienia lokalu (por. bliżej art. 33), a także osoba zajmująca lokal bez tytułu prawnego, której przysługuje prawo do lokalu zamiennego lub socjalnego (art. 34 ust. 2).

c) W myśl ogólnej zasady (art. 675 § l KC) najemca obowiązany jest po 290 zakończeniu najmu zwrócić rzecz w stanie nie pogorszonym.

Ustawa o najmie precyzuje ten obowiązek wymagając, aby najemca odnowił lokal i dokonał obciążających go napraw, a także zwrócił wynajmującemu równowartość zużytych elementów wyposażenia technicznego, określonych w ustawie. Jeżeli najemca wymienił w okresie trwania najmu elementy wyposażenia lokalu, należy mu się zwrot kwoty odpowiadającej różnicy ich wartości, według stanu z dnia objęcia lokalu oraz w dniu jego opróżnienia (art. 17 ust. 1). Stosuje się przy tym ceny obowiązujące w dniu rozliczenia.

Jeżeli najemca dokonał ulepszeń lokalu bez wymaganej zgody wynajmu- 291 jącego, wówczas wynajmujący może albo zatrzymać ulepszenia za zapłatą ich wartości, albo żądać przywrócenia stanu poprzedniego (art. 676 KC). Tę regułę ogólną najmu modyfikuje art. 17 ust. 2 NajLokU w ten sposób, że wyłącza drugą alternatywę przemienną (tj. przywrócenie stanu poprzedniego) w sytuacjach, w których prowadziłoby to do naruszenia substancji lokalu. Jest to, oczywiście, modyfikacja korzystna dla najemcy.

§ 10. Dzierżawa

Literatura: Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 35-38; Czachórski, Zobowiązania... § 78; G. Bieniek, Umowa o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania (problematyka prawna), Bydgoszcz 1997; E. Klat, Model prawny dzierżawy państwowych nieruchomości rolnych, MoP Nr 2/1993; J. Krzyżanowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz.., s. 1487 i n.; J. Kufel, [w:] J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998, rozdz. X, § 3; K. Kruczalak, Umowy w obrocie..., s115 i n.; A. Lichorowicz, Dzierżawa gruntów rolnych w ustawodawstwie krajów zachodnioeuropejskich, ZNUJ, Prace prawnicze, z. 118, Warszawa-Kraków 1986; tenże. Zakres swobody prowadzenia przez

Nb. 289-291

104

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

dzierżawcę gospodarstwa rolnego w ustawodawstwach krajów zachodnioeuropejskich ?>., IBPS Nr 24/1986; tenże, Kodyfikacja zasad obrotu gruntami rolnymi w nowym szvvaj_caskim prawie gruntowym, KPP z. 1/1994; M. Litwińska, Dzierżawa i użytkowanie

siębiorstwa w świetle art. 552 k.c., PPH Nr 3/1994; W. Pańko, Dzierżawa gruntów rolnych Warszawa 1975; Z. Radwański, Najem, dzierżawa, użyczenie; Warszawa-Katowice 195^! J. Rajski (patrz: literatura do § 9); L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., t \\ s. 659 i n; C. Stempka-Jażwińska, Model współczesnej dzierżawy rolniczej, SP Nr 2/1979! taż. Umowa dzierżawy nieruchomości, Toruń 1981; J. Szachulowicz, Dzierżawa gruntów rolnych NP Nr 1/1989; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 260 i n.; E. Tomkie. wieź, Trwałość dzierżawy rolniczej w brytyjskim systemie prawnym, PiP z. 8/1991; D. Za-wistowski (patrz: literatura do § 9).

I. Dzierżawa w ogólności

1. Pojęcie

292 Przez dzierżawę rozumie się umowę wzajemną, w której wydzierżawia-jący zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz lub prawo do używania i pobierania pożytków na czas oznaczony lub nie oznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu czynsz (art. 693 § l, 709 KC).

Ten typ umowy jest bardzo podobny do najmu i dlatego ustawodawca generalnie odsyła do przepisów o najmie, które do dzierżawy stosuje się odpowiednio, poprzestając jedynie na uregulowaniu prawnych elementów dzierżawy związanych ze swoistymi jej cechami (art. 694 KC).

293 Różni się ona od najmu przede wszystkim tym, że dzierżawca ma uprawnienie nie tylko do używania przedmiotu dzierżawy, ale i do pobierania z niego pożytków - zarówno naturalnych, jak i cywilnych (por. art. 53 KC). W związku z tym przedmiotem dzierżawy mogą być jedynie takie rzeczy, które dają pożytki, a i prawa o takich samych właściwościach. Najdonioślejszym z punktu widzenia społeczno-gospodarczego przedmiotem dzierżawy są grunty rolne, do których odnosi się szereg szczególnych regulacji. Z tego względu będą im poświęcone odrębne uwagi (por. Nb. 308-310).

Inne przedmioty dzierżawy to np.: przedsiębiorstwa (por. art. 75' KC), zwierzęta dające pożytki naturalne (wełna, mleko, przychówek), torfowisko, glinianki, prawo polowania, łowienia, papiery wartościowe, prawo do patentu, wzoru użytkowego. Natomiast lokale użytkowe oraz maszyny i urządzenia produkcyjne mogą być przedmiotem najmu, a nie dzierżawy, ponieważ same one dochodu nie przynoszą; jest on rezultatem działalności przedsiębiorstwa, którego jednym z elementów są najmowane pomieszczenia lub urządzenia produkcyjne (por. zwłaszcza orz. NSA z 23.9.1992 r. z glosą Z. Radwańskiego, MoP Nr 3/1994, s. 90).

2. Okres związania

294 Podobnie jak najem, również dzierżawę można zawrzeć na czas oznaczony albo nie oznaczony. Jednakże z uwagi na produkcyjną funkcję dzierżą^

Nb. 292-294

105

§10 Dzierżawa

¹ • «J

imek ten ukształtowany został jako trwalszy od najmu. Maksymalny ter-^S -_n związania stron oznaczony został aż na 30 lat (dla najmu 10 lat).

Zagadnieniem o doniosłości praktycznej i teoretycznej podobnej jak w przy-

dku najmu jest ocena zastrzeżonej w umowie dzierżawy możliwości jej wypędzenia, g^y dzierżawę ustanawia się na czas oznaczony (por. Nb. 229).

Według uchw. SN z 27.10.1997 r; opubl. OSN 1998, póz. 36 postanowienie umowy , puszczające wypowiedzenie umowy dzierżawy byłoby w tej sytuacji bezskuteczne. Stanowisko to zostało jednak złagodzone w orz. SN z 22.1.1998 r.; opubl. OSN 1998, póz 144, nrzez uznanie, że „nie ma przeszkód, ażeby strony wprowadziły do umowy dzierżawy, również zawartej na czas oznaczony, możliwości jej wypowiedzenia w razie zajścia określonej w tej umowie przyczyny". Por. glosy M. Krajewskiego, PiP z. 7/1998, s. 109; K. Zarad-kiewicza, OSP, póz. 170; A. Zwolińskiej, PPH Nr 3/1999, s. 44; zob. J. Rajski, Umowne zastrzeżenie możliwości wypowiedzenia najmu lub dzierżawy zawartej na czas oznaczony, PPH Nr 6/1999, s. 10 i n.

3. Prawa i obowiązki stron

Z uwagi na funkcję dzierżawy ciąży na dzierżawcy obowiązek wykony- 295 wania swego uprawnienia zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki;

jednakże nie może zmieniać przeznaczenia przedmiotu dzierżawy bez zgody

wydzierżawiającego (art. 696 KC).

Ze względu na to, że dzierżawcy przysługuje uprawnienie nie tylko do 296 używania, ale i do pobierania pożytków, jest on zobowiązany do dokonywania wszelkich napraw niezbędnych do zachowania przedmiotu dzierżawy w stanie nie pogorszonym (art. 697 KC).

Jeżeli dzierżawca używa przedmiotu dzierżawy wbrew zasadom prawidło- 297 i wej gospodarki, zmienia jego przeznaczenie bez zezwolenia wydzierżawiającego i mimo upomnienia nie przestaje jej używać w taki sposób albo gdy przedmiot dzierżawy zaniedbuje do tego stopnia, że zostaje on narażony na utratę lub uszkodzenie, wy dzierżawią) ący może wypowiedzieć dzierżawę bez zachowania terminów wypowiedzenia (art. 667 § 2 w zw. z art. 694 KC).

Natomiast dzierżawca nie może - w odróżnieniu od najemcy - oddać przed- 298 miotu dzierżawy w poddzierżawy lub w bezpłatne używanie bez zgody wydzierżawiającego (art. 698 § l KC). Wydzierżawiający powinien bowiem mieć zaufanie do osoby, która korzysta z przedmiotu dzierżawy w znacznie szerszym zakresie niż najemca. W razie naruszenia tego obowiązku wydzierża-wiający może dzierżawę wypowiedzieć bez zachowania terminów wypowiedzenia (art. 698 § 2 KC).

W kwestii wygaśnięcia poddzierżawy, gdy ustaje dzierżawa, SN w orz. z 7.11.1997 r.; °Publ. OSN 1998, póz. 53, wyraził pogląd o wyłączeniu wobec poddzierżawy zastosowania ^art. 668 KC o rozwiązaniu podnajmu najpóźniej z chwilą ustania stosunku najmu. Wskazano przy tym na odmienne funkcje najmu i dzierżawy, w związku z którymi poddzierżawa

Nb. 295-298

107

106

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

znalazła unormowanie „osobne i kompletne" w art. 698 KC. Umowa poddzierżawy _U(r muje się więc i podlega ogólnemu reżimowi prawnemu umowy dzierżawy.

299 Ze względu na uprawnienie dzierżawcy do pobierania pożytków, czyns? dzierżawny może być ustalony także w ułamkowej części pożytków (art. 693 § 2 KC).

Przykład: 1/5 zbioru zboża z wydzierżawionego pola.

W braku odpowiednich postanowień umownych lub ustalonych zwyczajów czynsz płatny jest półrocznie, i to z dołu (art. 699 KC), ponieważ przyjmuje się, że środki na ten cel dzierżawca uzyskuje z pobranych już pożytków.

Jeżeli czynsz oznaczony został w wysokości stałej, ryzyko nieuzyskania przychodów z przedmiotu dzierżawy (np. zboża z wydzierżawionego pola), ponosi dzierżawca. Może jednak żądać, aby sąd obniżył czynsz przypadający za dany okres gospodarczy, jeżeli wskutek okoliczności, za które dzierżawca odpowiedzialności nie ponosi i które nie dotycząjego osoby (np. susza), zwykły przychód z przedmiotu dzierżawy uległ znacznemu zmniejszeniu (art. 700 KC). Orzeczenie sądu zmniejszające czynsz ma charakter konstytutywny, albowiem zmienia treść zobowiązania. Przepis ten stanowi szczególny przypadek klauzuli rebus sic stantibus (por. art. 357' KC).

300 Jeżeli dzierżawca dopuszcza się zwłoki z zapłatą czynszu co najmniej za dwa pełne okresy płatności, a w wypadku gdy czynsz jest płatny rocznie, jeżeli dopuszcza się zwłoki z zapłatą ponad trzy miesiące, wydzierżawiający może dzierżawę wypowiedzieć bez zachowania terminów wypowiedzenia. Jednakże - podobnie jak wynajmujący lokal - wydzierżawiający powinien uprzedzić o tym dzierżawcę, udzielając mu dodatkowego trzymiesięcznego terminu do zapłaty zaległego czynszu (art. 703 KC).

301 Ustawowe prawo zastawu zostało w porównaniu z najmem rozszerzone na wszelkie rzeczy służące do prowadzenia gospodarstwa lub przedsiębiorstwa, a znajdujące się w obrębie przedmiotu dzierżawy, chociażby nie były własnością dzierżawcy (art. 701 KC).

Prawo to zabezpiecza nie tylko zaległy czynsz, ale także inne świadczenia związane z przedmiotem dzierżawy (np. podatki, koszty ubezpieczenia), które dzierżawca zobowiązał się płacić (por. bliżej art. 702 KC).

4. Ustanie dzierżawy

302 Dzierżawa zawarta na czas oznaczony gaśnie - podobnie jak najem - z na dejściem terminu końcowego, chyba że nastąpiło tzw. milczące jej prze' dłużenie według tych samych, co przy najmie, reguł (art. 674, 693 § l w zw z art. 694 KC).

Nb. 299-302

• 10. Dzierżawa

_r bliżej orz. SN z 15.5.1980 r; opubl. OSN 1980, póz. 222, z glosą A. Szpunara, _NP nTs-6/1982, s. 167.

Jeżeli dzierżawę zawarto na czas dłuższy niż trzydzieści lat, poczytuje się • o upływie tego terminu za zawartą na czas nie oznaczony (art. 695 KC).

Dzierżawa zawarta na czas nie oznaczony kończy się na skutek wypowiedze- 303 'a przez każdą ze stron. Terminy wypowiedzenia określa umowa, a w braku dpowiednich postanowień umowy, można j ą wypowiedzieć na sześć miesięcy naprzód przed upływem roku dzierżawnego (art. 704 KC). Rok dzierżawny Uczy się -jeżeli ani z umowy, ani z ustalonego zwyczaju (art. 56 KC) nic innego nie wynika - od początku dzierżawy.

Ponadto określone bliżej w punkcie poprzednim przypadki niewykonania 304 obowiązków wynikających z dzierżawy uzasadniaj ą wypowiedzenie tego stosunku ze skutkiem natychmiastowym - bez względu na to, czy dzierżawa została zawarta na czas oznaczony, czy nie oznaczony.

Po ustaniu dzierżawy dzierżawca obowiązany jest zwrócić wydzierżawią- 305 jącemu przedmiot dzierżawy w takim stanie, w jakim powinien się on znajdować przy prowadzeniu prawidłowej gospodarki (art. 705, 696 KC). Dopiero gdy ulepszenia dokonane przez dzierżawcę wykraczają poza tę miarę, służy wydzierżawiaj ącemu prawo wyboru między zatrzymaniem ulepszeń za zapłatą sumy odpowiadającej ich wartości a żądaniem przywrócenia stanu poprzedniego (art. 676 w zw. z art. 694 KC).

Odrębnym zagadnieniem jest kwestia rozliczeń z tytułu czynszu dzier- 306 żawnego. Jeżeli dzierżawa kończy się przedwcześnie - w toku roku dzierżawnego - powstaje pytanie, jaką część czynszu powinien dzierżawca zapłacić. Obliczenie tej należności stosunkowo do upływu czasu nie jest dla dzierżawy odpowiednie ze względu na to, że często pożytki mogą być pobierane tylko w pewnych okresach roku dzierżawnego. Z tego właśnie powodu w myśl art. 707 KC należy obliczać należny czynsz w stosunku, w jakim pozostają pożytki, które dzierżawca w danym roku już pobrał lub mógł pobrać, do pożytków z całego roku dzierżawnego.

W razie zbycia rzeczy wydzierżawionej w czasie trwania dzierżawy, w sto- 307 sunek ten wstępuje nabywca wedle reguł właściwych dla najmu (art. 678 w zw. z art. 694 KC).

S. Dzierżawa nieruchomości rolnej

Swoiste właściwości produkcji rolnej wymagają szczególnego uregulowania 308 dzierżawy gruntów rolnych, a zwłaszcza umocnienia pozycji prawnej dzierżawcy.

Uwzględniając w pewnej mierze ten postulat, ustawodawca zamieścił - w ramach działu II, tyt. XVII KC, poświęconego dzierżawie - kilka przepisów

Nb. 303-308

108

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

o dzierżawie gruntów rolnych, które modyfikują nieco ogólną treść dzierżawy.

Znacznie bardziej rozbudowane jest odpowiednie ustawodawstwo krajów WE A. Lichorowicz, Dzierżawa, op. cii.

309 Największą doniosłość ma przepis art. 695 § 2 KC. Przyznaje on dzier żawcy nieruchomości rolnej ustawowe prawo pierwokupu, jeżeli dzierżawa była zawarta na okres dłuższy niż trzy lata lub trwała faktycznie co najmniej dziesięć lat. W przypadkach takich bezwarunkowa sprzedaż nieruchomości rolnej osobie trzeciej, która wyłącza możliwość skorzystania przez dzierżaw-cę z prawa pierwokupu, jest bezwzględnie nieważna (art. 599 § 2 KC).

310 Poza tym przedłużony został do jednego roku termin wypowiedzenia dzierżawy gruntu rolnego (art. 704 KC) oraz określono bliżej sposób rozliczenia z tytułu nakładów na zasiewy (art. 706 KC).

Dzierżawę gruntów rolnych regulują ponadto szczególne AgRU¹, a także ustawy z 10.6.1994 r. o zagospodarowaniu nieruchomości Skarbu Państwa przejętych od woj| Federacji Rosyjskiej (Dz.U. Nr 79, póz. 363)².

II. Umowa o bezczynszowe oddanie nieruchomości rolnej do używania i pobierania pożytków

1. Charakter prawny

311 Umowa, w której biorący nieruchomość rolną do używania i pobierania pożytków zobowiązuje się jedynie do ponoszenia podatków i innych ciężarów związanych z własnością lub posiadaniem gruntu, a nie do zapłaty czynszu (art. 708 KC), nie ma charakteru dzierżawy z braku wspomnianego essen-tiale negotii.

Należy ją uznać za odrębny typ umowy (tak też orz. SN z 2.4.1993 r., MoP Nr 3/1994, s. 89) ukształtowany ustawowo, mimo iż nie jest ona oznaczona jakąś szczególną nazwą, a jej regulacja nie została redakcyjnie wyodrębniona z zespołu przepisów poświęconych dzierżawie.

2. Skutki prawne

312 Reżim prawny tego stosunku prawnego został ogólnie określony przez odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów o dzierżawie (art. 708 KC).

¹ Por. bliżej E. Klal, Wydzierżawianie nieruchomości rolnych z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa, Rejent Nr 1/1995, s. 96 i n.

² Por. bliżej A. Lichorowicz, Problematyka prawna zagospodarowania nieruchomości Skarbu Państwa przejętych od Wojsk Federacji Rosyjskiej, Rejent Nr 1 1/1994, s. 23 i,|

Nb. 309-312

109

11. Użyczenie

S L J. ——.,_-

„, _zv/iązku z tym nie znajdą zastosowania art. 693 § 2, 699, 700 KC. Natomiast z od-• ([„ią modyfikacją można stosować art. 703 KC dopuszczający przedwczesne wy-^ovv! j_zenie dzierżawy, w razie gdy biorący nieruchomość rolną nie wywiązuje się ze swo-

** i._owjązków płacenia ciężarów związanych z własnością lub posiadaniem gruntu. Tak Ldwański, [w.] System.., 1.111, cz. 2, s. 370, oraz orz. SN z 2.4.1993 r.; opubl. MoP

•"j 3/1994, s. 89; odmiennie L. Stecki, [w;] Kodeks cywilny z komentarzem.., s. 666.

§ 11. Użyczenie

Literatura: Z. Radwański, [w:] System.., 1.111, cz. 2, § 39-41; Czachórski, Zobowiązania..., § 79; B. Bladowski, A. Gola, Pożyczka, kredyt, użyczenie, Warszawa 1985; J. Gu-dawski, [w:] Komentarz.., s. 215 i n.; A. Hanusz, Prawnopodatkowe skutki umowy użyczenia w obrocie gospodarczym, PS Nr 3/1998; tenże, Prawnopodatkowe skutki umowy użyczenia w świetle przepisów o podatkach dochodowych na tle związków prawa podatkowego z prawem cywilnym, Rejent Nr 7-8/1998; K. Kruczalak, Umowy w obrocie..., s. 137 i n.; J. Krzyżanowski, [w.] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1504 i n.; J. Kufel, [w.] J. Kufel, W. Siitda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998, rozdz. X, § 4; W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.,., s. 296 i n.; Z. Radwański, Najem, dzierżawa, użyczenie, Warszawa-Katowice 1966; P. Ratajew, Najem i użyczenie - skutki podatkowe, MoP Nr 10/1998 (dodatek Nieruchomości); L. Stecki, [w.] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 666 i n.

I. Pojęcie

Użyczenie jest umową, przez którą użyczający zobowiązuje się zezwolić 313 biorącemu przez czas oznaczony albo nie oznaczony na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy (art. 710 KC).

Świadczenie użyczającego polegające na znoszeniu tego, że biorący używa rzeczy, zbliża użyczenie do najmu. "Natomiast w odróżnieniu od najmu użyczenie jest umową nieodpłatną, ale inną niż darowizna. Użyczający nie dokonuje bowiem bezpłatnego świadczenia kosztem swojego majątku, ponieważ rzecz użyczona nadal pozostaje - nieobciążona - w jego majątku.

Umowa użyczenia należy do jednej z najczęściej zawieranych w życiu codziennym umów, potocznie nieściśle nazywanych „pożyczką" (np. nieodpłatne użyczenie książki ^w bibliotece wydziałowej, pokoju przyjacielowi, parasola gościowi itp.). Przedmiotem użyczenia mogą być także nieruchomości (zob. art. 13 GospNierU).

Użyczenie skonstruowane zostało jako umowa realna. W związku z tym 314 dochodzi ona do skutku dopiero po wydaniu rzeczy użyczonej.

Kwalifikacja ta nie

"•• "i art. 710 KC zwrot stanowiący o „oddanej" ^u;"--«rpmu •--'— ;=; wvdania przez uż>

315

316

317

Roszczenia s„o„ po^M^e™ - *~ZX%ZŻ*£Z. ^3M

318

319

110

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

koncepcję umów realnych w polskim systemie prawnym (o tej kwestii por. Z. Ra Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 1999, s. 198).

II. Prawa i obowiązki stron

1. Użyczającego

Do obowiązków użyczającego - w przeciwieństwie do wynajmującego - nie należy zatem wydanie rzeczy użyczonej. Użyczający zobowiązany jest jedynie do znoszenia tego, że biorący używa rzeczy już mu wydanej.

Z uwagi na nieodpłatny charakter użyczenia użyczający odpowiada tylko za takie wady rzeczy, które wyrządziły biorącemu szkodę. Odpowiedzialność ta - podobnie jak przy darowiznie - powstaje wtedy, gdy użyczający, wiedząc o wadach ukrytych, nie zawiadomił o nich biorącego rzecz w używanie (art. 711 KC). Jest więc ona oparta na zasadzie winy.

Przykład: Użyczenie niesprawnego samochodu, narowistego konia, chorego na zakaźną chorobę psa, o czym użyczający wiedział i co spowodowało uszczerbek na zdrowiu biorącego w używanie. Jakkolwiek według ustawy z 21.8.1997 r. o ochronie zwierząt (Dz.U. Nr 111, póz. 724) zwierzę nie jest rzeczą, w sprawach nie uregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy (art. l ust. 2).

2. Biorącego w używanie

W braku odmiennej umowy, biorący w używanie powinien używać rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem i właściwościami i bez zgody użyczającego nie może jej oddać osobie trzeciej do używania (art. 712 KC), co uzasadnione jest osobistym charakterem tego stosunku prawnego. Z tego względu sam powinien dbać o rzecz mu użyczoną i bez zgody użyczającego może ją powierzyć osobie trzeciej tylko wtedy, gdy zmuszony jest do tego okolicznościami (art. 716 KC).

Przykład: Użyczonego mu psa oddaje sąsiadowi pod opiekę w związku z pobytem w szpitalu.

Na biorącym w używanie ciąży obowiązek ponoszenia zwykłych kosztów utrzymania rzeczy, a jeżeli poczynił nakłady przekraczające tę granicę, rozliczenie następuje według zasad prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (art. 714 w zw. z art. 752-757 KC). Natomiast nie może żądać od użyczającego dokonania żadnych nakładów na rzecz użyczoną.

Naruszenie wspomnianych obowiązków naraża biorącego w używanie na zaostrzoną odpowiedzialność w razie przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy (tzw. casus mixtus, art. 714 KC).

Nb. 315-319

§11 Użyczenie

Przykład: Biorący bez zezwolenia użyczającego daje użyczoną mu książkę osobie eciej do używania, gdzie ulega ona zniszczeniu wskutek pożaru. Dla skuteczniejszej ochrony interesów użyczającego ustanowiona została 320 solidarna odpowiedzialność osób, które wspólnie wzięły rzecz do używania.

III. Ustanie użyczenia

1. przyczyny

Użyczenie kończy się z upływem terminu określonego w umowie (art. 321

710 KC).

Natomiast użyczenie zawarte na czas nie oznaczony wygasa, gdy biorący

uczynił z rzeczy użytek odpowiadający umowie albo gdy upłynął czas, w ciągu którego mógł ten użytek uczynić (art. 715 KC). Umowa może wskazywać także inne zdarzenia powodujące zakończenie użyczenia.

Niezwłocznego wydania rzeczy użyczający może w każdym czasie żądać, 322

jeżeli:

1) rzecz jest niewłaściwie używana,

2) została bezpodstawnie powierzona osobie trzeciej,

3) stała się użyczającemu potrzebna z powodów nie przewidzianych w chwili zawarcia umowy (art. 716 KC).

323

od dnia zwrotu rzeczy (art. 719 KC). Dotyczy to roszcze-

• -•- i-,u ^/^rf^t-cTpnip ry.e-

111

Zakomunikowanie takiego żądania powoduje ustanie użyczenia.

obowiązany jest zwrócić rzecz użyczającemu w sta-

'---1—~.!~: -7.-, .-irM-nmlne iei

2. Skutki

czenie rzecz powierzył (art. 718 KC).

3. Przedawnienie

nienia - liczonemu

nei normie art. 118 KC.

Nb. 320-324

112 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

IV. Nieodpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków

325 Umowa o nieodpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków j_eaumową nienazwaną, do której stosuje się per analogiom postanowienia naj bardziej podobnych do niej instytucji użyczenia i dzierżawy.

Ze względu na jej nieodpłatny charakter należy dla ustalenia sposobu za. kończenia tego stosunku prawnego stosować przepisy o użyczeniu.

Odmiennie A. Stelmachowski, recenzja podręcznika: A. Ohanowicz i J. Górski, Zobowią. zania. Zarys według Kodeksu cywilnego, Warszawa-Poznań 1966, RPEiS z. 2/1967, s. 241

Nie dotyczy to jednak uregulowanej w art. 708 KC umowy o bezczynszo-we oddanie nieruchomości rolnej do używania i pobierania pożytków.

§ 12. Leasing l

Literatura: Czachórski, Zobowiązania..., § 78a; P. Bielski, Dopuszczalność umowy leasingu przedsiębiorstwa w prawie polskim, Rejent Nr 3/1998; J. Dworniak, Leasing i umowy o podobnym charakterze, Warszawa 1997; M. Golda, Leasing. Zagadnienia prawne, Warszawa 1999; J. Jacyszyn, Leasing kontenerów jako nowy typ umowy, SC 1988, t. XXXIV; tenże, Leasing jako prawna forma obrotu kontenerami, AUWr, Prawo Nr 150, Wrocław 1988; tenże i M. Statkiewicz, Geneza i przesłanki ekonomiczno-prawne leasingu, Rejent Nr 5/1992; W. J. Katner, Umowa leasingu a odpowiedzialność odszkodowawcza, [w:] Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Biruty Lewaszkiewicz--Petrykowskiej, Łódź 1997; K Korzan, Prawne ograniczenia umowy leasingu, MoP Nr 9/1994; K. Kruczalak, Leasing i jego gospodarcze zastosowanie, wyd. 3., Gdańsk 1996; tenże, Umowy w obrocie..., s. 120 i n.; J. Kufel, [w:] J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998, rozdz. X, § 5; A. Oleszko, Umowy leasingu z opcją sprzedaży w praktyce notarialnej, Rejent Nr 10/1994; M. Orlowski, Leasing - nowa forma obrotu maszynami i urządzeniami, Warszawa 1972; /. Ożóg, Leasing - istota i rodzaje, Przegląd Podatkowy Nr 8/1993; taż, Leasing operacyjny, Przegląd Podatkowy Nr 5/1994; K. Pie-trzykowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., s. 216 i n.; J. Poczobut, Umowa leasingu w prawie krajowym i międzynarodowym, wyd. 2., Warszawa 1996; tenże, Regulacja umowy leasingu w czeskim i słowackim kodeksie handlowym, PiP z. 1/1996; Z. Radwań-ski, Leasing - nowy rodzaj umowy, ZNUJ, Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej, z. l, Kraków 1973; M. Serwatka, Wybrane problemy zawierania umów leasingu prywatyzacyjnego, PPH Nr 9/1995; M. Sobczyk, Transakcje leasingowe, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe, Nr 16/1994; S. Wlazlo, Wybrane problemy związane z ubezpieczeniem mienia będącego przedmiotem leasingu, Prawo Asekuracyjne Nr 3/1997.

I. Wprowadzenie

326 Nazwa „leasing" pochodzi od angielskiego wyrazu „lease" oznaczającego dzierżawę lub najem (instytucji tych nie odróżnia się w prawie anglosaskim)

Nb. 325-326

113

§ 12. Leasing

ta określa się swoisty rodzaj umowy kształtującej się w praktyce go-darczej USA poczynając od połowy XX stulecia. Wedle wzorów ame-v ńskich współczesny leasing polega na czasowym przekazywaniu przede 7vstkim dóbr inwestycyjnych innej osobie do korzystania za opłatą ozna-_nei sumy pieniężnej rozłożonej na raty. Atrakcyjność tej nowej postaci k edytowania i obrotu towarami wiąże się z jednej strony z postępem tech-icznym, który powoduje szybkie starzenie się urządzeń i maszyn (tzw. zużycie moralne) wymuszając częstą ich wymianę na produkty nowocześniejsze, a z drugiej strony z trudnościami zbytu wytwarzanych towarów.

Wspomniany model umowy upowszechnił się następnie - z pewnymi modyfikacjami - w Europie, także w Polsce, zarówno w obrocie zagranicznym, jak i krajowym. Reżim prawny leasingu kształtowała przez wiele lat w głównej mierze praktyka poprzez ogólne warunki umów, oparte zresztą na wzorach europejskich. Umowę leasingu określano jako typ (empiryczny) umowy nienazwanej, do której w drodze analogii mogą znaleźć zastosowanie pewne regulacje dotyczące umów nazwanych'. Taką kwalifikację uzyskała wyróżniająca się w obrocie postać tzw. leasingu finansowanego (nazywanego również leasingiem finansowym lub kapitałowym), w którym leasingodawca (finansujący) nabywa rzecz - z reguły według wskazań leasingobiorcy - i przekazuje ją leasingobiorcy do korzystania przez czas oznaczony, za zapłatą w ratach wynagrodzenia odpowiadającego wartości rzeczy w chwili jej nabycia. Poszczególne elementy leasingu finansowanego wskazują na jego podobieństwo do najmu lub dzierżawy, sprzedaży na raty, pożyczki lub kredytu, zlecenia, a także komisu powiązanego ze świadczeniem szczególnych usług. ; Ze względu na cel gospodarczy i kumulację cech swoistych, nie mógł być przyporządkowany bez reszty żadnej ze wspomnianych umów. Uzasadnione było sięganie do niektórych tylko właściwych im unormowań, z czym jednak łączyły się wątpliwości, jakim fragmentom regulacji należy przypisać znaczenie przy rozstrzyganiu problemów leasingu. Zarazem poważne trudności sprawiało zapewnienie względnej równowagi praw i obowiązków stron umowy leasingu, ustalanych w praktyce często na korzyść finansującego.

Wśród umów określanych w obrocie mianem leasingu występowały i takie, które nie odróżniały się dostatecznie silnie od typów ustawowych - zwłaszcza umowy najmu i dzierżawy. Były to umowy tzw. leasingu operacyjnego (bieżącego), zawierane przy założeniu czasowego udostępnienia rzeczy nabytej lub wytworzonej przez „leasingodawcę" kolejnym korzystającym, z pobieraniem ' Por. J. Poczobut, Umowa leasingu..., s. 295 i n; orz. SN z 4.2.1994 r.; opubl. OSN '994, póz. 196; uchw. SN z 18.4.1996 r.; opubl. OSN 1996, póz. 112, z glosą S. Rudnic-^k'ego, MoP Nr 9/1996, s. 328, oraz glosą W. Kubali, Prawo Spółek Nr 1/1997, s. 50.

Nb. 326

114

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

no-

opłat, które nie pokrywały - w jednej transakcji - wartości danego tu. Wbrew stosowanej w praktyce nazwie, na ogół były one jako umowy najmu lub dzierżawy bądź ich swoiste odmiany. 327 Leasing został ujęty w ramy cywilnoprawne w wyniku nowelizacji Kod_eksu cywilnego ustawą z 26.7.2000 r. (Dz.U. Nr 74, póz. 857), która uregufo wała umowę leasingu (art. 709'-709¹⁸ KC). Rozwój działalności leasingowi przyczynił się więc do ukształtowania w prawie polskim nowego typu unio-wy nazwanej. Kodeksowa definicja umowy (art. 709' KC) uwzględnia \yy. łącznie postać leasingu określanego dotychczas jako finansowany, który by) zaliczany do umów nienazwanych. Właśnie jego oryginalność, w zestawieniu z innymi wskazanymi wyżej umowami, zadecydowała o wyodrębnieniu w KC umowy leasingu. W związku z tym leasing w ustawowej nazwie umowy nie ma dodatkowego określenia „finansowany". Natomiast umowy odpowiadające pojęciu „leasingu operacyjnego" nie są umowami leasingu w rozumieniu Kodeksu cywilnego.

Umowa leasingu została uregulowana w KC przy wzięciu pod uwagę krajowej i zagranicznej praktyki leasingowej, jak również standardów międzynarodowych, które znajdują wyraz w postanowieniach Konwencji UNIDROIT o międzynarodowym leasingu finansowym, sporządzonej 22.51988 r. w Ottawie.

II. Pojęcie

1. Charakterystyka ogólna umowy

328 Stronami umowy leasingu są finansujący i korzystający.

Finansującym może być tylko osoba prowadząca przedsiębiorstwo. Zawiera ona umowę „w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa", prowadzi więc działalność leasingową we własnym imieniu, zarobkowo, w sposób ciągły i zorganizowany. Nie musi natomiast zajmować się wyłącznie taką działalnością.

Po stronie korzystającego może występować każda osoba fizyczna i osoba prawna, niekoniecznie przedsiębiorca. W praktyce umowa leasingu ma jednak poważniejsze znaczenie w obrocie obustronnie profesjonalnym.

329 Umowę leasingu zawiera się na piśmie pod rygorem nieważności (art. 709² KC; forma ad solemnitatem). Jest ona umową dwustronnie zobowiązującą, odpłatną i wzajemną.

330 Do essentialia negotii umowy leasingu należą:

- od oznaczonej osoby

1) zobowiązanie się finansującego do nabycia rzeczy i na warunkach określonych w umowie leasingu;

Nb. 327-330

115

12. Leasing

3> II. Łeuj.,,_s

k₀\viązanie się finansującego do oddania nabytej rzeczy korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożytków, przez czas oznaczony;

_zobowiązanie się korzystającego do zapłaty finansującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenia pieniężnego, które jest co najmniej równe cenie nabytej rzeczy lub wynagrodzeniu z tytułu jej nabycia. Tak określone elementy umowy wskazują na złożoną funkcję leasingu. 331 Jego znaczenie nie polega tylko na udostępnieniu odpłatnie rzeczy do korzystania. Doniosłą rolę odgrywa kredyt faktycznie udzielony korzystającemu przez finansującego w postaci zapłaty ceny lub wynagrodzenia za nabytą rzecz, przeznaczoną do użytku korzystającego. Finansujący nie nabywa rzeczy na swoje potrzeby, ale ze względu na potrzeby korzystającego. Także świadczenie pieniężne korzystającego, spełniane przez zapłatę rat i będące co najmniej zwrotem wydatku finansującego, potwierdza kredytowy charakter transakcji. Można więc mówić o roli leasingu jako instytucji regulującej używanie rzeczy, a zarazem regulującej szeroko rozumiane stosunki kredytowe. Ma to znaczny wpływ na ukształtowanie sytuacji stron w stosunku prawnym leasingu.

1. Nabycie rzeczy

Elementem istotnym umowy leasingu, odróżniającym ją zdecydowanie od 332 umowy najmu i dzierżawy, jest zobowiązanie się finansującego do nabycia rzeczy, która ma być przedmiotem leasingu. Zobowiązanie to dotyczy dokonania odpowiedniej czynności prawnej z oznaczonym w umowie leasingu zbywcą, przy zachowaniu „warunków" określonych tą umową. Zawierając umowę leasingu korzystający aprobuje treść czynności prawnej (umowy), na i podstawie której finansujący ma nabyć rzecz, a także wyraża zgodę na osobę zbywcy. W praktyce korzystający bierze zresztą aktywny udział w wyborze rzeczy i zbywcy. Druga strona, prowadząca wyspecjalizowane przedsiębiorstwo, zajmuje się głównie finansowaniem operacji leasingowej.

Zobowiązania do nabycia rzeczy przez finansującego przepisy KC nie łączą z określoną czynnością prawną, którą w wykonaniu tego zobowiązania należałoby podjąć. "Nie wyjaśniaj ą ponadto wyraźnie, jakie prawo względem rzeczy ma uzyskać finansujący. Niewątpliwie jednak będzie to czynność prawna odpłatna, ponieważ podstawę do określenia świadczenia należnego finansującemu od korzystającego stanowi cena lub wynagrodzenie z tytułu nabycia rzeczy. Jako ważniejsze przykłady czynności, których dokonanie mogłoby stanowić przedmiot zobowiązania finansującego, można wskazać umowę sprzedaży, dostawy, umowę o dzieło, prowadzące do nabycia własności rzeczy

przez finansującego.

Nb. 331-332

f f f

'•

l n60£ 'W^G) h^m bu AzBpszads t suufeu o q3Esidszjd ąv psoui9§3Z3zs m 'ifonjAjsui qsAuui ns3.qEz z q3Bsidszjd omp3iM.odpo qsAm

-osojs m 3iuEM.oin33.in "bfnpfeuz ugjjs ipBnjAs Aju3ui3\3 3joj>i3i|s[ '3poaqo sjsfAzad sfezsAMZ S3EAvn pod sz^bi 3BJOiq 'uo^s aż fspzE^ nssasjui o3su(

-pBSEzn Auoaqoo op ezjsiuiz nssa^EZ \ pssij q3i 3iu3\S3J>)O 'oSaofefnsireuy'

-3Z3pBIA\S m3J>lEaBq3 oS3MO|Ap3J^ 0§3U|033Z3ZS Ul3lU3lUp3\3zMn Z

xEf '31SEZ3 uiAuozsBuzo m Az33za z BiuEisAzJO>[ oSsujEfdpo siusiMyzouin

[ o33Z3JEpOdS03 np3 UI3lU3IUp3l3ZA\n Z 3UEAVOnaiSUO^ 3UO "fec f UJ3ZE.IEZ p3B(BIUpdS 'AZ33ZJ Z

uoąs

*in

n^unsojs

..... 01 "es sin

3UZ3TU3ld 31U

sez ESmp 'mo^

i diu/.c.;'"^-i— ? ^r

r;^iod, ,-MAzn op oq_Pj^ r^r₀;^^

_oz _ toaza i3_PpsB»AV - uoajs 3Z Eupsf qo W - _Ml ^

To **p—^-- s:^ j2S^s o '°^°^dp°^&!s

-Ln nppom oS-TT^^J^l ₉uomzo^ A^soz 3^ M
3fnso_1S n3u,sB3, o As,d3zad q3Aao;^ op ^^ ^^ ^

op suąopod Av\oum siu/Cpsf b 'n§uisB3|

M lUUjfeu 03 3U

o§3i zooado b 's

'ifziMoad s^dsz 'du e^sząsez

^m3Ul Ul

tS3f 3TU3ZpOJ 31UAVOUJQ ^m(y%

zszjd azsszj epAqEU njniAj z nmszpojSBuAM. qtq siusou/w -3id sums prauifeu 03 ouo isouA/^ oSaujKiuiunu Biu37poj3«n\\\ siMEjsn m

qOBZ pO OlpEUOd AZ3\EZ nSuiSES] AMOUm 0>

p[ -si/womn m. Auoajs "fefeiB^sn iBi psou^Etd Amuusi 'sqzon

ZEJO 3U\EqOl§ 3pOA\>l /A EIUSZpOjSEU^M 3SO^OSA/^ 'UlAMOSSJ

qn\

ntufeu nzsuAzs po sf Biuzoapo 03

o333BpSq

-3Z3M

-EuAM nuiaotefnsuBUij

-3Z3PBIMS

3IU3Z3pEIA\S 01 JS3[ 'oSBUZ

'oSssEfeisAzJO^ .

'U §

LII

E M.01U3UI3p °Q

ETUEMJJ 3ISEZ3 O nSuiSESJ AMOUin Tf3IUTJ3p [3AVOS>[3pO>I §n{p3y\\^ TtU

-IUU31 BIU3Z3EUZO ^ME^Spod OJ JS3f 3IU qoAj9J>] A\ 'AjWOUin 3Z>[EJ E 'XZ33ZJ pS

-ou[BA\Xzn pz3JBpodso§ nssa^o op Auozyjqz sezo eu AMOum^s suejsimez 33^

->[Bjd m 'nSutsEsj 3iMoum m \uozobuzo sbzs bu szsmez sfndsjSBU MO>[jAzod

EIUEJ3iqod 3IUJEn}U3M3 I og30^JBJsXzjO>| Z3Zjd ElUEMAzn Op AZ33ZJ SIUEppO

•n§UTSB3| ^oum jusuisjs aujojsi tmoubis 03 'Az33ZJ

nUJ 3IUBp/(A\ EZ O§33E[BJSAZJO>( 33qOA\ pSOU|BIZp3IMOdpO Z AuOTUJOMZ >JEUp3f }S3f 3TU Ao^fnSUBUlj 'ngUTBES] SIMOUin AV UlAuOJSSJJjO UIOpSOA\pSB{M BpETM Z33ZJ AZ3 '3|ZpJ3IMlS UI3ZEJEZ I fspSZfl AqoSO pO OIUp3JSOdZ3q EIU3Z3 S EIU3IU{3dS 3(S OBSBlUOp 3ZOUI A3BfBJsAzJO>{ SIMEJSpOd f3J Bfy[ 'EIU3Z3ZSOJ

3UA\osojs oSsiu eu isouszjd qn| X3A\Xqz po azoszj mo;qpo op o§3DEfBjsAzj

-OT[ BiuzEMOdn Ispssz^ •nui33EfEisAzjo>{ AZ33ZJ EiuBp/Cw >(3ŻBiMoqo 3psiqoso 3fnuo>i/(M 3ZSMEZ sra As^fnsuBuij 33Aj>[Bad fa 'B3MAqz {ep/(m zssza oiupszadn niu3J9i>( 'oSssMnsuBuij zszjd BiuBp/CM pf n>[iu/(M a\ oidEjsEu szoui giuBppo 'AMBzasizp oq|B nuifeu op §msE3| EiuqBpodn

•MO>{jAzod BiuEJ3iqod i BiuEA\Azn op oq|E EiuEM/Czn op

-3ZJ pj niUBppO EU 0§33^fBB3[Od 'n§UTSB3| SIMOUin M 0§3UO|S3J>[0 H>[Z^TA\OqO

nui BiA\i|zouin oSss^fnsuBuy zszad azoszj B|uejs\zjo>| op

"3A\0>[}EfBUl EA\Ejd '

T >[Bf '

n§UISB3{ AZ33ZJ OUMOJEZ 3^Z3Xj

-op 'feSoui n§uiSE3j

szorn n§uisE3| uisjoiuipszaj

-bu AqB 'o§33^fEjsAzao>[ po 'ifsBnjAs f3t>[Bj i EZ3npjy(A\ siu Jts >[Ef -nSuisEsj siMoum m 'ESMEpszads 'du)

op Z33ZJ 5j nui ?Eppo 3iud5;s 5is 3Jhz'biA\oqoz 'W^B) nSuisBsj AA\omn sp^fod

3iu i "bpszaj "bqoso jssf Aaop( '(E3 n§msE3j siMOuin m ui/Cuoz3Buzo z ejjbmbz zszad Azssza BpAqEu op

EuuiA\od

§njp3A\ pidfejspo nSuiSBsj AMOum po Aq{§9ui Ao^fełsAzjo>[ 'Azsszj biu

~^EPA/Y\ nUI33BfBJsAzJO>[ 3IUM3dEZ 3ZOUI 3IU AoBltlSUBUI} AttOUm f3Uq3JpO J3MO

oqjB 'Azosza BpAqEU n>[ŻEiA\oqo z oSssBfnsuEuij is BiuBZ~biAvAM3iu 3izBj ^ 'nSuisES] 'bMoum z "buBŻBiMZ 3[B 'Buq3apo jssf (AzBpszads BMOiun 'du) nmBuo>[AM f3f m euejsimbz BMomn ^-n3 AMouin 3IUOJ1S pi§njp BiuBjsAzjo>[ op - AuBMOuiaojmod oAq isnui 3iu

UlAz3 O - f3f BlUBppO np3 M >[3IM(0>[Z3B '3iq3lS Bjp Z33ZJ

sz BJ3IMBZ '

3iunM/(zn

911

7/7 fmzpzoy

336

118

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

2. Obowiązki finansującego

Podstawowe obowiązki finansującego, jakie wynikają z umowy leasingu polegają na nabyciu rzeczy (według uzgodnień z korzystającym), wydaniu rzeczy korzystającemu oraz znoszeniu jej używania i ewentualnie pobierania pożytków przez czas oznaczony w umowie.

Z wydaniem rzeczy łączy się obowiązek finansującego polegający na wydaniu korzystającemu dokumentacji dotyczącej umowy ze zbywcą (art. 709⁴§ 3 KC), w tym odpisu tej umowy, odpisu dokumentu gwarancyjnego co do jakości rzeczy. Dla korzystającego ma to istotne znaczenie z uwagi na przysługujące mu ex legę uprawnienia z tytułu wad rzeczy wobec zbywcy (art. 709⁸ § 2 KC).

Termin i sposób wydania rzeczy korzystającemu strony ustalają w umowie, przy czym finansujący powinien wydać rzecz w takim stanie, w jakim znajdowała się ona w chwili, gdy otrzymał ją od zbywcy (art. 709⁴ § l KC).

Ze względu na kredytowe cechy świadczenia finansującego, nie odpowiada on za przydatność rzeczy do umówionego użytku. Odpowiednią ochronę zapewniają korzystającemu uprawnienia wobec zbywcy (art. 709⁴ § 2 w zw. z art. 709⁸ § 2 KC). Do obowiązków finansującego nie należy również, z tego samego powodu, utrzymanie rzeczy w należytym stanie, ponoszenie ciężarów z nią związanych, a także ryzyka jej przypadkowej utraty (art. 709⁵, 709⁷ KC). Ponadto finansujący jest zwolniony względem korzystającego z odpowiedzialności za wady rzeczy, z wyjątkiem wad wynikłych z okoliczności, za które odpowiada (art. 709⁸ § l KC); postanowienia umowne mniej korzystne dla korzystającego są nieważne. Do odpowiedzialności finansującego za wady rzeczy stosuje się odpowiednio przepisy o najmie (art. 709¹⁷w zw. z art. 664 KC).

W razie dochodzenia przez osobę trzecią przeciwko korzystającemu roszczeń dotyczących rzeczy będącej przedmiotem leasingu obowiązki finansującego przedstawiają się podobnie jak obowiązki wynajmującego, gdy najemca doznaje zakłóceń w używaniu rzeczy ze strony osób trzecich. Do takiej sytuacji stosuje się odpowiednio przepisy o najmie (art. 709" w zw. z art. 665 KC; por. Nb. 235), co oznacza również, że korzystający powinien niezwłocznie zawiadomić finansującego o działaniach osoby trzeciej.

3. Sytuacja korzystającego

Zasadniczym obowiązkiem korzystającego wynikającym z umowy leasingu jest zapłata wynagrodzenia pieniężnego, które pokrywa co najmniej wydatek finansującego na nabycie rzeczy. Wynagrodzenie powinien płacić w umówionych ratach, w terminach płatności określonych w umowie (art. 709' i 709" KC).

Nb. 336-337

119

§ 12. Leasing

no zabezpieczenia rat leasingu i świadczeń dodatkowych korzystającego suie się odpowiednio przepisy o najmie, dotyczące ustawowego prawa za- >) stawu (art. 709¹⁷ w zw. z art. 670 i 671 KC).

Z, kolei do zapłaty przez korzystającego rat przed terminem płatności stosu- _sjp odpowiednio przepisy o sprzedaży na raty (art. 709¹⁷ w zw. z art. 585 KC), _co oznacza możliwość odliczenia kwoty, która odpowiada wysokości stopy procentowej obowiązującej dla kredytu udzielanego przez NBP.

Korzystający nie ma obowiązku odebrania rzeczy będącej przedmiotem leasingu, natomiast wiążą go umówione terminy płatności rat, jeżeli wydanie rzeczy nie nastąpiło z przyczyn, za które ponosi odpowiedzialność (art. 709³ KC). Jest to uzasadnione kredytowym charakterem świadczenia finansującego.

Korzystającego mogą obciążać - na podstawie umowy stron - koszty ubezpieczenia rzeczy od jej utraty w czasie trwania leasingu (art. 709⁶ KC). Obejmują one, gdy inaczej nie ustalono w umowie, zapłatę składki na ogólnie

przyjętych warunkach.

Liczne obowiązki korzystającego łączą się z używaniem przez niego rzeczy (art. 709⁷, 709⁹ KC). Na nim spoczywa obowiązek utrzymania rzeczy w należytym stanie, w tym dokonywania konserwacji i niezbędnych napraw. Korzystający ponosi ciężary związane z własnością lub posiadaniem rzeczy. Powinien korzystać z rzeczy w sposób określony w umowie, a gdy umowa o tym nie stanowi - w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy. W szczególności bez zgody finansującego nie wolno mu czynić zmian w rzeczy będącej przedmiotem leasingu.

Oddanie przez korzystającego rzeczy do używania osobie trzeciej wymaga zgody finansującego (art. 709'² KC). Korzystający i osoba trzecia ponoszą wobec finansującego odpowiedzialność według stosowanych odpowiednio przepisów o najmie, dotyczących oddania rzeczy w podnajem albo do bezpłatnego używania (art. 709'⁷ w zw. z art. 668 § l KC). Oznacza to odpowiedzialność nie tylko korzystającego, ale i osoby trzeciej bezpośrednio wobec finansującego za używanie rzeczy zgodnie z obowiązkami wynikającymi

t- umowy leasingu.

Istotnym elementem sytuacji korzystającego jest jego ochrona w razie wad rzeczy będącej przedmiotem leasingu (art. 709⁸ KC). Jego uprawnienia wo-oec finansującego ograniczone są tylko do wad powstałych wskutek okoliczności, za które finansujący ponosi odpowiedzialność. Natomiast na korzystającego przechodzą ex legę uprawnienia z tytułu wad rzeczy (fizycznych, prawnych) przysługujące finansującemu względem zbywcy, i to z chwilą zawarcia przez finansującego ze zbywcą umowy. Nie dotyczy to uprawnienia

Nb. 337

121

§ 12. Leasing

120

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

do odstąpienia od umowy ze zbywcą Pozostaje ono uprawnieniem fi_nan
cego, który jednak nie może odstąpić od umowy ze zbywcą z powodu ^
rzeczy, gdy korzystający nie zgłosi takiego żądania. ^ac

Tak ukształtowana ochrona korzystającego - gdy przedmiot leasingu ma wady -.
zależnia przejście na korzystającego roszczeń np. z tytułu rękojmi przy sprzedaż "⁸'
sługujących finansującemu jako kupującemu, od zawarcia stosownej umowy mięn ,,
nansucm i '

, a sosowne umowy mięjn ,,'

nansującym i korzystającym, co było stałą praktyką przed uregulowaniem w KC unio ' leasingu.

Wzmocnieniu pozycji korzystającego służy rozwiązanie (wzorowane cz_eściowo na przepisach o najmie, art. 678 KC), w myśl którego, w razie zbycia rzeczy przez finansującego, na jego miejsce wstępuje w stosunek leasingu nabywca rzeczy (art. 709¹⁴ KC). O zbyciu rzeczy finansujący powinien niezwłocznie zawiadomić korzystającego.

Po zakończeniu leasingu korzystający ma obowiązek zwrotu rzeczy finansującemu. Może wtedy powstać kwestia rozliczenia w zakresie ulepszeń poczynionych przez korzystającego. Do zagadnień związanych ze zwrotem rzeczy będącej przedmiotem leasingu oraz do jej ulepszenia stosuje się odpowiednio przepisy o najmie (art. 709¹⁷ w zw. z art. 675 i n. KC).

4. Skutki naruszeń

338 Naruszenie przez korzystającego jego podstawowych obowiązków uzasadnia wypowiedzenie umowy leasingu przez finansującego ze skutkiem natychmiastowym, chyba że strony uzgodniły termin wypowiedzenia. Możliwość wypowiedzenia dotyczy przypadków ściśle określonych w ustawie:

1) wymienionych w art. 709" KC, a mianowicie naruszenia obowiązku utrzymania rzeczy w należytym stanie (art. 709⁷ § l KC), niewłaściwego używania rzeczy (art. 709⁹KC), nieusunięcia zmian w rzeczy dokonanych bez zgody finansującego (art. 709'°KC);

2) oddania rzeczy do używania osobie trzeciej bez zgody finansującego (art. 709¹² KC);

3) zwłoki z zapłatą co najmniej jednej raty wynagrodzenia (art. 709¹³ § 2 KC).

W sytuacjach wskazanych w pkt. 1) finansujący musi poprzedzić wypowiedzenie pisemnym upomnieniem korzystającego. W razie zwłoki z zapłatą. wynagrodzenia (pkt 3) konieczne jest - dla ochrony korzystającego - wyznaczenie przez finansującego na piśmie odpowiedniego terminu dodatkowego do zapłacenia zaległości, z zagrożeniem, że po jego bezskutecznym upływie może wypowiedzieć umowę leasingu. W następstwie wypowiedzenia finansujący może odebrać korzystającemu rzecz będącą przedmiotem leasingu.

Nb. 338

przeniesienie własności rzeczy

ływie oznaczonego w umowie czasu trwania leasingu i spłaceniu 339 k'ch rat finansujący z reguły nie jest zainteresowany w odzyskaniu rze-*^SZ\tóre utraciły już wartość rynkową, a jako przedsiębiorca zajmujący się • finansowaniem przedsięwzięcia nie dysponuje faktycznymi możliwo- • i bezpośredniego korzystania z przedmiotu leasingu. Natomiast może ^s. jeszcze przydać dotychczasowemu korzystającemu. Z tego względu umowach leasingu zastrzega się często możliwość uzyskania przez korzy-taiacego prawa własności rzeczy będącej przedmiotem leasingu. Cel ten trony umowy leasingu mogą zrealizować za pomocą różnych konstrukcji nrawnych obejmujących odpowiednie uprawnienie korzystającego, które aktualizuje się z chwilą zakończenia leasingu (np. umowa przedwstępna jednostronnie zobowiązująca, zastrzeżenie prawa pierwokupu). Biorąc pod uwagę dotychczasową praktykę, przepisy KC przewidują możliwość zobowiązania się finansującego do przeniesienia na korzystającego własności rzeczy, bez dodatkowego świadczenia, po upływie oznaczonego w umowie czasu trwania leasingu (art. 709¹⁶ KC). Korzystający może wtedy wystąpić z żądaniem przeniesienia własności w terminie miesiąca od upływu tego czasu. Oznaczenie terminu sprzyja pewności obrotu, a wprowadzono je na wypadek, gdyby strony nie określiły terminu w umowie.

IV. Zakończenie leasingu

Umowę leasingu zawiera się na czas oznaczony i z reguły zakończenie 340 leasingu następuje z upływem terminu końcowego.

W myśl zasad ogólnych, leasing może być rozwiązany na podstawie umowy stron. Ponadto do przedwczesnego zakończenia leasingu prowadzą inne,

określone w ustawie zdarzenia.

Należy do nich wypowiedzenie umowy leasingu, przewidziane jako upraw- 341 ruenie finansującego w przypadkach naruszenia przez korzystającego jego obowiązków w zakresie utrzymania rzeczy w należytym stanie, sposobu korzystania z rzeczy, zwłoki z zapłatą rat wynagrodzenia (bliżej Nb. 336). Finansujący może wypowiedzieć umowę ze skutkiem natychmiastowym, co mogą złagodzić same strony, ustalając w umowie terminy wypowiedzenia.

Z wypowiedzeniem łączy się obowiązek zwrotu rzeczy przez korzystającego, 342 °d którego ponadto - gdy wypowiedzenie uzasadniają okoliczności, za które ponosi on odpowiedzialność - finansujący może żądać natychmiastowej zapłaty wszystkich przewidzianych w umowie, a niezapłaconych rat (art. 709" KC).

Nb. 339-342

122

Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy

Przemawia za tym kredytowy charakter świadczenia finansującego i ponoszone przez niego ryzyko gospodarcze transakcji. Korzystający doznaje jednak ochrony polegającej na odliczeniu korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek zapłaty rat przed umówionym terminem (np. odsetki od kredytu w ich wysokości) i rozwiązania umowy (np. wartość rynkowa rzeczy).

Przepisy o leasingu wyraźnie nie przewidują możliwości wypowiedzenia umowy leasingu przez korzystającego; jest ona dostępna wyjątkowo, a mianowicie na podstawie stosowanych odpowiednio przepisów o najmie, w razie powołania się na wady rzeczy, za które finansujący ponosi odpowiedzialność (art 709¹⁷ w zw. z art. 664 § 2 KC).

343 Wśród wskazanych w ustawie przypadków wcześniejszego zakończenia leasingu zwraca uwagę wygaśnięcie umowy leasingu. Skutek ten powoduje:

1) utrata rzeczy będącej przedmiotem leasingu, z powodu okoliczności, za które finansujący nie ponosi odpowiedzialności (art. 709⁵ § l KC);

2) odstąpienie przez finansującego (na żądanie korzystającego) od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy (art. 709⁸ § 5 KC).

W każdej z tych sytuacji finansujący może żądać od korzystającego natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych w umowie, a niezapłaconych rat. Należność tę pomniejsza się jednak o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem (np. odsetki od kredytu w wysokości tych rat). Ponadto w pierwszej sytuacji odliczenie obejmuje korzyści wynikłe wskutek wygaśnięcia umowy leasingu (np. zmniejszenie kosztów operacyjnych), korzyści z tytułu ubezpieczenia rzeczy, naprawienia szkody. W sytuacji drugiej odlicza się korzyści z powodu wygaśnięcia umowy leasingu, a także wygaśnięcia umowy ze zbywcą (np. kwotę otrzymaną jako zwrot ceny).

Nb. 343

Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

§ 13. Uwagi ogólne

Literatura: Czachórski, Zobowiązania..., § 83; B. Gawlik, Pojęcie umowy nienazwanej, SC 1971, t. XVIII; L. Ogieglo, Pojęcie usługi i umów o świadczenie usług w ujęciu Kodeksu cywilnego, SIS, t. 5, Katowice 1979; tenże, Usługi jako przedmiot stosunków obligacyjnych, Katowice 1989.

I. Pojęcie usług

a) Przedstawione w niniejszym rozdziale poszczególne stosunki zobowią- 3*44 zaniowe oraz odpowiadające im umowy znamionuje swoisty rodzaj świadczenia, jakim są usługi. Pojęcie to nie zostało w KC ściśle zdefiniowane. Jedynie na mocy art. 395 § 2 KC można dojść do wniosku, że nie obejmuje ono ani wydania, ani używania rzeczy. Korzystając z reguł znaczeniowych języka powszechnego należy przyjąć, że usługami są czynności (działania) spełniane dla jakiejś innej osoby.

W literaturze proponuje się również węższą definicję tego pojęcia, wyłączającą z jego zakresu czynności, których skutek ma dopiero decydujące znaczenie (osiągnięty rezultat; np. umowa o dzieło); por. zwł. L. Ogieglo, Usługi, s. 84, 185 i n.

Wspomnianemu kryterium odpowiadają następujące umowy i stosunki prawne uregulowane w KC: zlecenie, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, umowa o dzieło, umowa o roboty budowlane, przechowanie, odpowiedzialność, prawo zastawu i przedawnienie roszczeń utrzymujących hotele i podobne zakłady, umowa składu, umowa agencyjna, umowa komisu, umowa przewozu, umowa spedycji.

Umowę o roboty budowlane, uregulowaną ramowo w art. 647-658 KC, pominięto w niniejszym podręczniku, ponieważ wraz z innymi umowami z zakresu inwestycji budowlanych jest ona przedmiotem wykładu prawa gospodarczego¹. ¹ Zob. zwł. J. Strzępka, [w:] Prawo umów..., pod red. S. Wlodyki, Kraków 1993, s. 217 i n.; K. Kruczalak, Umowy w obrocie..., s. 75 i n.

Nb. 344

125

124 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

Niektóre ze wspomnianych umów, mające przede wszystkim doniosłe zn_a_ czenie dla obrotu handlowego (skład, agencja, komis, przewóz, spedycja) zostały przedstawione jedynie w skróconej postaci.

345 b) Natomiast szczególne pojęcie usług wprowadziła ustawa z 10.6.1994 r. o zamówieniach publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 119, póz. 773 ze zm.), według której przez „zamówienia publiczne" należy rozumieć zamówienia na roboty budowlane, dostawy oraz wykonywanie usług opłacane ze środków publicznych, przy czym usługami w znaczeniu przyjętym w ustawie są „wszelkie prace, które nie są robotami budowlanymi ani dostawą" (art. 2 ustawy). Umowy o tak rozumiane usługi, jak i w innych sprawach zamówień publicznych, zawiera się w trybie ściśle określonym w ustawie (trybem podstawowym jest przetarg nieograniczony), w zasadzie w formie pisemnej pod rygorem nieważności, a całość postępowania w tych sprawach znamionują silnie rozwinięte elementy kontroli administracyjnej¹

Do umów tych ustawę o zamówieniach publicznych, jako lex specialis, należy stosować przed przepisami KC, a także KPC (art. 72 ustawy).

§ 14. Umowa zlecenia

ostały z Kodeksu zobowiązań i Kodeksu handlowego. Tymczasem aktualne notrzeby obrotu gospodarczego domagają się nowych rozwiązań prawnych. Stąd w praktyce prawniczej pojawiają się nowe rodzaje umów o świadczenie usług, które nie mieszczą się już w ustawowych typach umów nazwanych, aczkolwiek w pewnych fragmentach treść odpowiadających im stosunków prawnych regulowana jest według wzorców umów nazwanych.

Do takich umów należy np. umowa o wycieczkę (umowa o podróż), umowa hotelowa (por. M. Nesterowicz, Odpowiedzialność cywilna biur podróży, Warszawa 1974; tenże, Prawo turystyczne, Warszawa 1993; tenże i A. Rembieliński, Odpowiedzialność cywilna zakładu hotelarskiego, Toruń 1995, wyd. II; J. Raciborski, Umowa o podróż, NP Nr 5-6/1989), umowa wyłącznej koncesji handlowej (por. A. Koch, Umowa wyłącznej koncesji handlowej w eksporcie, Poznań 1982), różnego rodzaju umowy związane z przewozem (por. M So-śniak, Prawny kształt usług przewozowych, [w:] Problemy prawa przewozowego, t. 7, Katowice 1985), umowa o pracę badawczą (por. L. Zalewski, Umowa o pracę badawczą, Poznań 1983), o dokonanie projektu wynalazczego (por. A. Nowicka, Umowa o dokonanie projektu wynalazczego, Poznań 1989), umowa o usługi serwisowe (por. R. Szostak, Umowy o przejęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych na tle konsumenckiego prawa europejskiego, Warszawa 1994).

II. Umowy nazwane i nienazwane

346 Wyróżnienie wskazanej wyżej grupy umów o świadczenie usług nie jest tylko zabiegiem porządkującym uregulowane już w Kodeksie cywilnym stosunki zobowiązaniowe (umowy nazwane). Ponadto art. 750 KC wiąże z tym wyróżnieniem konsekwencje normatywne dla nie unormowanych w systemie prawnym, a więc nienazwanych umów o świadczenie usług. Zgodnie ze wspomnianym przepisem do umów takich „stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu". W ten sposób umowa zlecenia wskazana została jako modelowe rozwiązanie dla nienazwanych umów o świadczenie usług. Jednak pamiętać zarazem należy, że odesłanie to opatrzone zostało zastrzeżeniem o odpowiednim stosowaniu przepisów o zleceniu. Biorąc ponadto pod uwagę funkcjonalne dyrektywy wykładni należy podzielić pogląd, że art. 750 KC nie wyłącza analogicznego stosowania przepisów regulujących inne umowy nazwane o świadczenie usług i że jedynie z braku takich przepisów rozstrzygającymi dla nienazwanych umów o świadczenie usług stają się przepisy o zleceniu. Kodeksowa regulacja stosunków prawnych ł umów o świadczenie usług przedstawia się już jako nieco archaiczna, ponieważ w istocie odtwarza sytuację prawną sprzed ponad pół wieku. Przepisy te bowiem w zasadzie przejęte

¹ Zob. M. Lemke, Ustawa o zamówieniach publicznych, Kraków 1995; J. Baehr, T. Kwieciński, Ustawa o zamówieniach publicznych. Komentarz, Warszawa 1995; J. Pieróg, Zamówienia publiczne. Komentarz, Warszawa 2000.

Nb. 345-346

§ 14. Umowa zlecenia

Literatura: A. Szpunar, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 42-49', Czachórski, Zobowiązania..., § 83, 84; B. Bladowski, Umowa o dzieło i umowa zlecenia, Warszawa 1987; E. Dobrodziej, Prawa i obowiązki stron w umowach zlecenia i o dzieło, Bydgoszcz 1993; M. Gersdorf, Umowa o pracę. Umowa o dzieło. Umowa zlecenia, Warszawa 1993; taż, Zlecenie i agencja w nowych uregulowaniach prawnych, Warszawa 1995; S. Grzybowski, O przepisach kodeksu cywilnego dotyczących zlecenia, NP Nr 10/1967; K. Kolakowski, [w:] Komentarz..., s. 248 i n.; K. Kruczalak, Umowy w obrocie.., s. 266 i n.; W. Ludwiczak, Umowa zlecenia, Poznań 1955; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 684 i n.; L. Ogieglo, Zlecenie na tle kodeksowych umów o świadczenie usług, SIS, t. 10, Katowice 1985; tenże, Usługi jako przedmiot stosunków obligacyjnych, Katowice 1989; tenże, [w;] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 326 i n; M. Sośniak, Umowy o świadczenie usług z art. 750 kodeksu cywilnego, PiP z. 5/1981; L. Stecki, Umowa zlecenia a prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, RPEiS z. 3/1980; J. Szczerski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz.., s. 1539 i n.; A. Szpunar, Nabycie nieruchomości na podstawie umowy zlecenia, [w:] Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; tenże, O powierniczych czynnościach prawnych, AUŁ, Łódź 1993; T. Wiśniewski, Praktyka sądowa w sprawach o wykonanie zobowiązań wynikających z umów o świadczenie usług, NP Nr 3/1987; S. Wójcik, Odgraniczenie umowy o dzieło od umowy o pracę i umowy zlecenia, ZNUJ, Prace prawnicze Nr 10, Kraków 1963; A. Zimny, Umowa zlecenia, Łódź 1996.

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna

W umowie zlecenia występują dwie strony: dający zlecenie i przyjmują- 347 zlecenie.

Nb. 347

»*»•"•••

126 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

Do essentialia negotii tej umowy należy zobowiązanie przyjmującego zł cenie do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zleceni (art. 734 § l KC).

Przykład: Zawarcie umowy, złożenie oferty. Zakresu tych czynności nie należy różu mieć zbyt wąsko; może to być w szczególności prowadzenie przez adwokata sprawy przed sądem albo w postępowaniu innym niż przed organami wymiaru sprawiedliwości. Wyłąc_zo_ ne są czynności, które mogą być dokonane tylko osobiście, np. sporządzenie testamentu

348 Zlecenie w ujęciu KC nie obejmuje umów, w których przedmiotem świadczenia jest spełnienie usługi polegającej na czynności faktycznej. Jednakże na mocy art. 750 KC do umów takich stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu, gdy nie podlegają one przepisom innej umowy nazwanej.

Do umów tych należą np. umowy o leczenie, pielęgnowanie, o wychowywanie, o naukę (korepetycje, nauka języków obcych), o utrzymanie kogoś - por. art. 751 pkt 2 KC; o prowadzenie wycieczek turystycznych (por. orz. SN z 9.6.1972 r; opubl. OSN 1973, póz. 16); umowy o pełnienie nadzoru nad czynnościami osób trzecich (por. np. B. Wala-szek, Istotne cechy umowy o nadzór autorski, RPEiS z. 3/1968); pośrednictwo przy sprzedaży (por. orz. SN z 10.8.1979 r.; opubl. OSN 1980, póz. 31; orz. SN z 30.5.1980 r.; opubl. OSN 1981, póz. 60); umowy o czynności reklamy. Szerzej stany faktyczne objęte art. 750 KC omawia L. Ogieglo, Usługi..., s. 167 i n.

349 Zobowiązanie biorącego zlecenie polega na świadczeniu określonych, a więc zindywidualizowanych czynności prawnych, i to w sposób pozwalający mu na samodzielne organizowanie odpowiednich działań. Cecha ta m.in. odróżnia ten typ stosunku prawnego od stosunku pracy.

350 Przyjmujący zlecenie zobowiązuje się jedynie do dokonania umówionych czynności, nie odpowiada natomiast za to, że pożądany przez dającego zlecenie rezultat zostanie osiągnięty (np. adwokat za „wygranie" sprawy). Przyjmujący zlecenie powinien wszakże dokładać należytej staranności, aby cel ten osiągnąć. Z uwagi na to, że miarą wykonania zobowiązania nie jest osiągnięcie ściśle oznaczonego rezultatu, lecz samodzielne staranne działanie, będące zawsze przedmiotem nieostrych ocen, zatem stosunek zlecenia znamionuje w silnym stopniu zaufanie, jakie powinien żywić dający do przyjmującego zlecenie.

Spełnienie określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie oznacza dokonanie czynności dotyczącej jego sfery prawnej. Może ono przybrać różną postać.

351 1. Działanie przyjmującego zlecenie może polegać na dokonaniu czynności w imieniu dającego zlecenie, a więc z tym skutkiem, że odpowiednie prawa lub obowiązki nabywa bezpośrednio dający zlecenie. W takim wypadku dokonujący czynności działa jako pełnomocnik dającego zlecenie. Odrębne, tzn. obok zlecenia, udzielenie pełnomocnictwa (art. 95

Nb. 348-351

14. Umowa zlecenia

• _n KC) nie jest jednak potrzebne, ponieważ art. 734 § 2 KC stanowi, że braku odmiennej umowy zlecenie obejmuje umocowanie do dokonania czynności prawnej w imieniu dającego zlecenie.

Przyjmujący zlecenie występuje wówczas równocześnie w roli pełnomocnika, a dający zlecenie w roli mocodawcy.

Dopiero innego rodzaju postanowienie zawarte w umowie zlecenia uchyla domniemanie pełnomocnictwa.

Połączenie zlecenia z pełnomocnictwem stwarza taką sytuację prawną, że przyjmujący zlecenie jest nie tylko upoważniony, ale także zobowiązany do działania w imieniu dającego zlecenie. Zlecenie oznacza w tym wypadku stosunek będący podstawą pełnomocnictwa w rozumieniu przepisów art. 101, 106 KC.

Przykład: Umowa adwokata z klientem; zlecenie przez A, aby B nabył określone rzeczy, zawarł umowę najmu lub dokonał innej czynności w imieniu A.

2. Zgodnie z treścią zlecenia, działanie dla dającego zlecenie może wszakże 352 polegać na dokonaniu przez przyjmującego zlecenie czynności prawnej w imieniu własnym, lecz na rachunek dającego zlecenie. Nabywa on wtedy określone prawo na swoje nazwisko, z tym że ma obowiązek przenieść to prawo na dającego zlecenie (por. art. 734 § 2 i 740 zd. 2 KC). Przyjmujący zlecenie występuje wówczas w roli tzw. zastępcy pośredniego.

Przykład: A nie chcąc ujawnić na licytacji swego nazwiska, zleca B, aby nabył określony obraz na swoje nazwisko, a następnie przeniósł własność obrazu na A.

Umowa zlecenia może być czynnością odpłatną, jak i nieodpłatną. Wśród 353 umów o świadczenie usług zasadąjest odpłatność (por. jednak przechowanie, art. 836 KC), co odpowiada ich gospodarczemu znaczeniu oraz wykonywaniu najczęściej przez osoby zawodowo trudniące się świadczeniem usług danego rodzaju. Zgodnie więc z ogólniejszymi tendencjami norma interpretacyjna art. 735 KC każe przyjąć, że jeżeli niodpłatność nie została zastrzeżona w umowie ani nie wynika z okoliczności, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie. O wysokości wynagrodzenia rozstrzyga obowiązująca taryfa (np. przepisy o opłatach za czynności adwokackie oraz opłatach za czynności radców prawnych), a w jej braku będzie zasądzone wynagrodzenie w wysokości odpowiadającej wykonanej pracy.

W odniesieniu do zlecenia odpłatnego jest kwestią sporną, czy należy ono do umów wzajemnych (zob. L. Ogieglo, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 329). Zagadnienie to nie ma jednak większego znaczenia praktycznego, zważywszy że przyczyny ustania stosunku prawnego zlecenia uregulowane zostały samodzielnie z uwzględnieniem elementu zaufania, który przy zleceniu odgrywa szczególną rolę (por. np. art. 746 KC).

Nb. 352-353

129

128 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

^:M

354 Zlecenie jest umową konsensualną i dwustronnie zobowiązującą, takżell

wtedy gdy nie ma charakteru odpłatnego (por. np. art. 742 KC).

II. Zawarcie umowy

355 Umowę zlecenia zawiera się według zasad ogólnych, z wyjątkiem do-| tyczącym obowiązku niezwłocznego zawiadomienia dającego zlecenie ofe-jj renta o nieprzyjęciu zlecenia; obowiązek taki nałożony został na zawodowo trudniących się załatwianiem spraw dla innych (np. radca prawny prowadząj| cy kancelarię) oraz na osobę, która wyraziła wcześniej gotowość załatwianid czynności danego rodzaju (art. 736 KC). Konsekwencje niedochowania tego| obowiązku są jednak znikome; polegają tylko na naprawieniu szkody w gra-| nicach tzw. ujemnego interesu umownego na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych.

356 Forma umowy zlecenia może być dowolna, chyba że zlecenie łączy z pełnomocnictwem, dla którego wymagana jest forma szczególna.

Przykład: Z pełnomocnictwem ogólnym albo do dokonania czynności, dla której prze-| widziana jest forma szczególna; zob. art. 99 KC.

Wymaganie tej formy odnosi się wówczas także do umowy zlecenia (art. 734JJ § 2 zd. 2 KC).

Natomiast jeżeli przyjmujący zlecenie ma działać jako zastępca pośredni,| umowa zlecenia nie wymaga nigdy formy szczególnej.

Przykład: A zleca B, aby B nabył nieruchomość na swoje nazwisko (w imieniu wła-1 snym), lecz na rachunek A. Dla ważności umowy zlecenia nie jest wymagane zachowanie'* formy aktu notarialnego; może to być umowa sporządzona w zwykłej formie pisemnej,! a nawet umowa ustna. Na podstawie tej umowy przysługuje A roszczenie względem B.ij o przeniesienie na A własności nabytej nieruchomości. Zachowanie formy aktu notariat-¹' nego jest natomiast konieczne dla nabycia nieruchomości przez B oraz dla przeniesienia•• przez B jej własności na A. Por. np. orz. SN z 27.6.1975 r., opubl. OSN 1976, póz. 75;.' orz. SN z 28. 12.1976 r; opubl. OSN 1977, póz 121; zob. L. Ogiegh, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 327; A. Szpunar, Nabycie nieruchomości..., s. 233 i n.

III. Prawa i obowiązki stron

1. Przyjmującego zlecenie

357 Jego podstawowym obowiązkiem jest dokonanie przewidzianej w umowie czynności. Powinien przy tym działać z należytą starannością (por. art. 355 KC). W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, bez względu na to czy umowa ma charakter odpłatny czy nieodpłatny, przyjmujący

Nb. 354-357

§14. Umowa zlecenia

zlecenie odpowiada w ten sam sposób, to znaczy za szkodę wynikłą nawet ' z winy nieumyślnej (art. 471 KC; por. też art. 473 KC).

Umowa zlecenia oparta jest na zaufaniu do osoby przyjmującej zlecenie, co znajduje wyraz w unormowaniu licznych kwestii dotyczących wykonania zobowiązania. W szczególności sposób wykonania zleconej czynności z reguły pozostawiony jest przyjmującemu zlecenie. Dający zlecenie może jednak udzielić mu wiążących wskazówek, do których przyjmujący zlecenie powinien się stosować, chyba że pojawiła się nie przewidziana okoliczność, a przyjmujący zlecenie nie ma możliwości uzyskania zgody zleceniodawcy na zmianę sposobu działania. Powinien wówczas postępować zgodnie z przypuszczalnymi intencjami zleceniodawcy (art. 737 KC).

Także z uwagi na zaufanie znamionujące zlecenie, przyjmujący zlecenie 358 powinien wykonywać zleconą mu czynność w zasadzie osobiście. Może powierzyć wykonanie zlecenia osobie trzeciej tylko wtedy, gdy wynika to z umowy lub ze zwyczaju, albo gdy jest do tego zmuszony szczególnymi okolicznościami, zawiadamiając o tym dającego zlecenie. W przypadku takim odpowiada za niewłaściwe działania zastępcy tylko w razie winy w wyborze (art. 738 § l KC). W pozostałych sytuacjach odpowiada za jego zawinione działania na zasadzie ryzyka (art. 738 § 2 zd. 2 i 474 KC). Substytut jest zawsze odpowiedzialny za wykonanie zlecenia, zarówno wobec zleceniodawcy, jak i wobec przyjmującego zlecenie. Jeżeli wraz z nim odpowiada wobec zleceniodawcy, ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 738 § 2 KC). W razie gdy przyjmujący zlecenie bezpodstawnie powierzył wykonanie czynności substytutowi, a rzecz należąca do dającego zlecenie uległa w związku z tym utracie lub uszkodzeniu, odpowiada za wynikłą stąd szkodę (art. 739 KC,

tzw. casus mixtus).

Przyjmujący zlecenie obowiązany jest bieżąco informować dającego złe- 359 cenie o przebiegu sprawy i złożyć mu sprawozdanie z wykonania zlecenia, a także powinien wydać mu wszystko, co przy wykonywaniu zlecenia dla niego uzyskał, chociażby w imieniu własnym (art. 740 KC). Nie wolno mu używać we własnym interesie rzeczy i pieniędzy dającego zlecenie (art. 741 KC).

Odpowiedzialność kilku osób, które wspólnie przyjęły zlecenie, ma w od- 360 niesieniu do drugiej strony charakter solidarny (art. 745 KC).

2. Dającego zlecenie

Po stronie dającego zlecenie istnieje obowiązek pokrycia wydatków przyj- 361 mującego zlecenie związanych z należytym wykonaniem zlecenia oraz zwolnienia go z zaciągniętych w tym celu zobowiązań, np. przez zapłatę, przejęcie długu (art. 742, 743 KC).

Nb. 358-361

131

130 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia uslug

362 Jeżeli zlecenie jest odpłatne, co w praktyce stanowi regułę, najważnie' szym obowiązkiem dającego zlecenie jest zapłata wynagrodzenia. Należy się ono przyjmującemu zlecenie dopiero po jego wykonaniu, a więc z dofo (art 744 KC), ale terminy zapłaty mogą być w umowie inaczej ustalone

363 W razie wspólnego udzielenia zlecenia przez kilka osób, odpowiadają _onesolidarnie względem przyjmującego zlecenie (art. 745 KC).

IV. Ustanie zlecenia

1. Przyczyny

364 Z reguły stosunek zlecenia ustaje przez jego wykonanie.

365 Poza tym każda ze stron może stosunek ten w dowolnym czasie wypowiedzieć ze skutkiem natychmiastowym (art. 746 KC).

Uprawnienie to może być w umowie tylko ograniczone, albowiem norma iuris cogentis zastrzega, że zawsze każda ze stron może wypowiedzieć zlecenie, gdy zajdą po temu ważne powody (art. 746 § 3 KC).

Przykład: Strony mogą określić sposób i termin wypowiedzenia, natomiast zrzeczenie się z góry możliwości wypowiedzenia bez względu na okoliczności byłoby nieważne.

366 Śmierć dającego zlecenie albo utrata przez niego zdolności do czynności prawnych nie powoduje - w braku odmiennej umowy - wygaśnięcia zlecenia (art. 747, 749 KC). W stosunek zlecenia wstępują spadkobiercy, którzy mogą dokonać wypowiedzenia, a w sytuacji drugiej zlecenie może wypowiedzieć przedstawiciel ustawowy zleceniodawcy.

Natomiast te same okoliczności, jeżeli wystąpią po stronie przyjmującego zlecenie, a inaczej nie zastrzeżono, powodują wygaśnięcie zlecenia; trudno bowiem przyjąć, aby dający zlecenie żywił takie samo zaufanie do spadkobierców przyjmującego zlecenie, jak co do niego samego.

2. Skutki

367 Z wygaśnięciem stosunku zlecenia wiąże się kwestia rozliczeń, stosownie do ciążących na stronach obowiązków. W razie wypowiedzenia przez dającego zlecenie jest on obowiązany do zwrotu wydatków, a jeżeli zlecenie miało charakter odpłatny - do zapłaty części wynagrodzenia. Ponadto z wypowiedzeniem bez ważnego powodu, przez którąkolwiek ze stron, łączy się obowiązek naprawienia szkody (art. 746 § l i 2 KC).

Mimo zastrzeżonego w umowie wygaśnięcia zlecenia (np. na wypadek śmierci zleceniodawcy), przyjmujący zlecenie powinien sprawę prowadzić nadal

Nb. 362-367

§ 15. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

- gdyby z przerwania czynności mogła wyniknąć szkoda - aż do podjęcia odpowiednich decyzji przez spadkobierców (art. 747 KC). Jeżeli zaś o wygaśnięciu zlecenia nie wiedział i dokonał czynności, ochronę zapewnia mu przepis art. 749 KC, nakazując uznanie w takim wypadku zlecenia za istniejące na korzyść przyjmującego zlecenie.

3. Przedawnienie

Roszczenia z umowy zlecenia przedawniają się w zasadzie według prze- 368 pisów ogólnych (art. 118 i n. KC), od czego przewidziane są odstępstwa w następujących przypadkach.

1) Z upływem lat dwóch ulegają przedawnieniu roszczenia o wynagrodzenie oraz o zwrot poniesionych nakładów, przysługujące osobom zawodowo trudniącym się przyjmowaniem zleceń danego rodzaju, a także roszczenia z tytułu zaliczek udzielanych tym osobom (art. 751 pkt l KC);

2) Także z upływem lat dwóch przedawniają się nie wynikające z umowy zlecenia w znaczeniu ścisłym dotyczące czynności faktycznych - roszczenia z tytułu utrzymania, pielęgnowania, wychowania lub nauki, jeżeli przysługują osobom zawodowo trudniącym się takimi czynnościami albo utrzymującym zakłady na ten cel przeznaczone (art. 751 pkt 2 KC).

§ 15. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

Literatura: A. Szpunar, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 89-93; Czachórski, Zobowiązania..., § 85; K. Kołakowski, [w:] Komentarz..., s. 260 i n.; W. Ludwiczak, Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Wybrane zagadnienia, Warszawa 1960; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem.., s. 693 i n.; L. Ogieglo, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 345 i n; L. Stecki, Umowa zlecenia a prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, RPEiS z. 1/1980; J. Szczerski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz.., s. 1557 i n.

I. Pojęcie

Podstawowy dylemat, jaki jawi się przy kształtowaniu tej instytucji, polega na wytyczeniu granicy między uznaną zasadą, że nikt nie powinien wdzierać się w cudzą sferę interesów, a życzliwym stosunkiem do osób, które z motywów altruistycznych troszczą się o cudze sprawy.

Zdarzeniem kreującym omawiany tu stosunek prawny nie jest czynność 369 prawna, lecz działanie, które znamionują następujące cechy (art. 752 KC).

Nb. 368-369

133

132 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

370 a) Działający (negotiorum gestor) prowadzi cudzą sprawę, która zarówno wedle kryteriów obiektywnych, jak i wedle jego intencji należy do sfery interesów jakiejś innej osoby - niekoniecznie znanej lub już istniejącej (np. przyszłej osoby prawnej).

Jeżeli więc działający jest przekonany, że załatwia sprawę własną, a w istocie prowadzi cudzą sprawę, nie powoduje to powstania omawianego stosunku prawnego, np. remont budynku błędnie uważanego za własny; por. orz. SN z 21.12.1967 r.; opubl. OSP 1969, póz. 34.

Ustawa chroni bowiem jedynie altruistyczne intencje gestora działającego w cudzym interesie. Natomiast może on równocześnie prowadzić sprawę cudzą i własną.

Przykład: Spadkobierca załatwiający sprawy spadkowe także innych współspadko-bierców.

Prowadzenie cudzej sprawy może polegać na dokonywaniu czynności prawnych w cudzym imieniu lub tylko na cudzy rachunek (np. kupno dla znajomego poszukiwanej przez niego rzeczy, zapłata cudzego długu) albo na dokonaniu działań czysto faktycznych (np. naprawa cudzej rzeczy).

371 b) Prowadzący cudzą sprawę nie może mieć do tego odpowiedniej kompetencji prawnej, wynikającej z jakiegokolwiek stosunku prawnego. Ustawa posługuje się dla wyrażenia tej zasady tradycyjną formułą wskazującą, że działanie podejmowane jest bez zlecenia. Jednakże chodzi tu oczywiście nie tylko o stosunek zlecenia, ale i o inne stosunki prawne uzasadniające ingerencję w cudze sprawy.

Takimi stosunkami prawnymi sąnp. umowa o pracę, agencja, komis, spedycja oraz ex legę powstałe stosunki prawne (por. np. przejęcie w zarząd państwowy opuszczonej nieruchomości, orz. SN z 12.7.1978 r; opubl. OSN 1979, póz. 119).

372 c) Negotiorum gestor obowiązany jest działać zgodnie z prawdopodobną wolą osoby, której sprawę prowadzi (art. 752 KC) oraz po podjęciu działania w miarę możności powiadomić o tym tę osobę i stosownie do okoliczności albo oczekiwać jej zleceń, albo prowadzić sprawę dopóty, dopóki osoba ta nie będzie mogła sama się nią zająć (art. 753 § l KC). Obowiązek ten chroni zasadę, że każdy może dowolnie decydować o swoich własnych sprawach, chociażby nawet decyzje te nie były rozsądne. Z tego względu negotiorum gestor powinien uszanować każdą prawdopodobną, a tym bardziej wyraźnie objawioną wolę osoby, w której interesie działa, a w szczególności zaprzestać działania na żądanie zainteresowanego. Jedynie wtedy, gdy wola osoby zainteresowanej sprzeciwia się ustawie lub zasadom współżycia społecznego, nie musi brać jej pod uwagę.

Nb. 370-372

§ 15. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

Przykład: Żywienie pozostawionego na uwięzi psa wbrew woli jego właściciela, ratowanie samobójcy.

d) Negotiorum gestor powinien działać z korzyścią osoby, której sprawę 373 prowadzi (art. 752 KC). Chodzi tu nie tylko o korzyści majątkowe, ale i niemajątkowe (ochronę dóbr osobistych). Działanie to musi przy tym doprowadzić do korzystnego dla zainteresowanego stanu rzeczy; nie wystarczą więc tylko dobre intencje działającego. Wyjątek od tej zasady przewiduje jedynie art. 757 KC dla tego, kto w celu odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego drugiemu ratuje jego dobro. Podjęte w takiej sytuacji działanie powoduje normalne konsekwencje prawne przewidziane dla prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, chociażby działanie to nie przyniosło zamierzonej korzyści.

II. Skutki

Skutki prawne prawidłowego prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia po- 374 legają przede wszystkim na tym, że negotiorum gestor może żądać od osoby, której sprawę prowadzi, zwrotu uzasadnionych wydatków i nakładów wraz z ustawowymi odsetkami oraz zwolnienia od zobowiązań, które zaciągnął przy prowadzeniu cudzej sprawy (art. 753 § 2 KC).

Jeżeli jego działanie nie odpowiada wspomnianym wyżej cechom, należy je 375 uznać za bezprawne, co nie tylko nie uzasadnia roszczenia o zwrot nakładów i wydatków, lecz naraża działającego na odpowiedzialność odszkodowawczą z tytułu czynów niedozwolonych. W szczególnym wypadku, a mianowicie jeżeli prowadzący cudzą sprawę dokonał zmian w mieniu osoby, której sprawę prowadził, i to bez wyraźnej potrzeby lub korzyści tej osoby albo wbrew wiadomej woli tej osoby, konsekwencje takiego działania zostały odrębnie i w sposób bardziej surowy uregulowane. Negotiorum gestor obowiązany jest bowiem przywrócić stan poprzedni, a gdyby nie było to możliwe, naprawić szkodę; poczynione nakłady może jednak zabrać z powrotem, jeśli może to uczynić bez uszkodzenia rzeczy (art. 755 KC).

Negotiorum gestor obowiązany jest wydać wszystko, co przy prowadzę- 376 niu sprawy uzyskał dla osoby, której sprawę prowadził (art. 753 § 2 KC). Dla zrealizowania swych praw i obowiązków powinien z czynności swych złożyć

rachunek.

Jak każdy dłużnik obowiązany jest prowadzić sprawę z należytą starań- 377 nością (art. 752 KC), ponosząc odpowiedzialność w tym względzie na zasadach ogólnych. Jedynie gdy działał dla ratowania dobra innej osoby w związku z grożącym niebezpieczeństwem, odpowiada w sposób łagodniejszy, bo tylko za winę umyślną lub rażące niedbalstwo (art. 757 KC).

Nb. 373-377

134 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

III. Potwierdzenie

378 Osoba, której sprawę prowadzono, może działanie prowadzącego tę sprawę potwierdzić, to znaczy złożyć odpowiedniej treści jednostronne oświadczenie woli (art. 756 KC), i to nawet wtedy, gdy prowadzenie cudzej sprawy nie było prawidłowe.

Przykład: Gestor podjął sprawę sądząc, że prowadzi własną sprawę lub prowadził cudzą sprawę bez korzystnych efektów.

379 W następstwie potwierdzenia kształtuje się między stronami stosunek zlecenia lub do zlecenia podobny (art. 756 w zw. z art. 734 i 750 KC), i to z mocą wsteczną. Pozycja prawna prowadzącego cudzą sprawę jest wówczas korzystniejsza, a to przede wszystkim dlatego, że może on żądać od potwierdzającego nie tylko zwrotu wydatków i zwolnienia z zobowiązań, ale ponadto także z reguły i wynagrodzenia za świadczone usługi (art. 735 KC). Z kolei potwierdzający uzyskuje niezawodne roszczenie o wydanie tego wszystkiego, co działający w jego sprawach uzyskał (art. 740 KC).

380 Potwierdzenie może doprowadzić także do powstania innego niż zlecenie stosunku prawnego, jeżeli wskazuje na to treść świadczonej przez gestora usługi (np. stosunku przechowania).

§ 16. Umowa o dzieło

Literatura: 5. Buczkowski, [w:] System.., t. III, cz. 2, § 50-53; Czachórski, Zobowiązania.., § 74; J. Barta, Umowa o dzieło w obrębie pracy twórczej, ZNUJ, Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej, Nr 47, Kraków 1988; B. Bladowski, Umowa o dzieło i umowa zlecenia, Warszawa 1987; A. Brzozowski, Odpowiedzialność przyjmującego zamówienie za wady dzieła, Warszawa 1986; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 179 i n.; E. Dobrodziej, Prawa i obowiązki stron w umowach zlecenia i o dzieło, Bydgoszcz 1993; G. Domański, Istota rękojmi za wady dzieła w kodeksie cywilnym, NP Nr 9/1967; M. Gersdorf, Umowa o pracę. Umowa o dzieło. Umowa zlecenia, Warszawa 1993; K. Kolakowski, [w:] Komentarz..., s. 131 i n; K. Kruczalak, Umowy w obrocie..., s. 83 i n.; W. Kubala, Autorskoprawne elementy umowy o dzieło, Prawo Spółek Nr 4/1999; M. Manowska, Umowa o dzieło, Prawo Spółek Nr 2/1998; J. P. Naworski, Początek biegu terminu przedawnienia roszczeń wynikających z umowy o dzieło (próba wykładni art. 646 KC), PPH Nr 6/1998; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 614 i n.; L Ogie-gło, Usługi jako przedmiot stosunków obligacyjnych, Katowice 1989; J. Rajski, Właściwość (natura) umowy o dzieło a wygaśnięcie wynikającego z niej stosunku zobowiązaniowego, PPH Nr 6/1997; W. Siuda, Istota i zakres umowy o dzieło, Poznań 1964; J. Szczerski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1368 i n; T. Wiśniewski, Praktyka sądowa w sprawach o wykonanie zobowiązań wynikających z umowy o świadczenie usług, NP Nr 3/1987; S. Wójcik, Pojęcie umowy o dzieło, SC 1963, t. IV; tenże, Odgraniczenie umowy o dzieło

Nb. 378-380

135

§16 Umowa o dzieło

d umowy o pracę i umowy zlecenia, ZNUJ, Prace prawnicze Nr 10, Kraków 1963; A. Zimny, Umowa o dzieło, Łódź 1995.

I. Pojęcie

W umowie o dzieło występują dwie strony: przyjmujący zamówienie 381 i zamawiający.

Do essentialia negotii tej umowy należy zobowiązanie się przyjmującego zamówienie do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiającego do zapłaty wynagrodzenia. Świadczenia te są ze sobą powiązane w ten sposób, że umowa przybiera postać umowy wzajemnej (art. 627 KC).

Dla wyróżnienia umowy o dzieło spośród innych typów umów o świadczę- 382 nie usług podstawowe znaczenie ma pojęcie dzieła w rozumieniu art. 627 KC.

Wobec rozbieżności znaczeń, jakie w języku potocznym łączy się z tym terminem, droga leksykalnej analizy nie może doprowadzić do pożądanych wyników. Nie ma także dostatecznych podstaw, aby uznać za rozstrzygające dla prawa cywilnego definicje tego pojęcia ukształtowane na obszarze innych gałęzi nauk - nawet tak ogólnych, jak prakseologia.

Należy więc z jednej strony wziąć pod uwagę całą treść instytucji umowy o dzieło, a z drugiej strony uwzględnić elementy konstytutywne innych umów o świadczenie usług, wychodząc z założenia, że racjonalny ustawodawca konstruuje odrębny typ umowy o dzieło dla wydzielonej dla tej tylko umowy sfery działań ludzkich.

Na tej podstawie można stwierdzić, że w odróżnieniu od umowy zlecenia i umowy o pracę wykonanie dzieła polega nie na samym tylko prowadzeniu działalności, ale i na doprowadzeniu do oznaczonego rezultatu. A zatem rezultat ten powinien być z góry - to znaczy w umowie - dokładnie i według obiektywnie sprawdzalnych cech określony, zaś jego osiągnięcie musi być przez strony uważane za pewne, nie jedynie prawdopodobne.

Jako wytwór subiektywnie pewny dzieło różni się od utworów chronionych prawem autorskim, których realizacja jest zawsze niepewna i zależna od osobistych cech twórcy.

Rezultat w postaci dzieła jest zawsze wytworem przyszłej indywidualnej działalności człowieka, co odróżnia umowę o dzieło od sprzedaży.

Przykład: Umowa o dzieło obejmuje w szczególności wytworzenie określonych przedmiotów, np. uszycie ubrania przez krawca, roboty stolarskie; przerobienie, naprawę, konserwację urządzeń; wykonanie prac dekoratorskich, instalacyjnych; remont domu, wymalowanie mieszkania; wykonanie prac polowych, sporządzenie rysunków technicznych, sporządzenie bilansu.

Działalność taką- na podobieństwo umowy zlecenia, a w przeciwieństwie do umowy o pracę - samodzielnie organizuje przyjmujący zamówienie.

Nb. 381-382

137

136

Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

Ostateczny rezultat jego aktywności - dzieło - musi jednak być wytworem

samoistnym, niezależnym od wykonawcy. Cechę taką mogą mieć zarówno rezultaty materialne, jak i niematerialne, jednakże w kontrowersyjnej sprawie, czy dzieło musi być utrwalone w przedmiocie materialnym, należy opowiedzieć się za tą koncepcją i w konsekwencji wyłączyć z zakresu tego pojęcia wszelkie nieucieleśnione rezultaty działalności ludzkiej.

Przykład: Mogą być uznane za dzieło rezultaty intelektualne utrwalone w postaci planu, modelu, obliczenia. Ścisłe odróżnienie rezultatów natury niematerialnej i materialnej jest zresztą trudne do przeprowadzenia; często rezultat materialny jest też wyrazem kreatywnych umiejętności wykonawcy. Charakteru dzieła nie mają jednak takie dokonania, jak np. nauczenie kogoś języka obcego, wygłoszenie wykładu, wykonanie określonej produkcji artystycznej - koncertu, przedstawienia teatralnego. W tej ostatniej sprawie SN zajął swego czasu odmienne stanowisko, kwalifikując jako dzieło występy rewii na lodzie, zob. orz. z 13.3.1967 r.; opubl. OSP 1968, póz. 156 z glosą kryt. W. Ludwiczaka. Jednak w późniejszych orzeczeniach SN (np. orz. z 10.8.1979 r.; opubl. OSN 1980, póz. 31; orz. z 30.5.1980 r.; opubl. OSN 1981, póz. 60) bardziej zobiektywizowane, lecz nie ucieleśnione rezultaty działalności zostały uznane za usługi podlegające przepisom o zleceniu (art. 750 KC).

Za wspomnianą koncepcją przemawiają zwłaszcza wkomponowanie w konstrukcję umowy o dzieło instytucji rękojmi za wady fizyczne dzieła oraz liczne postanowienia dotyczące wydania i odbioru, utraty i zniszczenia dzieła, a także materiałów, z których ma być ono wytworzone.

II. Zawarcie umowy

383 Do zawarcia umowy o dzieło stosuje się ogólne zasady dotyczące zawierania umów konsensualnych. W KC nie ma szczególnych postanowień odnoszących się do zawarcia umowy o dzieło. Nie wymaga ona zachowania formy szczególnej.

384 W umowie o dzieło zamawiający zobowiązuje się do zapłaty wynagrodzenia, ale do zawarcia tej umowy nie jest konieczne, aby strony określiły w niej wysokość należnego wynagrodzenia - nawet przez wskazanie tylko podstaw do jego ustalenia. W braku tego rodzaju postanowień umownych zgodnie z regułą interpretacyjną art. 628 § l KC należy przyjąć, że strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju. Jeżeli także w ten sposób nie da się ustalić wysokości wynagrodzenia, należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom przyjmującego zamówienie. Przepisy o cenach przy sprzedaży znajdują także zastosowanie do wynagrodzeń za dzieło.

W przypadku administracyjnej reglamentacji wynagrodzeń w postaci cen urzędowych lub regulowanych maj ą one charakter wynagrodzeń (cen) maksy-

Nb. 383-384

§16 Umowa o dzieło

rnalnych (art. 9 ustawy z 26.2.1982 r. o cenach, tekst jedn. Dz.U. z 1988 r.

tfr 27, póz. 195 ze zm.).

W praktyce umowy o dzieło niejednokrotnie zawierane są przy użyciu wzoru umowy, zaproponowanego przez przyjmującego zamówienie prowadzącego działalność gospodarczą. W związku z tym należy mieć na uwadze unormowania dotyczące wzorców umów, a także niedozwolonych postanowień umownych (art. 384'-385⁴ KC, w brzmieniu ustawy z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów..., Dz.U. Nr 22, póz. 271), zapewniające szczególną ochronę konsumentowi, gdy jego kontrahentem jest przedsiębiorca. Z kolei dla różnych umów o świadczenie usług, w tym dla umów o dzieło, mogą mieć znaczenie przewidziane w tejże ustawie regulacje chroniące konsumenta w przypadku umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa, jak również umów zawieranych na odległość (por. Nb. 150).

III. Prawa i obowiązki stron

1. Uwagi wstępne

Umowa o dzieło jest umową dwustronnie zobowiązującą, w wyniku której 385 po stronie zamawiającego i przyjmującego zamówienie powstają liczne uprawnienia i obowiązki o treści zdeterminowanej zwłaszcza charakterem przedmiotu świadczenia. W unormowaniu ich uwzględnia się m.in., że wykonanie dzieła wymaga pewnego czasu, w ciągu którego mogą zajść nie przewidziane zdarzenia. Przede wszystkim zaś sytuacja stron ukształtowana jest z myślą o celu, jakiemu służyć ma wykonanie dzieła. Interes zamawiającego polega na uzyskaniu odpowiadającego jego indywidualnym potrzebom rezultatu, w związku z czym konieczna jest rozbudowana regulacja dotycząca fazy wykonawstwa, a także odpowiednia ochrona na wypadek niewłaściwej jakości dzieła.

Zasadniczym obowiązkiem przyjmującego zamówienie jest wykonanie dzieła 386 w sposób prawidłowy i w oznaczonym terminie, a zamawiającego - zapłata wynagrodzenia. Jeżeli termin nie został wskazany w umowie ani nie wynika z właściwości dzieła, zgodnie z zasadą ogólną art. 455 KC świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.

Przepisy KC nie przewiduj ą obowiązku osobistego wykonania dzieła przez przyjmującego zamówienie (art. 356 § l i art. 645 § l KC). Obowiązek taki może wynikać z umowy, a w szczególnych sytuacjach z okoliczności. Za działania osób, którymi przyjmujący zamówienie posługuje się przy wykonaniu umowy, ponosi on odpowiedzialność na zasadach ogólnych (art. 474 KC).

Nb. 385-386

139

138 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia uslug

2. Sposób wykonania

387 Sposób wykonania dzieła określa umowa, a przyjmujący zamówienie nie jest poza tym obowiązany stosować się do wskazówek dawanych przez zamawiającego; może jednak zastosować się do nich na ryzyko zamawiającego uprzedzając go o niebezpieczeństwie zniszczenia lub uszkodzenia dzieła (por. art. 641 § 2 KC).

388 Natomiast zamawiającemu służy uprawnienie do kontrolowania wykonania dzieła, a mianowicie co do terminowości prowadzonych prac oraz prawidłowości wykonawstwa (art. 635 i 636 KC).

W pierwszym przypadku, stwierdziwszy takie opóźnienie z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła, że nie jest prawdopodobne ukończenie dzieła w czasie umówionym, może on od umowy natychmiast odstąpić.

Również wadliwe albo sprzeczne z umową wykonywanie dzieła upoważnia zamawiającego do odstąpienia od umowy albo do powierzenia dalszych prac innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie, ale dopiero po jego wezwaniu do zmiany sposobu wykonywania dzieła we wskazanym odpowiednim terminie.

Por. orz. SN z 16.8.1972 r.; opubl. OSN 1973, póz. 81.

Wspomniane uprawnienia zamawiającego nie są zależne od winy przyjmującego zamówienie.

3. Materiały

389 Z reguły przyjmujący zamówienie obowiązany jest dostarczyć odpowiednie materiały potrzebne do wykonania dzieła. Obowiązek taki może jednak przyjąć zamawiający. W przypadku takim przyjmujący zamówienie powinien zbadać przydatność dostarczonego materiału i niezwłocznie zawiadomić zamawiającego, jeżeli materiał jest nieodpowiedni (art. 634 KC). Gdy mimo to zamawiający obstaje przy wykorzystaniu dostarczonego materiału, ponosi ryzyko wynikających stąd skutków (art. 641 § 2 KC).

Przyjmujący zamówienie w każdym razie obowiązany jest użyć dostarczone materiały w odpowiedni sposób, przedstawić rachunek i zwrócić nie zużytą część (art. 633 KC).

390 Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia materiału obciąża tego, kto materiał dostarczył (art. 641 § l KC).

Jednak uznać należy, że przyjmujący zamówienie ma obowiązek pieczy nad dostarczonym materiałem i o wspomnianym skutku można mówić dopiero wtedy, gdy mimo należytego wypełniania obowiązku pieczy materiał uległ uszkodzeniu lub utracie.

Nb. 387-390

§16 Umowa o dzieło

Por. orz. SN z 15.11.1983 r.; opubl. OSN 1984, póz. 117, z glosą A. Szpunara, NP v[_r 4/1985 i E. Łętowskiej, NP Nr 10/1984, dotyczące kradzieży dostarczonej przez klientkę skórki srebrnego lisa w zakładzie kuśnierskim; w sprawie wystąpiła też kwestia ubezpie- < czenia od kradzieży.

Od dostarczenia materiałów do wykonania dzieła należy odróżnić powierzenie określonych rzeczy przyjmującemu zamówienie w związku ze spełnianą usługą (np. naprawą).

Por. orz. SN z 20.5 1986 r.; opubl. OSN 1987, póz. 125, w którym uznając, że umowa z pralnią chemiczną o czyszczenie odzieży ma charakter umowy o dzieło SN stwierdził m.in., że zakład ten ma obowiązek ustalenia w chwili zawierania umowy, czy powierzona mu garderoba nie wykazuje właściwości wyłączających prawidłowe wykonanie usługi oraz poinformowania zamawiającego, że cechy rzeczy nie gwarantują osiągnięcia zamierzonego rezultatu.

4. Współdziałanie

Często do wykonania dzieła potrzebne jest współdziałanie zamawiające- 391

go (np. przymiarki u krawca). Jeżeli zamawiający mimo wezwania go i wyznaczenia terminu odmawia takiego współdziałania, przyjmujący zamówienie może od umowy odstąpić (art. 640 KC), zachowując uprawnienie do roszczeń odszkodowawczych na zasadach ogólnych (art. 471 KC). Gdyby natomiast gotów był wykonać zamówienie, a wobec braku współdziałania zamawiającego nie mógł tego uczynić, przysługuje mu wynagrodzenie stosownie

do art. 639 KC.

W toku wykonywania dzieła mogą pojawić się nieprzewidziane okoliczności, które staną na przeszkodzie prawidłowemu wykonaniu dzieła. W takim przypadku przyjmujący zamówienie powinien zawiadomić o tym zamawiającego (art. 634 KC) dla uzyskania jego pozwolenia na wykonanie prac dodatkowych na koszt zamawiającego (art. 630 § 2 KC).

5. Wydanie i odebranie dzieła

Gotowe dzieło przyjmujący zamówienie obowiązany jest wydać, a zama- 392 wiający je odebrać, ale tylko wtedy, gdy przyjmujący zamówienie wydaje je zgodnie ze swoim zobowiązaniem (art. 643 KC); w szczególności jeżeli jest ono odpowiedniej jakości.

Wydanie przybiera różną postać w zależności od wykonywanego dzieła. W wypadku gdy nie wymaga ono przeniesienia posiadania na zamawiającego, wydanie może polegać na samym wykonaniu (np. usługi fryzjerskie).

W razie wytworzenia przy wykonywaniu dzieła nowego przedmiotu z materiałów przyjmującego zamówienie, wydanie będzie łączyło się zwykle z przeniesieniem na zamawiającego prawa własności.

Nb. 391-392

141

140 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia uslug

6. Rękojmia za wady dzieła

393 Za wady dzieła - zarówno fizyczne, jak i prawne - przyjmujący zamówienie odpowiada wedle zasad określonych w przepisach o rękojmi przy sprzedaży, z zastrzeżeniem wszakże regulacji szczególnej (art 638 KC).

Przyjmujący zamówienie odpowiada za wady prawne, np. za zużycie cudzego materiału, por. też orz.. SN z 2.10.1973 r; opubl. OSN 1975, póz. 25. Przy wadach fizycznych odpowiedzialność ta obejmuje także wadliwości użytych materiałów lub części zamiennych wyprodukowanych przez osoby trzecie, por. orz. SN z 5.10.1978 r.; opubl. OSN 1979, póz. 152.

394 W odróżnieniu od rękojmi przy sprzedaży należy mieć na względzie, czy wady dadzą się, czy nie dadzą się usunąć.

W pierwszym przypadku zamawiający może żądać dokonania naprawy w wyznaczonym terminie i zagrozić przyjmującemu zamówienie, że po bezskutecznym upływie tego terminu nie przyjmie naprawy. Przyjmujący może jednak odmówić naprawy, gdyby wymagała ona nadmiernych kosztów (art. 637 § l KC). Jeżeli zamawiający nie odebrał gotowego dzieła z powodu wady, może także powierzyć poprawienie go innej osobie na koszt przyjmującego zamówienie (art. 636 § l KC).

Por. orz. SN z 11.1.1978 r.; opubl. OSP 1979, póz. 222 z glosą L. Zalewskiego.

W drugim przypadku, a także wtedy, gdy zamawiający w wyznaczonym terminie dzieła nie poprawi, zamawiający może od umowy odstąpić, jeżeli wady są istotne, a jeżeli są nieistotne, może domagać się tylko obniżenia wynagrodzenia w odpowiednim stosunku (art. 637 § 2 KC).

W odróżnieniu więc od rękojmi przy sprzedaży zamawiającemu w żadnym

razie nie przysługuje roszczenie o wydanie innego, niewadliwego przedmiotu,

"^ ponieważ zakłada się, że zamówione dzieło wykonywane jest jednostkowo.

Natomiast zgodnie z tymi przepisami przyjmujący zamówienie nie odpowiada za wady, jeżeli zamawiający wiedział o nich w chwili odebrania dzieła (art. 557 KC).

Do umów z udziałem konsumentów stosuje się art. 558 § l KC.

7. Wynagrodzenie

395 Zamawiający obowiązany jest uiścić należne wynagrodzenie w chwili oddania dzieła, jeżeli w umowie nie zastrzeżono innnego terminu (art. 642 KC).

396 W praktyce stosowane są dwa sposoby ustalania wynagrodzenia - ryczałtowe i kosztorysowe.

a) Wynagrodzenie ryczałtowe polega na określeniu z góry wysokości wynagrodzenia w oznaczonej kwocie. Wynagrodzenie to należy się przyjmującemu

Nb. 393-396

§16 Umowa o dzieło

zamówienie bez względu na rzeczywiste koszty wykonania dzieła i nie wy-_maga dlatego przeprowadzenia żadnych rozliczeń.

b) Wynagrodzenie kosztorysowe obejmuje jedynie zestawienie potrzebnych do wykonania dzieła materiałów i planowanych prac z podaniem cen jednostkowych. Na tej podstawie oblicza się - dopiero po wykonaniu dzieła

_ należne wynagrodzenie.

W razie określenia wynagrodzenia w postaci ryczałtu ryzyko ustalenia 397 jego wysokości na zbyt niskim poziomie ponosi przyjmujący zamówienie. W konsekwencji nie może on domagać się podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac (art. 632 § l KC). Jednakże w zasadzie tej uczyniony został wyłom na rzecz klauzuli rebus sic stantibus. W myśl bowiem art. 632 § 2 KC, jeżeli nastąpiła zmiana stosunków, której nie można było przewidzieć, a wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może

podwyższyć ryczałt albo rozwiązać umowę.

Przyjmujący zamówienie nie może jednak żądać rozwiązania umowy wskutek zmiany

stosunków, jeżeli zmiana nastąpiła w okresie, gdy był on już w zwłoce z wykonaniem

dzieła; por. orz. SN z 9.3.1990 r.; opubl. OSN 1991, póz. 76.

Ustalenie wynagrodzenia kosztorysowego ma charakter bardziej elastycz- 398

ny, co znajduje wyraz w dwóch płaszczyznach.

1) Zmiana cen lub stawek dokonana w toku wykonywania dzieła jest uwzględniana przy ustaleniu wynagrodzenia (art. 629 KC).

Jednakże przyjmujący zamówienie nie może żądać wskutek zmiany cen podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli zmiana cen nastąpiła w okresie, gdy był on już w zwłoce z wykonaniem dzieła, por. orz. SN z 10.12.1982 r.; opubl. OSN 1983, póz. 71.

2) Plan zamierzonych prac może ulec modyfikacji w toku wykonywania dzieła (por. bliżej art. 630 KC). Ustawa chroni zarazem interesy zamawiającego, zastrzegając, że gdyby te okoliczności uzasadniały znaczne podwyższenie wynagrodzenia kosztorysowego, to zamawiający może od umowy odstąpić, musi jednak zapłacić odpowiednią część wynagrodzenia (art. 631 KC). Mimo niewykonania dzieła ciąży na zamawiającym obowiązek zapłacę- 399 nią wynagrodzenia także w następujących przypadkach:

1) jeżeli wykonanie dzieła doznało przeszkody z przyczyn dotyczących zamawiającego (art. 639 KC) - nawet przez niego nie zawinionych,

2) jeżeli dzieło uległo zniszczeniu albo uszkodzeniu wskutek wadliwości materiału dostarczonego przez zamawiającego lub w następstwie wykonania dzieła według jego wskazówek (art. 641 KC),

Nb. 397-399

143

142 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia uslug

3) jeżeli zamawiający bez uzasadnionej przyczyny odstępuje od umowy (art. 644 KC).

W przypadkach 1) i 3) zamawiający może jednak odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła (np. wartość materiałów, koszt robocizny).

IV. Zakończenie stosunku prawnego

1. Przyczyny

400 Normalnie stosunek prawny dzieła gaśnie z chwilą odebrania dzieła bez zastrzeżeń przez zamawiającego.

401 Poza tym, dopóki dzieło nie zostało ukończone, dopóty zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić za zapłatą umówionego wynagrodzenia (art. 644 KC).

Zagadnień związanych z odstąpieniem przez zamawiającego od umowy na podstawie art. 644 KC, gdy obiekt budowlany został częściowo wykonany, dotyczy orz. SN z 14.10.1998 r.; opubl. OSP 1999, póz. 113, z budzącą jednak wątpliwości tezą (kwestionowaną w glosie R. Szostaka, tamże), że przepisy o rękojmi za wady dzieła nie mają w razie odstąpienia zastosowania.

O innych przypadkach przedterminowego wygaśnięcia stosunku dzieła w wyniku odstąpienia przez jedną ze stron wspomniano już powyżej (por. art. 631, 635, 636, 637 § 2, 64,0 KC).

402 Rozwiązanie umowy o dzieło następuje w razie śmierci lub niezdolności do pracy przyjmującego zamówienie, ale tylko wtedy, gdy wykonanie umowy zależy od osobistych przymiotów zmarłego (art. 645 KC).

2. Przedawnienie

403 Roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem dwóch lat od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane - od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane (art. 646 KC).

Jednakże roszczenia z tytułu rękojmi za wady dzieła wygasają po upływie terminów zawitych określonych w przepisach o sprzedaży (art. 638 i 568, 576 KC).

Por. orz. SN z 4.4.1979 r.; opubl. OSN 1979, póz. 201.

§ 17. Przechowanie

Literatura: A. Szpunar, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 67-71; tenże, Obowiązek przechowania przy umowach o świadczenie usług, NP Nr 6/1979; Czachórski, Zobowiązania...,

Nb. 400-403

§17. Przechowanie

c 07-94' J- Gudowski, [w:] Komentarz..., s. 372 i n; K. Kruczalak, Umowy w obrocie..., 166 i n.; J- Kufel, [w:] J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998,

⁵ dz VIII, § 5; B. Łubkowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1669 i n; L. Ogieglo,

r -l pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 452 i n; A. Rembieliński, [w:] Kodeks cywilny komentarzem.., s. 745; M. Świderska-Iwicka, Odpowiedzialność cywilna przechowawcy,

Toruń 1996; taż, Przedawnienie roszczeń wobec przechowawcy, AUNC Nr 36, Toruń 1996.

I. Pojęcie

Przechowanie jest umową, w której przechowawca zobowiązuje się za- 404 chować w stanie nie pogorszonym rzecz ruchomą oddaną mu przez składającego na przechowanie (art. 835 KC).

Przedmiotem przechowania są tylko oznaczone co do tożsamości rzeczy

ruchome.

Piecza nad nieruchomościami stanowi więc treść innego rodzaju umów, np. o świadczenie usług podobnych do zlecenia (art. 750 KC).

W odróżnieniu od najemcy lub dzierżawcy przechowawca nie może 405 w zasadzie przedmiotu przechowania używać; istotnym elementem jego świadczenia jest czuwanie (piecza) nad przedmiotem oddanym mu na przechowanie. Z kolei przekazanie rzeczy nadaje przechowaniu cechę realnej czynności prawnej. Nie jest wszakże niemożliwe, że na podstawie przepisów szczególnych umowa ta zyska cechę umowy konsensualnej.

Do essentialia negotii umowy przechowania nie należy odpłatność albo 406 nieodpłatność; podobnie jak zlecenie jawi się ona w obu postaciach. Z reguły należy przyjąć, że przechowanie jest odpłatne, chyba że z umowy lub okoliczności wynika, iż przechowawca zobowiązał się przechować rzecz bez wynagrodzenia (art. 836 KC).

Przykład: Z umowy wynika np. wtedy, gdy w szatni wisi napis „przechowanie garderoby bezpłatne", a z okoliczności, gdy np. ktoś zostawia u znajomego na przechowanie parasol.

Bez względu na odpłatność przechowanie jest umową dwustronnie zobowiązującą, ponieważ na składającym zawsze ciążą określone obowiązki (np. . zwrot wydatków). Odpłatne przechowanie nie jest natomiast umową wzajemną (por. art. 487 § 2 KC).

II. Zawarcie umowy

Zawarcie umowy przechowania nie wymaga szczególnej formy. Jako 407 umowa realna przechowanie dochodzi do skutku dopiero po oddaniu rzeczy przechowawcy.

Nb. 404-407

145

144 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

Przykład: Po wręczeniu płaszcza w szatni, oddaniu walizki w przechowalni dwór wej; ale już umowa o korzystanie ze skrytki na bagaż, jako umowa najmu, dochodzi d" skutku solo consensu.

Przy zawarciu umowy przechowania w praktyce stosuje się w niektórych sytuacjach wydanie składającemu tzw. znaków legitymacyjnych, które służą jako dowód upoważnienia do odbioru rzeczy (np. numerek do szatni).

Przyjmując rzecz na przechowanie przechowawca staje się jej dzierżycie-lem (art. 338 KC), zaś składający pozostaje posiadaczem samoistnym (np właściciel), zależnym (art. 336 KC) albo dzierżycielem (art. 338 KC).

408 Umowy przechowania często zawierane sąjako towarzyszące innym umowom o świadczenie usług lub innym stosunkom prawnym. O zawarciu takiej umowy decyduje przede wszystkim określony kontekst sytuacyjny, w którym dominującą rolę odgrywa właśnie fakt zawiązania innego, podstawowego stosunku prawnego. Stanowi to przesłankę do stwierdzenia, że złożone zostało tak zwane dorozumiane oświadczenie woli o zawarciu umowy przechowania (art. 60 KC). Należy przy tym przyjąć, że istnieje obowiązek zawarcia umowy przechowania (np. garderoby), jeżeli jest to konieczne dla wykonania oferowanej usługi.

Przykład: Powieszenie garderoby na wieszaku u lekarza, fryzjera, w restauracji, kawiarni, ale już nie w lokalach masowej obsługi. Wyłączenie odpowiedzialności w postaci np. wywieszki „za pozostawioną garderobę zakład nie odpowiada" jest nieskuteczne, jeżeli zakład należy do pierwszej grupy; por. zwłaszcza orz. SN 16.12.1977 r.; opubl OSN 1978, póz. 134. Co do odpowiedzialności zakładu kosmetycznego za utraconą przez klientkę biżuterię, nie oddaną „wyraźnie" na przechowanie, zob. orz. SN z 27.10.1983 r; opubl. OSP 1984, póz. 84 z glosą A. Szpunara. Natomiast w razie zawarcia umowy przechowania samochodu na parkingu strzeżonym i kradzieży cennych przedmiotów pozostawionych w samochodzie przechowawca będzie ponosił odpowiedzialność wówczas, gdy klient uprzedził go o tych przedmiotach; por. orz. SN z 20.3.1970 r; opubl. OSP 1971, póz. 114; orz. SN z 6.7.1991 r; opubl. OSN 1993, póz. 38; orz. SA w Gdańsku z 8.10.1993 r., MoP Nr 4/1994 z glosą M. Nesterowicza.

III. Prawa i obowiązki stron

1. Przechowawcy

409 Podstawowy jego obowiązek polega na pieczy nad rzeczą stosownie do postanowień umowy, a w braku bliższego określenia, w sposób wynikający z właściwości rzeczy i z okoliczności (art. 837 KC).

Za zachowowanie rzeczy oddanej na przechowanie w stanie nienaruszonym przechowawca odpowiada na zasadach ogólnych - za niedołożenie należytej staranności (art. 471 i n. KC). Nie ponosi więc odpowiedzialności za przypadkową utratę należycie strzeżonego przedmiotu.

Nb. 408-409

§17. Przechowanie

_orz SN 27.8.1979 r.; opubl. OSP 1980, póz. 170 z glosą M. Nesterowicza (tamże) *:|t, losą_A 'szpunara, PiP z. 8/1980; orz. SN z 7.11.1990 r.; opubl. OSP 1991, póz. 189, ^:'^Zf A Szpunara, PiP z. 1/1992, s. 116, które ze względu na nagminność włamań do ^Z ^ szkań stawia określone wymagania w razie podjęcia się przechowania rzeczy o dużej

wartości (tu kamera filmowa).

\V kwestii odpowiedzialności prowadzącego parking z tytułu umowy przechowania mochodu, gdy samochód został skradziony, zob. orz. SN z 15.1.1998 r.; opubl. OSP 1998, póz- 164, z glosą aprob. A. Szpunara. Co do bezskuteczności wyłączenia odpowiedzialności przechowawcy za kradzież samochodu oddanego na przechowanie, gdyż postanowienie takie godzi w istotę przechowania, zob. orz. SA w Warszawie z 2.7.1997 r.; opubl. „Wokanda" Nr 6/1998.

Określone w umowie miejsce i sposób przechowania może, a nawet powinien zmienić, gdyby okazało się to konieczne dla jej ochrony przed uszkodzeniem lub utratą (por. bliżej art. 838 KC).

Przechowawca może używać rzeczy oddanej na przechowanie tylko wte- 410 dy, gdy uzyska na to zgodę składającego lub gdy jest to konieczne dla zachowania jej w stanie nie pogorszonym (art. 839 KC).

Z uwagi na więź osobistego zaufania łączącą składającego z przechowaw- 411 ca, ten ostatni może tylko w wyjątkowych sytuacjach oddać rzecz na przechowanie innej osobie, a mianowicie gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności (np. nagły wyjazd). W przypadku takim obowiązany jest zawiadomić o tym składającego i wówczas odpowiada jedynie za winę w wyborze (art. 840 § l KC). Zastępca ponosi odpowiedzialność bezpośrednio wobec składającego, a gdy odpowiada także przechowawca (w razie niezawiadomienia lub jego winy w wyborze), ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 840 § 2 KC).

Naruszenie obowiązków może prowadzić do zaostrzonej odpowiedział- 412 ności przechowawcy, a mianowicie za przypadkową utratę lub uszkodzenie rzeczy (casus mixtus~), jeżeli nastąpiło to wskutek bezzasadnego jej używania, zmiany miejsca lub sposobu przechowywania albo oddania jej na przechowanie innej osobie (art. 841 KC).

2. Składającego

Składający obowiązany jest zwrócić przechowawcy wszelkie wydatki po- 413 niesione przez niego w celu należytego przechowania rzeczy, jak i zwolnić go z zaciągniętych w tym celu zobowiązań (art. 842 KC). W razie poczynionych nakładów (ich odróżnienie od wydatków często może być utrudnione), przechowawcy służy prawo zatrzymania (por. art. 461 KC).

Jeżeli przechowanie jest odpłatne, składający obowiązany jest ponadto 414 uiścić wynagrodzenie w wysokości określonej w umowie lub w taryfie, a w braku tych podstaw - w wysokości przyjętej w danych stosunkach

(art. 836 KC).

Nb. 410-414

145

144 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

Przykład: Po wręczeniu płaszcza w szatni, oddaniu walizki w przechowalni dworcowej; ale już umowa o korzystanie ze skrytki na bagaż, jako umowa najmu, dochodzi do skutku solo consensu.

Przy zawarciu umowy przechowania w praktyce stosuje się w niektórych sytuacjach wydanie składającemu t/w. znaków legitymacyjnych, które służą jako dowód upoważnienia do odbioru rzeczy (np. numerek do szatni).

Przyjmując rzecz na przechowanie przechowawca staje się jej dzierżycie-lem (art. 338 KC), zaś składający pozostaje posiadaczem samoistnym (np. właściciel), zależnym (art. 336 KC) albo dzierżycielem (art. 338 KC). 408 Umowy przechowania często zawierane sąjako towarzyszące innym umowom o świadczenie usług lub innym stosunkom prawnym. O zawarciu takiej umowy decyduje przede wszystkim określony kontekst sytuacyjny, w którym dominującą rolę odgrywa właśnie fakt zawiązania innego, podstawowego stosunku prawnego. Stanowi to przesłankę do stwierdzenia, że złożone zostało tak zwane dorozumiane oświadczenie woli o zawarciu umowy przechowania (art. 60 KC). Należy przy tym przyjąć, że istnieje obowiązek zawarcia umowy przechowania (np. garderoby), jeżeli jest to konieczne dla wykonania oferowanej usługi.

Przykład: Powieszenie garderoby na wieszaku u lekarza, fryzjera, w restauracji, kawiarni, ale już nie w lokalach masowej obsługi. Wyłączenie odpowiedzialności w postaci np. wywieszki „za pozostawioną garderobę zakład nie odpowiada" jest nieskuteczne, jeżeli zakład należy do pierwszej grupy; por. zwłaszcza orz. SN 16.12.1977 r.; opubl. OSN 1978, póz. 134. Co do odpowiedzialności zakładu kosmetycznego za utraconą przez klientkę biżuterię, nie oddaną „wyraźnie" na przechowanie, zob. orz. SN z 27.10.1983 r.; opubl. OSP 1984, póz. 84 z glosą A. Szpunara. Natomiast w razie zawarcia umowy przechowania samochodu na parkingu strzeżonym i kradzieży cennych przedmiotów pozostawionych w samochodzie przechowawca będzie ponosił odpowiedzialność wówczas, gdy klient uprzedził go o tych przedmiotach; por. orz. SN z 20.3.1970 r; opubl. OSP 1971, póz. 114; orz. SN z 6.7.1991 r; opubl. OSN 1993, póz. 38; orz. SA w Gdańsku z 8.10.1993 r., MoP Nr 4/1994 z glosą M. Nesterowicza.

III. Prawa i obowiązki stron

1. Przechowawcy

Nb. 408-409

§17. Przechowanie

Por. orz. SN 27.8.1979 r.; opubl. OSP 1980, póz. 170 z glosą M. Nesterowicza (tamże) s i _z glosą A. Szpunara, PiP z. 8/1980; orz. SN z 7.11.1990 r; opubl. OSP 1991, póz. 189, glosą A. Szpunara, PiP z. 1/1992, s. 116, które ze względu na nagminność włamań do mieszkań stawia określone wymagania w razie podjęcia się przechowania rzeczy o dużej wartości (tu kamera filmowa).

W kwestii odpowiedzialności prowadzącego parking z tytułu umowy przechowania samochodu, gdy samochód został skradziony, zob. orz. SN z 15.1.1998 r.; opubl. OSP 1998, póz. 164, z glosą aprob. A. Szpunara. Co do bezskuteczności wyłączenia odpowiedzialności przechowawcy za kradzież samochodu oddanego na przechowanie, gdyż postanowienie takie godzi w istotę przechowania, zob. orz. SA w Warszawie z 2.7.1997 r.; opubl. „Wokanda" Nr 6/1998.

Określone w umowie miejsce i sposób przechowania może, a nawet powinien zmienić, gdyby okazało się to konieczne dla jej ochrony przed uszkodzeniem lub utratą (por. bliżej art. 838 KC).

Naruszenie obowiązków może prowadzić do zaostrzonej odpowiedział- 412 ności przechowawcy, a mianowicie za przypadkową utratę lub uszkodzenie rzeczy (casus mixtus), jeżeli nastąpiło to wskutek bezzasadnego jej używania, zmiany miejsca lub sposobu przechowywania albo oddania jej na przechowanie innej osobie (art. 841 KC).

2. Składającego

Składający obowiązany jest zwrócić przechowawcy wszelkie wydatki po- 413 niesione przez niego w celu należytego przechowania rzeczy, jak i zwolnić go z zaciągniętych w tym celu zobowiązań (art. 842 KC). W razie poczynionych nakładów (ich odróżnienie od wydatków często może być utrudnione), przechowawcy służy prawo zatrzymania (por. art. 461 KC).

Nb. 410-414

147

146 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

415 W przypadku wielości przechowawców lub składających, odpowiedzialność jednej strony wobec drugiej ma charakter solidarny (art. 843 KC).

IV. Zakończenie stosunku prawnego

416 Charakterystyczną cechą stosunku przechowania jest to, że składający może w każdym czasie żądać zwrotu rzeczy, doprowadzając przez to do zakończenia tego stosunku prawnego (art. 844 § l KC). Zasada ta odnosi się nie tylko do przechowania zawiązanego na czas nie oznaczony, ale także na czas oznaczony. W tym ostatnim przypadku termin zastrzeżony jest więc wyłącznie w interesie składającego.

417 Natomiast przechowawcę wiąże zastrzeżony termin, ale tylko wtedy, gdy przechowanie było odpłatne. W takim przypadku przechowawca może żądać wcześniejszego odebrania rzeczy jedynie w razie pojawienia się nie przewidzianych okoliczności zagrażających jego interesom lub rzeczy. Jeżeli przechowanie było nieodpłatne albo opiewało na czas nie oznaczony, przechowawca może żądać odebrania rzeczy w każdym czasie, byleby tylko jej zwrot nie nastąpił w chwili nieodpowiedniej dla składającego (art. 844 § 2 KC); to ostatnie zastrzeżenie chroni więc w pewnej mierze interesy składającego przed niespodziewanym zakończeniem przechowania.

Zwrot rzeczy powinien nastąpić w miejscu, gdzie miała ona być przechowywana (art. 844 § 3 KC, por. art. 454 KC).

418 Roszczenia z tytułu przechowania podlegają ogólnym zasadom przedawnienia (art. 117 i n. KC).

§ 18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady

Literatura: Z. Radwański, [w:] System.., t. III, cz. 2, § 75, 76; Czachórski, Zobowiązania.., § 95; J. Gudowski, [w:] Komentarz.., s. 390 i n.; B. Łubkowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1678 i n; M Nesterowicz, Odpowiedzialność cywilna hoteli za pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności, rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną, Pal. Nr 4/1986; tenże, Odpowiedzialność cywilna hotelu za bezpieczeństwo gości hotelowych, Pal. Nr 5/1988; tenże, Rzecz wniesiona do zakładów hotelarskich, zakładów kąpielowych, wagonów sypialnych, statków żeglugi śródlądowej, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, pod red. 5. Soltysińskiego, Poznań 1990; tenże, Odpowiedzialność przewoźnika morskiego za szkody na osobie i w bagażu pasażera, PiP z. 8/1990; tenże, Prawo turystyczne, Toruń 1993; tenże, Od nieograniczonej do ograniczonej odpowiedzialności hoteli za rzeczy gości hotelowych, PiP z. 8/1995; tenże, Konwencja (Nr 41) o odpowiedzialności hotelarzy za

Nb. 415-418

§18 Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zaklady

_czy wniesione przez gości hotelowych a stan prawny obowiązujący w Polsce, [w:] standardy prawne Rady Europy, t. II, Prawo cywilne, pod red. M Sajjana, Warszawa 199S- tenże, Nowe unormowanie odpowiedzialności cywilnej hoteli za rzeczy gości hote-. ^ch, PS Nr 3/1999; M Nesterowicz, A. Rembieliński, Odpowiedzialność cywilna zakładu hotelarskiego, wyd. II, Toruń 1995; L. Ogieglo, [w.] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 463 i n.; Z. Radwański, Odpowiedzialność i prawo zastawu utrzymujących hotele, zajazdy i podobne zakłady, NP Nr 4/1957; A. Rembieliński, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 758 i n.; A. Szpunar, Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady, RPEiS z. 3/1979; tenże, W sprawie ograniczenia odpowiedzialności utrzymujących hotele, Pal. Nr 10/1981; K. Zagrobelny, Zarobkowe utrzymywanie hotelu lub podobnego zakładu (art. 846 § l KC), AUWr, Prawo CCXXXVIII, Wrocław 1994; W. Zręda, Nowe zasady odpowiedzialności osób prowadzących hotele, „Radca Prawny" Nr 2/1999;

I. Uwagi wstępne

Umowa o przyjęcie gościa do hotelu lub podobnego zakładu (tzw. umowa 419 hotelowa), mimo częstego jej stosowania w praktyce nie została w prawie polskim, podobnie jak w wielu innych systemach prawnych uregulowana jako odrębny typ umowy. Obejmuje ona elementy różnych umów nazwanych, np. najmu, przechowania, sprzedaży, a także umów o świadczenie usług podobnych do zlecenia. Z tego względu kwalifikuje się ją często jako umowę mieszaną bądź zalicza do umów nienazwanych, a jej reżim prawny kształtują odpowiednie przepisy z zakresu umów nazwanych, jak i ogólne zasady prawa

zobowiązań.

Jednakże stosowanie tych reguł nie daje zadowalającego rozstrzygnięcia problemu odpowiedzialności zakładów hotelowych za mienie korzystających z ich usług gości. Istotne przy tym znaczenie ma okoliczność, że osoby te nie mogą same sprawować wyłącznej pieczy nad swoimi rzeczami, które znajdują się w pomieszczeniach dostępnych dla innych osób, zwłaszcza dla personelu zakładu, ani też nie mogą oddać rzeczy komukolwiek na przechowanie, ponieważ są im one potrzebne do codziennego użytku. W tej sytuacji tylko zakład hotelowy może zapewnić bezpieczeństwo mienia gości. Dla osiągnięcia tego celu konieczne jest obciążenie utrzymujących hotele i podobne zakłady zaostrzoną - w porównaniu z zasadami ogólnymi - odpowiedzialnością. Wywodzi się ona z prawa rzymskiego i współcześnie znajduje wyraz w licznych ustawodawstwach krajowych, a także w Konwencji europejskiej o odpowiedzialności utrzymujących hotele za rzeczy wniesione przez gości hotelowych, sporządzonej 17.12.1962 r. w Paryżu.

Polska przystąpiła do tej konwencji (ustawa z 10.10.1996 r. o ratyfikacji konwencji, Dz.U. Nr 146, póz. 678), a dostosowanie prawa polskiego do jej postanowień wymagało wprowadzenia odpowiednich zmian w Kodeksie cywilnym. Dalsze objaśnienia uwzględniają

Nb. 419

148

Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia uslug

. ,_t -.„ _a,, mulenia uslug

zasady odpowiedzialności określone ustawą z 24.7.1998 r. (Dz.U. Nr 117, póz. 758), _nowelizującą KC.

II. Podmioty odpowiedzialne

420 Według KC, odpowiedzialność tę ponoszą utrzymujący zarobkowo hotele lub podobne zakłady (art. 846 § 1), Zakresem tego pojęcia objęte są wszystkie podmioty zawodowo i odpłatnie świadczące usługi typu hotelowego, tzn. polegające na czasowym wynajmowaniu pokoi mieszkalnych lub miejsc w tych pokojach oraz świadczeniu usług z tym związanych.

Ustawa z 29.8.1997 r. o usługach turystycznych (Dz.U. Nr 158, póz. 1043 ze zm.) definiuje w art. 3 pkt l usługę hotelarską jako krótkotrwałe, ogólnie dostępne wynajmowanie domów, mieszkań, pokoi, miejsc noclegowych, a także miejsc na stawianie namiotów lub przyczep samochodowych oraz świadczenie usług z tym związanych.

Przepisy KC nie określają bliżej obiektów, które należałoby zaliczyć do zakładów hotelarskich. Według ustawy o usługach turystycznych z 1997 r., obiektami hotelarskimi są: hotele, motele, pensjonaty, kempingi, domy wycieczkowe, schroniska młodzieżowe, schroniska, pola biwakowe. Jest jednak dyskusyjne, czy pojęcie hotelu w rozumieniu art. 846 § l KC powinno obejmować kempingi, pola biwakowe, a także wszelkie domy wycieczkowe i schroniska turystyczne. Ponadto różnie kwalifikowane są pokoje gościnne.

Por. szeroką interpretację pojęcia „hotel" przedstawioną np. przez J. Gudowskiego, [w:] Komentarz.., s. 391. Natomiast M. Nesterowicz, [w:] Odpowiedzialność cywilna.., s. 51; tenże, Nowe unormowanie.., s. 20, kwestionuje zaliczenie do zakładów hotelarskich pokoi gościnnych, kempingów ze stałą bazą lokalową; umowę o świadczenie noclegów w tych przypadkach ocenia jako umowę najmu, której nienależyte wykonanie pociąga odpowiedzialność na zasadach ogólnych (art. 471 KC, ew. art. 415 w zw. z art. 443 KC). Zgłasza też wątpliwości co do traktowania na równi z hotelami domów wycieczkowych i niektórych kategorii schronisk. W orz. SN z 6.4.1995 r; opubl. MoP Nr l /l 999 z glosą M. Nesterowi-cza, za „hotel" została uznana szkoła, która udostępnia pomieszczenia okresowo w czasie ferii zimowych lub letnich na obozy sportowe lub kolonie.

Z kolei zgodnie z utrwaloną i powszechnie aprobowaną judykaturą, do podobnych do hoteli zakładów należą domy wczasowe. W grupie tej sytuuje się również profilaktyczne zakłady opieki zdrowotnej, takie jak sanatoria i prewentoria.

Przemawia za tym odpłatność usług (zwłaszcza wynagrodzenie za mieszkanie, wyżywienie), jak i wypoczynkowo-kuracyjna funkcja takich zakładów, co zbliża je do domów wczasowych. Por. orz. SN z 5.3.1971 r; opubl. 1971, póz. 170; uchw. SN z 28.3.1974 r.; opubl. OSN 1974, póz. 206, z glosą Z. Radwańskiego, NP Nr 10-11/l 975 oraz glosą M. Wenta, PiP z. 11/1976. Inny charakter, na co zwraca uwagę M. Nesterowicz (Nowe unormowanie..., Nb. 420

S 18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady 149

721 mają prewentoria i sanatoria dla dzieci, zbliżone raczej do placówek leczniczych, ⁵ zarazem opiekuńczo-wychowawczych.

Z zakresu zakładów podobnych do hoteli wyłączone są natomiast szpitale, _uwagi na ich podstawowe - lecznicze - przeznaczenie.

Por. zwt. uchw. SN z 27.8.1979 r.; opubl. OSP 1980, póz. 170 z glosą M. Nesterowi-cza oraz glosą A Szpunara, PiP z.8/1980. Także zakłady lecznicze nie będące szpitalami, przeznaczone dla osób potrzebujących całodobowych świadczeń zdrowotnych (np. hospicjum, zakłady rehabilitacji leczniczej) nie mogą być uważane za podobne do hoteli.

Z kolei za wyłączeniem takich obiektów, jak hotele pracownicze, domy studenckie, internaty, hotele asystenckie przemawia ich funkcja stałych za-kwaterowań zastępczych.

Odpowiedzialność utrzymującego podobny „hotel" opiera się na zasadach ogólnych, jednakże w razie prowadzenia np. w domu studenckim tzw. pokoi gościnnych znajdzie zastosowanie art. 846 § l KC.

Zarobkowy cel działalności hotelarskiej (lub do niej podobnej) nie pozwala na uwzględnienie w ramach art. 846 § l KC zakładów prowadzonych w celach charytatywnych, a także spełniających zadania z zakresu opieki społecznej (np. noclegownie dla bezdomnych).

III. Powstanie odpowiedzialności

1. Podstawa

Powstanie szczególnej odpowiedzialności prowadzących hotele i podobne 421 zakłady art. 846 § l KC wiąże z wniesieniem rzeczy przez osobę korzystającą z usług zakładu, zwaną gościem. Odpowiedzialność ta powstaje więc ex legę, w wyniku zdarzenia nie będącego czynnością prawną. Nie jest ona uzależniona od zawarcia jakiejkolwiek umowy między osobą, która wniosła rzecz, a prowadzącym hotel lub podobny zakład.

W szczególności odpowiedzialność hotelarzy nie wynika z umowy przechowania, ani z tzw. umowy hotelowej, aczkolwiek najczęściej dotyczy podmiotów, które taką umowę • zawarły. Powstaje jednak przez sam fakt wniesienia rzeczy, choćby umowa hotelowa nie została zawarta albo okazała się nieważna.

2. Rzecz wniesiona

Podstawowe znaczenie dla omawianej odpowiedzialności ma zatem poję- 422 cię „rzecz wniesiona" (art. 846 § 2-4 KC). Taką kwalifikację uzyskuje rzecz, która w określonym czasie i miejscu, a zarazem w określony sposób znalazła się pod pieczą zakładu hotelarskiego.

Nb. 421-422

150 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

1) Czas wyznaczony jest okresem korzystania przez gościa z usług hotelu (podobnego zakładu), z rozszerzeniem jednak na „krótki, zwyczajowo przyjęty" okres poprzedzający, jak również następujący po korzystaniu z tych usług (art. 846 § 2 i § 3 KC).

2) Miejscem, w którym rzecz ma znajdować się w tak oznaczonym czasie jest hotel (podobny zakład) lub miejsce poza nim, z tym że ponadto musi być spełnione wymaganie znalezienia się rzeczy - w sposób opisany w pkt 3 - pod pieczą prowadzącego zakład.

3) Dla nabycia przymiotu „rzeczy wniesionej" konieczne jest:

a) powierzenie rzeczy utrzymującemu hotel (podobny zakład) lub osobie u niego zatrudnionej albo

b) umieszczenie rzeczy w miejscu przez nich wskazanym lub na ten cel przeznaczonym.

Przykład: Biorąc pod uwagę ramy czasowo-przestrzenne (pkt l i 2) oraz element pieczy (pkt 3), za rzecz wniesioną można uznać np. walizkę umieszczoną w pojeździe hotelowym przewożącym bagaże gości na lotnisko; rzecz oddaną do rąk służby hotelowej w celu oczyszczenia; bagaż, który przybywający do hotelu ma przy sobie załatwiając w recepcji formalności czy choćby zasięgając informacji. Do rzeczy wniesionych należy np. garderoba i inne przedmioty pozostawiane w pokoju w czasie korzystania z hotelu (ale już nie rzeczy zapomniane, które pozostały po opuszczeniu hotelu); przedmioty umieszczone w innych miejscach, przeznaczonych na te cele, np. pomieszczenie na sprzęt sportowy.

Rzeczy gościa hotelowego traktowane są jako „wniesione" bez względu na to, czy znalazły się we wspomnianych miejscach w wyniku jego działania, czy zachowania innych osób (np. dostarczone przez pocztę). 423 Z zakresu pojęcia „rzeczy wniesione" zostały wyłączone pojazdy mechaniczne i rzeczy w nich pozostawione, a także żywe zwierzęta (art. 846 § 4 KC). Takie rozstrzygnięcie przyniosła nowela z 1998 r, co odpowiada regulacji przyjętej w wielu innych państwach'.

Tym samym utraciło aktualność orzecznictwo dotyczące samochodów jako rzeczy „wniesionych" do hotelu, np. samochodu umieszczonego w garażu należącym do hotelu lub na parkingu hotelowym. Por. orz. SA w Gdańsku z 13.10.1994 r; opubl. MoP Nr 3/1995 z glosą M. Nesterowicza; uchw. SN z 6.4.1995 r.; opubl. OSN 1995, póz. 108 z glosą M. Neste-rowicza, MoP Nr 1/1996.

Wyłączenie to oznacza, że prowadzący hotel (podobny zakład) nie będzie ponosił odpowiedzialności według szczególnych zasad przewidzianych w art. 846 i n. KC. Jego odpowiedzialność może opierać się na zasadach ogólnych, jako przechowawcy, jeżeli z gościem hotelowym została zawarta umowa przechowania (por. Nb. 409).

¹ Zob. M. Nesterowicz, Nowe unormowanie.., s. 23. Nb. 423

§ 18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady 151 IV. Zasady odpowiedzialności

1. przesłanki

Przewidziane w art. 846 § l KC zaostrzenie odpowiedzialności wyraża się 424 nrzede wszystkim w tym, że prowadzący zarobkowo hotele lub podobne zakłady za utratę lub uszkodzenie rzeczy wniesionej odpowiadają na zasadzie ryzyka, a więc niezależnie od winy prowadzącego zakład lub jego personelu.

Od odpowiedzialności tej mogą się uwolnić tylko wtedy, gdy szkoda wynikła:

1) z właściwości rzeczy wniesionej,

2) wskutek siły wyższej,

3) wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby, która mu towarzyszyła, była u niego zatrudniona albo go odwiedzała.

Odpowiedzialność zakładu hotelowego obejmuje w szczególności przypadki utraty lub uszkodzenia rzeczy spowodowane działaniami nie tylko personelu, ale i osób trzecich, np. innych gości hotelowych, osób z zewnątrz. Na osobie korzystającej z usług hotelowych spoczywa jedynie ciężar dowodu co do tego, że rzecz wniesioną utracił albo że uległa ona uszkodzeniu. Natomiast ryzyko wykazania wskazanych wyżej okoliczności egzoneracyjnych ponosi zakład.

Przykład: Może uwolnić się od odpowiedzialności, gdy wykaże wyłączną winę poszkodowanego polegającą np. na tym, że wychodząc z pokoju nie zamknął on drzwi na klucz albo pozostawił otwarte okno w pokoju położonym na parterze.

Dla ułatwienia utrzymującemu zakład szybkiego zbadania sprawy poszko- 425 dowany powinien niezwłocznie zawiadomić zakład o poniesionej szkodzie (art. 847 KC). Z brakiem zawiadomienia w tak określonym terminie łączy się dotkliwa sankcja w postaci wygaśnięcia roszczenia o naprawienie szkody (termin zawity). Zawiadomienie nie jest jednak wymagane, gdy szkodę wyrządził utrzymujący zakład hotelowy (dowód obciąża poszkodowanego) albo rzecz została przez zakład przyjęta na przechowanie (art. 847 zd. 2 KC).

Odpowiedzialność określona w art. 846 § l KC nie może być wyłączona 426 ani ograniczona. Zakaz dotyczy zarówno jednostronnego oświadczenia (ogłoszenia) o takiej treści, jak i uchylenia odpowiedzialności w drodze umowy. Postanowienia takie byłyby pozbawione skutków prawnych (art. 846 § 5 KC). Do nowelizacji z 1998 r. klauzule umowne o nieodpowiedzialności zakładu hotelarskiego były uważane za dopuszczalne, na gruncie przepisu, który mówił tylko o bezskuteczności „ogłoszenia". Zakaz został wprowadzony pod wpływem Konwencji europejskiej z 1962 r. (por. Nb. 419).

Nb. 424-426

752 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług
2. Zakres odszkodowania

Ze względu na przedstawione wyżej surowe zasady odpowiedzialności ustawa ogranicza zakres obowiązku naprawienia szkody, i to w dwojaki sposób'

427 1) odszkodowanie obejmuje tylko damnwn emergens (należy się za „utratę lub uszkodzenie rzeczy"), a nie lucrum cessans (art. 846 § l KC);

428 2) obowiązek naprawienia szkody ograniczony jest do określonej sumy, co dotyczy wszelkich rzeczy wniesionych (art. 849 § l KC). Wysokość odszkodowania ustala się według następujących reguł:

a) jego górną granicą, względem jednego gościa, jest wysokość stokrotnej należności za dostarczone mu mieszkanie, liczonej za jedną dobę, a jednocześnie

b) odszkodowanie za każdą rzecz nie może przekraczać pięćdziesięcio-krotnej wysokości tej należności.

Zasada ogólna kwotowego ograniczenia obowiązku odszkodowawczego hotelarzy została przejęta z Konwencji europejskiej z 1962 r. Do czasu nowelizacji KC w 1998 r. obowiązywało (jako wyjątek) ograniczenie odszkodowania za utratę pieniędzy, papierów wartościowych, kosztowności, przedmiotów o wartości naukowej lub artystycznej. Nowe rozwiązanie „racjonalizuje" odpowiedzialność, uwzględniając zróżnicowany standard zakładów hotelarskich.

429 Z kolei wprowadzone ograniczenie kwotowe nie ma charakteru bezwzględnego - nie dotyczy mianowicie:

1) rzeczy przyjętych na przechowanie przez utrzymującego hotel;

2) rzeczy nie przyjętych na przechowanie z powodu jego odmowy, mimo ciążącego na nim w tym względzie obowiązku;

3) sytuacji, gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa utrzymującego hotel lub osoby u niego zatrudnionej.

Przykład: Recepcjonistka daje klucz do pokoju osobie nieznanej, bez sprawdzenia jej tożsamości; por. orz. SN z 13.9.1979 r.; opubl OSP 1980, póz. 145 z glosą M. Nestero-wicza (tamże) oraz glosą Z. Radwańskiego, PiP z. 12/1980.

Wspomniany obowiązek przyjęcia rzeczy na przechowanie (art. 849 § 3 KC), to znaczy zawarcia umowy przechowania, jeżeli gość hotelowy sobie tego życzy, stanowi novum wprowadzone w 1998 r, a odnosi się do pieniędzy, papierów wartościowych i cennych przedmiotów, w szczególności do kosztowności i przedmiotów mających wartość naukową lub artystyczną. Wymaga to przygotowania przez prowadzącego zakład hotelarski odpowiednich pomieszczeń i zabezpieczeń. Licząc się z możliwymi trudnościami ustawa łagodzi obowiązek przyjmowania rzeczy na przechowanie w ten sposób, że pozwala w uzasadnionych przypadkach na odmowę zawarcia umowy przechowania.

Nb. 427^29

§ 18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady 153

Może to nastąpić tylko wówczas, gdy rzeczy zagrażają bezpieczeństwu; mają zbyt wartość w stosunku do wielkości lub standardu hotelu (podobnego zakładu); zajmują _zbyt dużo miejsca.

V. Rozszerzenie odpowiedzialności na inne zakłady

Przepisy o odpowiedzialności utrzymujących hotele i podobne zakłady sto- 430 suje się odpowiednio do zakładów kąpielowych (art. 852 KC), takich np. jak łaźnie miejskie, baseny kąpielowe ze strzeżonymi szatniami. Jest to uzasadnione pewnym podobieństwem sytuacji faktycznej osób korzystających z usług tych zakładów i gości hotelowych.

Jednakże surowe zasady odpowiedzialności określone w art. 846 § l KC zostały ograniczone tylko do przedmiotów, które zazwyczaj bywają wnoszone przez osoby korzystające z usług wspomnianych zakładów. W tym więc zakresie nieskuteczne są wszelkie jednostronne klauzule wyłączające lub ograniczające tę odpowiedzialność (np. zamieszczone na biletach), a także klauzule umowne.

Odpowiedzialność za inne wniesione przedmioty powstaje w sytuacjach

następujących:

1) jeżeli zostały przyjęte na przechowanie,

2) gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa prowadzącego zakład lub jego personelu.

VI. Przedawnienie

Roszczenia o naprawienie szkody wynikłej z utraty lub uszkodzenia rzeczy 431 wniesionych przedawniają się z upływem sześciu miesięcy od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie, a w każdym razie z upływem roku od dnia, w którym poszkodowany przestał korzystać z usług hotelu lub innego zakładu (art. 848, 852 KC).

Termin ten dotyczy wszystkich przypadków odpowiedzialności, także sytuacji, gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa zakładu lub personelu; por. orz. SN z 13.9.1979 r; opubl. OSP 1980, póz. 145 z glosą M. Nesterowicza (tamże) oraz glosą Z. Radwańskiego, PiP z. 12/1980, s. 144.

Natomiast roszczenia powstałe w zakresie działalności przedsiębiorstw 432 hotelowych (utrzymujących zarobkowo hotele; por. art. 851 i 846 § l KC), a dotyczące należności za dostarczone mieszkanie, utrzymanie i usługi, a także powstałe z tytułu wydatków poniesionych na rzecz gości, przedawniają się

Nb. 430-432

154 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

z upływem dwóch lat. W tym samym terminie przedawniają się odpowiednie roszczenia przedsiębiorstw gastronomicznych (art. 851 KC). Termin ten stanowi wyjątek od zasady ogólnej art. 118 KC.

VII. Prawo zastawu

433 Osobom ponoszącym zaostrzoną odpowiedzialność za utratę lub uszkodzenie rzeczy wniesionych przysługuje na tych rzeczach ustawowe prawo zastawu, do którego odnoszą się przepisy o prawie zastawu wynajmującego (art. 850, 852 KC). Zostało ono przewidziane z podobnych przyczyn jak i ustawowe prawo zastawu wynajmującego, znajdując dodatkowe uzasadnienie w tym, że goście hotelowi oraz korzystający z usług innych zakładów odpowiedzialnych z mocy art. 846 § l i art. 852 KC nawiązują krótkotrwałe z zasady kontakty z tymi zakładami, co ogromnie utrudnia tym ostatnim dochodzenie roszczeń od swych klientów.

Prawo zastawu służy zabezpieczeniu roszczeń z tytułu spełnionych przez zakład świadczeń (np. mieszkania, utrzymania) oraz poniesionych wydatków na rzecz osób korzystających z usług zakładu (np. koszty prowadzonych rozmów telefonicznych).

Treść art. 850 KC każe przyjąć, że prawem zastawu objęte są rzeczy każdego recypienta wspomnianych świadczeń, chociażby nie był on stroną umowy hotelowej albo zgoła korzystał ze świadczonych usług bez jakiejkolwiek podstawy prawnej.

Zastaw dotyczy wszystkich rzeczy wniesionych w rozumieniu art. 846 KC, a potrzebnych do zaspokojenia roszczenia - w tym także przedmiotów oddanych zakładowi na przechowanie. Wyłączone sąjedynie rzeczy nie podlegające zajęciu (art. 850 w zw. z art. 670 § l KC), gdyż realizacja prawa zastawu nie byłaby w takim przypadku możliwa.

Prawo zastawu wygasa z momentem wyniesienia rzeczy z zakładu hotelowego lub kąpielowego, choćby nastąpiło to wbrew woli prowadzącego zakład. Może on jednak sprzeciwić się usunięciu rzeczy obciążonych zastawem i zatrzymać je na własne niebezpieczeństwo, nawet przy zastosowaniu samopomocy dopóty, dopóki zaległe świadczenia nie będą zapłacone lub zabezpieczone (art. 850 w zw. z art. 671 § 2 KC).

§ 19. Umowa składu

Literatura: W. Górski, [w:] System.., t. III, cz. 2 , § 72-74; Czachórski, Zobowiązania.., § 96; G. Bienieh, [w:] Komentarz.., s. 405 i n.; D. Jastrzębski, Prawne regulacje

Nb. 433

• składowych, PiP z.

•-. h Koziński, M. Michalski, W. Pyzioi, A. ^M' f^; « 2000 cz. VI, rozdz. 3; K.

*^^WS, GdSPNrl/1997;J.

§19. Umowa skladu

um, . ,

Umowy w obrocie..., s. 169 i n, tenże,

K aków 2000, cz. VI, rozdz. 3; K. ruczaa, mo .., .
n_mowa składu, GdSP Nr 1/1997; J. Kufel, [w:] J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze dla
konornistów, Poznań 1998, rozdz. VIII, § 5; B. Łubkowski, [w:] Kodeks cywilny. Ko
mentarz.., s. 1686 i n; J. Napierała, Umowa składu, Poznań 1981; L.Ogiegio, [w:] Pie-
trzykowski, KC. Komentarz..., s. 475 i n; A. Rembieliński, [w:] Kodeks cywilny z komen
tarzem.., s. 768 i n.

I. Pojęcie

434

Obok przechowania, jako samodzielny i odrębny typ umowy uregulowana jest w KC umowa składu (art. 853-859).

Zbliża się ona do umowy przechowania przez to, że do jej essentlalia ne-gotii należy obowiązek przechowania przyjętych na skład towarów (art. 853 § l KC). Natomiast w odróżnieniu od umowy przechowania, umowa składu przystosowana została do profesjonalnego (zawodowego), a zatem masowego i handlowego zarazem pełnienia tego rodzaju usług.

435

Stąd właśnie stroną podejmującą się takiego zobowiązania może być tylko przedsiębiorstwo składowe, a przedmiotem przechowania towary. Także to ostatnie wyróżnienie wskazuje na handlową funkcję umowy, ponieważ przez towary rozumie się rzeczy ruchome przeznaczone do obrotu gospodarczego.

Przykład: Przedsiębiorstwa składowe prowadzące chłodnie, dojrzewalnie owoców, elewatory zbożowe, zbiorniki paliw płynnych.

Dalszym znamieniem wspomnianej funkcji jest odpłatny charakter umo- 436 wy składu, przybierającej przy tym zawsze postać umowy wzajemnej, co także odróżnia ją od umowy przechowania.

Stronami umowy składu są składający i przedsiębiorstwo składowe. Składającym może być każda osoba fizyczna lub prawna, która ma w swojej 437 dypozycji towary (zazwyczaj większą partię), będące przedmiotem składowania. Dla stosunku prawnego składu nie ma znaczenia, czy składającemu przysługuje prawo własności oddanych na skład towarów.

Po drugiej stronie umowy występuje przedsiębiorstwo składowe, przy czym pojęcie to obejmuje zarówno przedsiębiorstwo w znaczeniu podmiotowym, jak i prowadzącego przedsiębiorstwo składowe, który może być osobą fizyczną lub prawną wykonującą tego rodzaju działalność gospodarczą (znaczenie funkcjonalne).

Przejęta z Kodeksu handlowego umowa składu nie przewiduje w ujęciu KC instytucji tzw. domów składowych, jako specjalnej kategorii przedsiębiorstw upoważnionych do

Nb. 434-437

156

157

§ 20. Umowa agencyjna

Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

wystawiania dowodów składowych mających charakter papierów wartościowych zbywał nych przez indos, a także do dokonywania innych czynności poza składowaniem towarów np. ich sprzedaży w drodze licytacji na żądanie uprawnionych składających. Przywrócenie instytucji domów składowych jest przedmiotem prac legislacyjnych. Zob. R. Jasirzębski Domy składowe (projekt ustawy), Gazeta Prawna Nr 31/1999; tenże, Prawne regulacje funkcjonowania domów składowych, PiP z. 10/1999.

II. Zawarcie umowy

438 Podobnie jak przechowanie, umowa składu jest umową realną, a dla oświadczeń woli stron nie jest wymagana jakakolwiek forma szczególna. Natomiast przedsiębiorstwo składowe obowiązane jest wydać składającemu dowód składowy (art. 853 § 2 KC), tzn. dokument, który zawiera istotne postanowienia umowy, a w szczególności wymienia rodzaj, ilość, oznaczenie, sposób opakowania towarów a także inne elementy, np. czas trwania składu, ubezpieczenie towarów.

III. Prawa i obowiązki stron

439

Podstawowy obowiązek przedsiębiorstwa składowego polega na sprawowaniu pieczy nad złożonymi na skład towarami i zachowaniu ich w stanie niepogor-szonym. Aby się z tego wywiązać, przedsiębiorstwo składowe powinno zapewnić odpowiednie miejsce lub pomieszczenia do składowania towarów. Cechą tej pieczy jest obowiązek aktywnego działania przedsiębiorstwa składowego, wyrażającego się zwłaszcza w dokonywaniu czynności konserwacyjnych.

Przykład: Zabiegi zabezpieczające przed pleśnieniem, korozją, wilgocią itp.

Obowiązek ten ma charakter na tyle istotny, że jego wyłączenie przez umo-1

we stron byłoby nieskuteczne (art. 854 § l KC). j

440 Poza tym po stronie przedsiębiorstwa składowego istnieje obowiązek nie- |

zwłocznego informowania składającego o wydarzeniach dotyczących stanu

przyjętych na skład towarów, jeżeli są to wydarzenia ważne (art. 854 § 2 KC). l

Przykład: Niebezpieczeństwo zniszczenia towarów, zmiana sposobu przechowywa-nią, a także zdarzenia natury prawnej, np. zajęcie towarów w postępowaniu egzekucyjnym.

Szczególną zaś aktywność powinno wykazać przedsiębiorstwo składowe wówczas, gdy oddanym na skład towarom zagraża, zepsucie. Jeżeli nie można ł czekać na dyspozycje składającego (np. porozumienie się z nim nie jest moż- | liwe), przedsiębiorstwo ma nawet obowiązek sprzedaży towarów przy zachowaniu należytej staranności (art. 854 § 3 KC).

Nb. 438-440

do przyjętych na skład towarów składający zachowuje dostęp (art. 855 KC); 441 rzedsiębiorstwo składowe ma obowiązek zezwolić składającemu na oglądanie towarów, ich dzielenie lub łączenie, pakowanie, pobieranie próbek oraz na czynności mające na celu zachowanie towarów w dobrym stanie.

Odpowiedzialność przedsiębiorstwa składowego za szkodę z powodu nie- 442 wykonania lub nienależytego wykonania umowy opiera się na zasadach ogólnych (art. 471 i n. KC). Jednakże wysokość odszkodowania za utratę, ubytek lub uszkodzenie towarów ogranicza się do zwykłej ich wartości (art. 856 KC). Odszkodowanie nie obejmuje więc utraconych korzyści (lucrum cessans)

Takie ograniczenie odszkodowania odpada w razie szkody wynikłej z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przedsiębiorstwa składowego. Natomiast w żadnym razie przedsiębiorstwo nie ponosi odpowiedzialności za tzw. ubytki naturalne nie przekraczające określonych norm (art. 856 § 2 KC).

Po stronie składającego podstawowym obowiązkiem jest zapłata wyna- 443 grodzenia (składowego) za przechowanie towarów. Dla zabezpieczenia roszczenia o składowe, a także roszczeń z tytułu wydatków i innych należności przedsiębiorstwu składowemu przysługuje ustawowe prawo zastawu na towarach przyjętych na skład (art. 857 KC). Utrzymuje się ono dopóty, dopóki towary pozostają we władaniu przedsiębiorstwa.

Przepisy KC o umowie składu nie regulują całości sytuacji prawnej stron. 444 Brak przy tym podstaw prawnych do uzupełniającego stosowania przepisów o przechowaniu. Można wszakże z nich korzystać w ramach ogólnych zasad określających dopuszczalność analogiae legis.

IV. Przedawnienie i wygaśnięcie roszczeń

Roszczenia wynikające z umowy składu przedawniają się po upływie roczne- 445 go terminu (art. 859 KC), co dotyczy roszczeń obydwu stron. Według zasad ogólnych (art. 117 i n. KC) określa się bieg terminu przedawnienia i skutki jego upływu.

Jednakże zapłacenie należności za skład i odebranie towarów bez zastrze- 446 żeń powoduje wygaśnięcie roszczeń przeciwko przedsiębiorstwu składowemu (art. 858 KC), poza przypadkiem niewidocznych uszkodzeń towarów oraz szkody wynikłej z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przedsiębiorstwa składowego.

§ 20. Umowa agencyjna

Literatura: A. Szpunar, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 77-80; Czachórski, Zobowiązania..., § 87; M. Gersdorf, Umowa zlecenia i agencji po zmianach w ubezpieczeniach

Nb. 441-446

159

158 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

społecznych PS Nr 4/1995; K. Kruczalak, Umowy w obrocie..., s. 175 i n; J. Umowa agencyjna, Warszawa - Poznań 1977; tenże, Obrót tranzytowy. Studium cywilnol prawne, Poznań 1989; tenże, [w:] J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów Poznań 1998, rozdz. VIII, § 3; L. Ogieglo, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 352 i n; M. Piekarski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz.., s. 1564 i n.; tenże, Problematyka prawna umów o prowadzenie sklepów, zakładów gastronomicznych i placówek usługowych na podstawie agencji lub zlecenia w orzecznictwie Sądu Najwyższego, NP Nr 1/1987-E. Rott-Pietrzyk, Umowa agencyjna w świetle Konwencji Genewskiej o agencji w międzynarodowej sprzedaży towarów z 1983 r, KPP z. 1/1994; taż, Agencja wyłączna w prawie polskim a standardy europejskie, Rejent Nr 4/1997; taż, Zakaz działalności konkurencyjnej w umowach agencyjnych, Rejent Nr 4/1999; toż, Zobowiązanie del credere w umowie agencyjnej, Rejent Nr 11/1998; taż. Wygaśnięcie umowy agencyjnej, Rejent Nr 9/1999; taż, O potrzebie zmiany przepisów o umowie agencyjnej, [w:] Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Profesora Kazimierza Kruczalaka, GdSP t. V, Gdańsk 1999; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz.., s. 268 i n.; S. Wlodyka, [w:] Prawo umów..., s. 119 i n.; B. Ziemianin, Charakter umów agencyjnych, PiP z. 8/1979.

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna

Uregulowana w art. 75S-764⁹ KC umowa agencyjna służy usprawnieniu obrotu gospodarczego poprzez korzystanie z usług podmiotów pośredniczących w zawieraniu umów. Przepisy te, w brzmieniu nadanym nowelizacją z 26.7.2000 r. (Dz.U. Nr 74, póz. 857), zostały dostosowane do wymagań dyrektywy Rady EWG Nr 86/653 w sprawie harmonizacji praw państw członkowskich, dotyczących niezależnych agentów handlowych. Agencja w ujęciu KC pozostała jednak instytucją uniwersalną, nie związaną jedynie z udziałem agenta w zawieraniu umów sprzedaży towarów.

447 Stronami tej umowy są: przyjmujący zlecenie (agent) i dający zlecenie (art. 758 § l KC). Działania agenta mogą polegać na:

1) pośredniczeniu przy zawieraniu z klientami umów na rzecz drugiej strony,

2) zawieraniu umów w imieniu drugiej strony,

przy czym agent zobowiązuje się do stałego i za wynagrodzeniem wykonywania tych czynności, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa. Zajmuje więc w obrocie, jako przedsiębiorca, pozycję samodzielną

Również po stronie dającego zlecenie występuje przedsiębiorca. Umowa agencyjna ma zatem charakter umowy obustronnie profesjonalnej; na jej pod- '' stawie powstaje kwalifikowany stosunek zobowiązaniowy. Cechy te uzyskała agencja w wyniku wspomnianych zmian.

Za przedsiębiorców należy uważać osoby fizyczne i osoby prawne, które we własnym imieniu, zarobkowo oraz w sposób zorganizowany i ciągły prowadzą działalność gospodarczą (np. wytwórczą, handlową, usługową), a także prowadzące taką działalność jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną.

Nb. 447

§ 20. Umowa agencyjna

Według KC, agencja nie obejmuje umów o treści takiej jak umowa agen-yina, określona w art. 758 § l KC, w których dającym agentowi zlecenie nie iest przedsiębiorca. Na podstawie art. 764⁹ KC do umów o takiej strukturze podmiotowej stosuje się jednak przepisy regulujące umowę agencyjną, z wyłączeniem niektórych postanowień o prowizji, przepisów o świadczeniu wyrównawczym i ograniczeniu działalności konkurencyjnej agenta.

Umowa agencyjna jest umową odpłatną i wzajemną. Do jej essentialia 448 negotii należy porozumienie stron w kwestii wynagrodzenia agenta. Strony mogą oznaczyć wynagrodzenie w zasadzie swobodnie, w praktyce jednak z reguły przyjmują, że jego wysokość będzie zależała od liczby albo od wartości zawartych umów. Wynagrodzenie ustalone za pomocą wymienionych wskaźników ustawa nazywa prowizją (art. 758' § 2 KC) i zastrzega, że ma ono taką właśnie postać, gdy sposób wynagrodzenia nie został w umowie określony. Przepisy o prowizji mogą również znaleźć zastosowanie do innego rodzaju wynagrodzenia, jeżeli strony tak postanowiły (art. 761⁶ KC).

Do zawarcia umowy agencyjnej nie jest wymagana forma szczególna. Dla 449 dającego zlecenie, jak i dla agenta ma jednak znaczenie zebranie odpowiedniej dokumentacji dotyczącej udzielonego zlecenia. Biorąc to pod uwagę, art. 758² KC każdej ze stron przyznaje względem drugiej uprawnienie do żądania pisemnego potwierdzenia treści umowy, jej zmian i uzupełnień, wyłączając zarazem możliwość zrzeczenia się tego uprawnienia.

Natomiast zachowanie formy pisemnej umowy agencyjnej jest potrzebne wtedy, gdy agent za odrębnym wynagrodzeniem (prowizja del credere) przyjmuje odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania przez kontrahenta osoby dającej zlecenie (art. 761⁷ KC). Występuje tutaj forma adeventum -jej niezachowanie ma taki skutek, że umowę agencyjną poczytuje się za zawartą bez klauzuli o zobowiązaniu del credere agenta.

Zakres działań agenta może obejmować czynności czysto faktyczne, kto- 450 rych celem jest umożliwienie dającemu zlecenie zawarcia umowy z wyszukaną przez agenta i pozyskaną dla danej transakcji osobą. Umowa agencyjna ograniczona do takich jedynie działań jest umową o pośrednictwo sensu stric-to, polegające na stwarzaniu sposobności do zawarcia umowy, ewentualnie pomocy przy jej redagowaniu.

Cecha ta odróżnia umowę agencyjną od umowy zlecenia (art. 734 KC), do której jednak umowa agencyjna wykazuje pewne podobieństwo, gdy jej przedmiotem jest zawieranie umów w imieniu drugiej strony. Jednakże do takich czynności, inaczej niż przy zleceniu (por. art. 734 § 2 KC), agent musi uzyskać wyraźne pełnomocnictwo.

Nb. 448-450

161

160 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia uslug

W razie braku umocowania albo przekroczenia jego zakresu ważność umowy zawartej przez agenta zależy od jej potwierdzenia przez dającego zlecenie. W odróżnieniu od zasad ogólnych dotyczących działania rzekomego pełnomocnika (art. 103 KC) przepisy o agencji przewidują konstrukcję milczącego potwierdzenia umowy (art. 760³ KC). Polega ona na uznaniu umowy za potwierdzoną, jeżeli dający zlecenie - niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o zawarciu umowy - nie oświadczy klientowi, że jej nie potwierdza.

Z kolei stosownie do treści umowy agencyjnej agent podejmuje określone czynności związane z wykonaniem umowy zawartej w imieniu dającego zlecenie. Na wypadek wątpliwości co do uprawnień w tym zakresie, należy zgodnie z art. 759 KC stwierdzić, że agent jest upoważniony do przyjmowania świadczeń wynikających z zawartej umowy, do odbioru zawiadomień o wadach, a także oświadczeń dotyczących wykonania umowy. Takie działania kontrahenta są skuteczne względem dającego zlecenie.

W praktyce nie należy do rzadkości łączenie przez agenta funkcji pośrednika z działaniem w charakterze pełnomocnika podmiotu dającego zlecenie.

Przykład: W szczególności w takiej podwójnej roli może występować agent ubezpieczeniowy. W rozumieniu ustawy z 28.71990 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz.U. z 1996 r. Nr 11, póz. 62 ze zm.) agentem ubezpieczeniowym jest osoba fizyczna, osoba prawna lub przedsiębiorca nie mający osobowości prawnej, upoważniony przez zakład ubezpieczeń do stałego zawierania umów ubezpieczenia w imieniu i na rzecz tego zakładu lub pośredniczenia przy zawieraniu umów (art. 37e ustawy).

Ze względu na swoiste cechy czynności zawodowych odrębnie uregulowana została instytucja agenta morskiego (art. 197-203 KM). Przez umowę agencyjną zobowiązuj e się on za wynagrodzeniem do stałego przedstawicielstwa armatora w określonym porcie lub na określonym obszarze. Wskazany w ustawie w sposób dyspozytywny zakres umocowania agenta morskiego jest szeroki; charakterystyczna jest też możliwość podejmowania przez niego za zgodą armatora działań na rzecz drugiej strony umowy.

Natomiast zakresem działań agenta nie jest objęte dokonywanie czynności prawnych we własnym imieniu, lecz na rachunek dającego zlecenie (tzw. zastępstwo pośrednie).

Takie cechy ma w szczególności działanie komisanta (art. 765 KC).

W żadnym razie nie kwalifikuje się jako umowa agencyjna, umowa o pośrednictwo jednorazowe (dorywcze). Do takiej umowy należałoby w zasadzie stosować odpowiednio przepisy o zleceniu (art. 750).

Przykład: Zawarta z agencją obrotu nieruchomościami umowa o wskazanie odpowiedniego lokalu i przygotowanie umowy jego sprzedaży albo najmu.

Przy ocenie umowy o pośrednictwo jednorazowe, które miało na celu doprowadzenie do sprzedaży specjalistycznego sprzętu (prasy hydraulicznej) na rynku azjatyckim, SN w orz. z 28.10.1999 r. (opubl. OSN 2000, póz. 88, z glosą aprob. E. Rott-Pietrzyk, OSP 2000, póz. 118) przyjął, że zastrzeżoną w umowie prowizję bez określenia jej wysokości należy

Nb. 450

§ 20. Umowa agencyjna

lic stosując w drodze analogii art. 761 § l in fine KC pozwalający na określenie ^U wizH agenta w wysokości „w danych stosunkach przyjętej", a nie według art. 735 § 2 KC P ^nagrodzeniu za wykonanie zlecenia „odpowiadającym wykonanej pracy". W orze-eniu tym SN podzielił pogląd, że art. 750 KC nie wyłącza analogicznego stosowania do ienazwanych umów o świadczenie usług przepisów regulujących określone typy umów nazwanych o świadczenie usług - innych niż umowa zlecenia. Dopiero gdy brak przesłanek uzasadniających analogię (w danej sprawie stwierdzono, że istnieją), należałoby się-eać na zasadzie art. 750 KC do przepisów o zleceniu; zob. też Nb. 346. Po nowelizacji KC ustawą, z 26.7.2000 r. (Dz.U. Nr 74, póz. 857) odpowiednikiem powołanego art. 761 § l jest art. 758' § 3 KC.

Mając na uwadze wspomnianą na wstępie funkcję umowy agencyjnej można dostrzec jej podobieństwo do wielu instytucji, w których również występuje element wyręczenia się inną osobą bądź jej pośredniczenia przy zawieraniu umów. Jednakże jest ona zarazem typem ustawowym o wyraziście określonych cechach. W związku z tym nie budzi też wątpliwości odgraniczenie umowy agencyjnej od tzw. umów maklerskich. Makler działa bowiem na podstawie każdorazowego zlecenia, przy czym dokonuje czynności w imieniu własnym, lecz na rachunek dającego zlecenie.

Umowa maklerska nie jest odrębnie w sposób ogólny uregulowana. Umowy maklerskie o niepełnej wszakże regulacji występują w prawie morskim (art. 204-209 KM), a także w prawie giełdowym (art. 34 PrPapW). Według tej ustawy, dom maklerski (spółka akcyjna prowadząca działalność maklerską) zobowiązuje się w umowie o świadczenie usług brokerskich do zawierania umów zlecenia nabycia lub zbycia papierów wartościowych. Wykonując umowę zlecenia makler dokonuje tych czynności w imieniu własnym, lecz na rachunek dającego zlecenie. Do umów o świadczenie usług brokerskich mają odpowiednie zastosowanie przepisy KC o zleceniu (z wyłączeniem art. 737), a do zlecenia nabycia lub zbycia papierów wartościowych - przepisy KC o komisie (z wyłączeniem art. 768 § 3). W umowie o usługi brokerskie dom maklerski może zobowiązać się także do prowadzenia rachunku papierów wartościowych oraz rachunku pieniężnego służącego do obsługi rachunku papierów wartościowych. Zob. M. Romanowski, Umowa o pośrednictwo w obrocie giełdowym (zlecenie maklerskie), Warszawa 2000.

II. Prawa i obowiązki stron

a) Rodzaj i zakres obowiązków agenta zależy od treści konkretnej umowy. 451 Jeżeli przedmiotem jego działalności jest zawieranie umów w imieniu dającego zlecenie, obowiązki agenta będą w pewnej mierze podobne do obowiązków wynikających z umowy zlecenia.

Wykonywanie obowiązków przez agenta podlega ocenie według zasad ogólnych dotyczących zobowiązań (art. 354, 355 KC), które m.in. jako miarę należytej staranności przyjmują zawodowy charakter działalności gospodarczej prowadzonej przez dłużnika. Ogólne wymagania zarówno co do sposobu

Nb. 451

163

162 Rozdzial IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

postępowania dłużnika, jak i współdziałania wierzyciela przy wykonaniu zo bowiązania zostały w przepisach o agencji rozwinięte i skonkretyzowane z uwzględnieniem szczególnego zaufania stron znamionującego tę umowę oraz jej gospodarczego celu.

Przede wszystkim wyróżniony został obowiązek wzajemnej lojalności

(art. 760 KC), w którym zawiera się podstawowa cecha działań każdej ze stron.

Niezależnie od treści umowy, obowiązkiem stron jest wzajemne informowanie się we wszelkich sprawach mających dla nich znaczenie (art. 760' i 760² KC). Po stronie dającego zlecenie oznacza to m.in. dostarczanie dokumentów potrzebnych do wykonania umowy, zawiadomienie agenta w rozsądnym czasie o przewidywanym zmniejszeniu obrotów, o niewykonaniu umowy, w zawarciu której agent uczestniczył.

Z kolei agent, oprócz przekazywania informacji, ma ponadto obowiązek, choćby nie stanowiła o tym umowa, przestrzegania uzasadnionych wskazówek dającego zlecenie, a także podejmowania - w zakresie prowadzonych spraw - czynności potrzebnych do ochrony praw dającego zlecenie.

Przykład: Zabezpieczenie dowodów, zbieranie danych o warunkach lokalnych, o sytuacji majątkowej potencjalnych kontrahentów.

Obowiązek osobistego działania agenta nie został wyraźnie w KC przewidziany, przyjąć jednak należy, w razie wątpliwości, że powierzenie czynności osobie trzeciej nie jest pozostawione swobodnemu uznaniu agenta. Dopuszczalne byłoby zastosowanie w drodze analogii przepisów o substytucji przy zleceniu (por. art. 738 KC).

Działalność swą agent organizuje samodzielnie, pokrywając przy tym, w zasadzie, zwykłe wydatki związane z wykonaniem określonych w umowie czynności. Zwrotu wydatków może żądać tylko wtedy, gdy były uzasadnione i wysokość ich przekracza zwykłą w danych stosunkach miarę (art. 762 KC). 452 b) Wynagrodzenie agenta przybiera na ogół postać prowizji, należnej od umów zawartych przez dającego zlecenie, w wyniku działalności agenta. Jeżeli więc do zawarcia umowy nie doszło, prowizja agentowi się nie należy (art. 761 KC).

Wysokość prowizji określa zwykle umowa agencyjna, a w razie braku postanowień umownych, prowizja należy się w wysokości zwyczajowo przyjętej w stosunkach danego rodzaju w miejscu działalności prowadzonej przez agenta (art. 758' § 3 KC).

Jeżeli w ten sposób prowizji nie da się ustalić, należy się ona „w odpowiedniej" wysokości, stosownie do wszystkich okoliczności związanych z wykonaniem zleconych agentowi czynności.

Nb. 452

§ 20. Umowa agencyjna

p_rzy ustalaniu należnej agentowi prowizji uwzględnia się umowy zawarte czasie trwania umowy agencyjnej. W następujących przypadkach agent może

• dnak żądać prowizji, chociaż zawarcie umów nastąpiło po rozwiązaniu umo-

^Jwy agencyjnej (art. 761'KC):

n propozycję zawarcia umowy klient złożył przed rozwiązaniem umowy

agencyjnej,

2) do zawarcia umowy doszło w przeważającej mierze w wyniku działalności agenta podczas trwania umowy agencyjnej, a zarazem w „rozsądnym" czasie od jej rozwiązania.

W takich przypadkach „nowemu" agentowi nie przysługuje prowizja. Z uzasadnionych powodów, gdy przemawiają za tym względy słuszności, może natomiast dojść do podziału prowizji między dwoma agentami - dawnym i nowym. Szczególne problemy dotyczące prowizji wyłaniają się wtedy, gdy po zawarciu umowy z klientem nie dochodzi do wykonania umowy. Prowizja nie należy się agentowi, jeżeli niewykonanie umowy jest skutkiem okoliczności, za które dający zlecenie nie ponosi odpowiedzialności (art. 761⁴ KC).

Pominięta pierwotnie w przepisach KC tzw. agencja wyłączna została 453 uregulowana w art. 761 § 2 KC w wyniku wspomnianej już nowelizacji. Jest to agencja z zastrzeżonym umownie prawem wyłączności działań agenta w odniesieniu do oznaczonej grupy klientów lub obszaru geograficznego. W razie naruszenia tej wyłączności agent może żądać prowizji od umów zawartych bez jego udziału, tak jakby zawarcie umowy nastąpiło w wyniku jego działalności.

c) Oprócz wynagrodzenia od zawartych umów (w postaci prowizji albo 454 innego), umowa agencyjna może przewidywać odrębne wynagrodzenie agenta z tytułu przyjęcia odpowiedzialności za wykonanie zobowiązania przez klienta (art. 761⁷KC). Ten dodatkowy obowiązek agenta (tzw. zobowiązanie del credere) oznacza jego odpowiedzialność o charakterze gwarancyjnym, dotyczącą, gdy umowa nie stanowi inaczej, spełnienia przez klienta świadczenia z umowy zawartej z dającym zlecenie. Klauzula del credere opiera się na konstrukcji umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 KC), ma jednak swoją specyfikę. Jej istotnym elementem jest wynagrodzenie za zaciągnięcie zobowiązania, określone jako prowizja del credere. Agent przyjmuje odpowiedzialność „w uzgodnionym zakresie" (np. do oznaczonej kwoty), a ponadto ustawa określa granice jego odpowiedzialności. Może ona dotyczyć tylko oznaczonej umowy lub umów z oznaczonym klientem, przy zawarciu których agent pośredniczył albo reprezentował dającego zlecenie.

d) Roszczenia agenta wobec dającego zlecenie - o wynagrodzenie, zwrot 455 wydatków i zaliczek - zabezpieczone są ustawowym prawem zastawu na rzeczach

Nb. 453-455

164 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usJug

i papierach wartościowych dającego zlecenie, otrzymanych w związku z umową agencyjną (art. 763 KC).

III. Zakończenie stosunku prawnego

456 a) Umowa agencyjna -jako kreująca stosunek trwały - może być zawarta na czas oznaczony albo nieoznaczony. W pierwszym przypadku umowa wygasa z upływem czasu, na jaki została zawarta, chyba że jest nadal przez strony wykonywana. Utrzymuje się wtedy jako umowa przekształcona ex legę w umowę zawartą na czas nieoznaczony (art. 764, 764' § 4 KC).

Podobnie jak inne umowy bezterminowe, umowa agencyjna zawarta na czas nieoznaczony może być wypowiedziana przez każdą ze stron, z zachowaniem odpowiednich terminów. Reżim prawny wypowiedzenia umowy agencyjnej (art. 764' KC) pozostaje pod znacznym wpływem dyrektywy Nr 86/653 i opiera się na następujących zasadach:

1) ustawowe terminy wypowiedzenia są zróżnicowane w zależności od czasu trwania umowy i wynoszą: jeden miesiąc w pierwszym roku jej trwania, dwa miesiące w drugim roku, trzy miesiące w trzecim i w latach następnych;

2) terminy wypowiedzenia mogą być ustalone w drodze umowy stron, z tym że terminy umowne mogą być tylko dłuższe niż ustawowe;

3) w kwestii niejednakowych terminów umownych dla każdej ze stron przyjęto rozwiązanie korzystne dla agenta, a mianowicie termin przewidziany dla dającego zlecenie nie może być krótszy niż termin dla agenta, natomiast może być od tego terminu dłuższy; w razie ustalenia dłuższego terminu dla agenta termin ten obowiązuje obie strony;

4) termin wypowiedzenia (ustawowy, umowny) upływa z końcem miesiąca kalendarzowego; strony mogąjednak postanowić inaczej;

5) umowa zawarta pierwotnie na czas oznaczony, przekształcona następnie z mocy art. 764 KC w umowę bezterminową podlega wymienionym wyżej zasadom, przy czym ustalając termin jej wypowiedzenia należy uwzględnić okres, na jaki była zawarta.

457 b) Wystąpienie ważnych powodów może uzasadniać wypowiedzenie umowy agencyjnej, również zawartej na czas oznaczony, bez zachowania terminów wypowiedzenia (art. 764² KC). Przyczyny takiego wypowiedzenia zostały wskazane w ustawie, a należą do nich:

1) niewykonanie przez jedną ze stron obowiązków z umowy agencyjnej w całości lub w znacznej części;

2) nadzwyczajne okoliczności.

Nb. 456-457,

§ 20. Umowa agencyjna 165

Możliwość wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym dotyczy sytuacji szczególnych, ale nie ogranicza się do przypadków, w których jedna ze stron byłaby obciążona odpowiedzialnością za powstałą sytuację.

Przykład: Por. orz. SN z 26.11.1985 r. (opubl. OSN 1986, póz. 128), które dopuszcza niezwłoczne rozwiązanie umowy przez agenta z powodu choroby uniemożliwiającej działalność w okresie pozostałym do daty rozwiązania umowy. Orzeczenie zostało wydane w czasie, gdy wobec braku wyraźnego przepisu niezwłoczne wypowiedzenie umowy agencyjnej było zagadnieniem spornym; art. 746² KC dodany ustawą z 26.7.2000 r. (Dz.U. Nr 74, póz. 857). Natomiast przypisanie odpowiedzialności ma takie znaczenie, że wypowiadający może żądać naprawienia szkody, jaką poniósł w następstwie rozwiązania umowy.

c) Stosownie do zasad ogólnych, umowa agencyjna może być zawsze rozwiązana w drodze porozumienia stron.

d) Z wygaśnięciem umowy agencyjnej łączy się szczególne uprawnienie 458 agenta, a mianowicie może on dochodzić od dającego zlecenie świadczenia wyrównawczego (art. 764³-764⁵ KC). Roszczenie o świadczenie wyrównawcze przysługuje agentowi bez względu na sposób rozwiązania umowy; może realizować je np. po wygaśnięciu umowy wskutek upływu terminu, rozwiązaniu w drodze porozumienia stron, ustaniu przez wypowiedzenie. W razie śmierci agenta, świadczenia wyrównawczego mogą żądać jego spadkobiercy.

Świadczenie wyrównawcze jest w przepisach o agencji instytucją nową, wzorowaną na dyrektywie Nr 86/653. Wyłączone jest przyjęcie w tym zakresie reguł umownych mniej korzystnych dla agenta, do czasu rozwiązania umowy agencyjnej (art. 764⁵ KC).

Należy wskazać następujące, ważniejsze cechy roszczenia wyrównawczego w ujęciu KC:

1. Dla powstania tego roszczenia istotne znaczenie mają efekty działalności agenta, wyrażające się w czerpaniu przez dającego zlecenie - także po rozwiązaniu umowy agencyjnej - znacznych korzyści z umów zawartych dzięki staraniom agenta. Zarazem za przyznaniem świadczenia wyrównawczego muszą przemawiać względy słuszności, przy wzięciu pod uwagę wszelkich okoliczności, a zwłaszcza utraty przez agenta prowizji od tych umów.

2. Mimo odwołania się do względów słuszności ustawa określa wprost sytuacje, w których świadczenie wyrównawcze agentowi nie przysługuje (art. 764" KC). Będzie tak w szczególności wtedy, gdy dający zlecenie wypowiedział umowę z przyczyn „obciążających" agenta, a także gdy umowę wypowiedział agent, chyba że uzasadniają to okoliczności, za które odpowiada dający zlecenie, albo przyczyny osobiste po stronie agenta -jego wiek, choroba, ułomność.

Nb. 458

166 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

3. Zakres roszczenia wyznacza otrzymywane przez agenta wynagrodzeń' przy czym świadczenie wyrównawcze nie może być wyższe od średniee'

urnowy

rocznego wynagrodzenia z oznaczonego w ustawie okresu trwania

agencyjnej.

4. Przesłanką dochodzenia roszczenia jest dopełnienie przez agenta lub je spadkobierców aktu staranności, polegającego na zgłoszeniu odpowiedniego żądania dającemu zlecenie w ciągu roku od rozwiązania umowy (art. 7545 § 5 KC). Brak takiego zgłoszenia powoduje utratę uprawnienia z tytułu świadczenia wyrównawczego.

5. Świadczenie wyrównawcze ma na celu zapewnienie agentowi (jego spadkobiercom) korzyści majątkowej w formie jednorazowej zapłaty, gdy po rozwiązaniu umowy agencyjnej wcześniejsza działalność agenta nadal przysparza korzyści dającemu zlecenie. Nie ma ono charakteru odszkodowawczego, na co wskazują przesłanki roszczenia i zasady obliczania należności. Stanowi natomiast rodzaj gratyfikacji uzasadnionej względami słuszności. Odrębność i niezależność roszczenia wyrównawczego od ewentualnych roszczeń odszkodowawczych agenta znajduje potwierdzenie w postanowieniu art. 764³ § 3 KC o dopuszczalności dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych, mimo uzyskania świadczenia wyrównawczego.

459 e) Zgodnie z wymaganiami dyrektywy nr 86/653, w przepisach o agencji została uregulowana problematyka ograniczenia działalności konkurencyjnej agenta (art. 764⁶-764⁸ KC), istotna dla obydwu stron po rozwiązaniu umowy agencyjnej. Źródłem obowiązku ograniczenia takiej działalności nie są przepisy ustawy, lecz umowa stron. Stosowne zastrzeżenie wymaga zachowania formy pisemnej ad solemnitatem. Ze względu na potrzebę ochrony inte-'resów agenta, treść klauzuli ograniczającej konkurencję nie może być sprzeczna z określonymi w ustawie zasadami dotyczącymi przedmiotu oraz czasu trwania ograniczenia. Ważne jest tylko takie ograniczenie, które odnosi się do oznaczonych sfer dotychczasowej działalności agenta - obszaru geograficznego, grupy klientów, rodzaju towarów lub usług. Ograniczenie nie może być zastrzeżone na okres dłuższy niż dwa lata.

Z ograniczeniem działalności konkurencyjnej łączy się z reguły obowiązek dającego zlecenie polegający na wypłacaniu agentowi odpowiedniej sumy pieniężnej w czasie trwania ograniczenia, co rekompensuje w pewnej mierze uszczerbek związany z zaprzestaniem danej działalności. Obowiązek wypłat może być przez umowę stron wyłączony. Natomiast zwolnienie z tego obowiązku następuje:

1) w razie rozwiązania umowy agencyjnej na skutek okoliczności, za które agent ponosi odpowiedzialność;

Nb. 459

167

§21. Umowa komisu

CO i"" -

jest on zwolniony z obowiązku w^^ioi, ~v...„._.__ nei od solemnitatem i może nastąpić do dnia rozwiązania umowy; , _w _razie zwolnienia się agenta z obowiązku przestrzegania ograniczenia działalności konkurencyjnej, co może nastąpić w związku z wypowiedzeniem przez niego umowy agencyjnej na skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność dający zlecenie, przez złożenie oświadczenia na piśmie przed upływem miesiąca od dnia wypowiedzenia. Roszczenia z tytułu umowy agencyjnej podlegają przedawnieniu na zasadach ogólnych (art. 117 i n. KC).

§ 21. Umowa komisu

Literatura: A. Szpunar, [w.] System..., t. III, cz. 2, § 81-88; Czachórski, Zobowiązania..., § 88; J. Frąckowiak, Komis w eksporcie według prawa polskiego, AUWr, Prawo CXL, Wrocław 1985; P. Grabowski, Odpowiedzialność komisanta z tytułu rękojmi przy sprzedaży komisowej, MoP Nr 55/1999; A. Kędzierska-Cieślak, Komis (zagadnienia cywilnoprawne), Warszawa 1973; K. Kruczalak, Umowy w obrocie..., s. 182 i n.; J. Kufel, [w:] J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998, rozdz. VIII, § 4; L. Ludwicki, Niektóre problemy umowy komisu, Pal. Nr 7/1970; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 1999; L. Ogieglo, [w] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 360 i n.; M. Piekarski, [w.] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1576 i n; L. Slecki, [w.] Kodeks cywilny z komentarzem.., s. 705 i n.; A. Szpunar, Stosunki własnościowe przy komisie, Rejent Nr 1/1994; tenże, Rękojmia w stosunkach między stronami komisu, PPH Nr 9/1995; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz..., s. 281.

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna

W umowie komisu występują dwie strony - komisant (przyjmujący złe- 460 cenie), którym jest osoba prowadząca przedsiębiorstwo, i komitent (dający zlecenie), którym może być każda osoba fizyczna lub prawna.

Do istotnych elementów tej umowy należy zobowiązanie komisanta do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek komitenta, lecz w imieniu własnym i za wynagrodzeniem przyjmującym postać prowizji (art. 765 KC).

Przykład: Komitent zanosi swój obraz do sklepu komisowego (komisanta), aby ten sprzedał obraz jakiejkolwiek osobie trzeciej.

Najbardziej charakterystyczną cechą urno wy komisu, różniącą ją w szcze- 461 gólności od umowy agencyjnej, jest stanowisko prawne komisanta, który wy-

Nb. 460-461

462

463

464

465 Do obowiązków komisanta przede wszystkim należy wykonanie zlecenia komisowego stosownie do jego treści. Wszystko, co komisant uzyskał przy wykonywaniu tego zlecenia, powinien wydać komitentowi. Jeżeli więc nabył na jego rachunek jakąś rzecz, obowiązany jest przenieść jej własność na komitenta, a jeżeli sprzedał przedmiot powierzony mu do sprzedaży, powinien wydać uzyskaną stąd sumę pieniężną. Odpowiadająca temu obowiązkowi komisanta wierzytelność komitenta ma charakter uprzywilejowany w stosunku

Nb. 462-465

168 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia uslug

stępuje wobec komitenta w roli zastępcy pośredniego, zawierającego urnowe sprzedaży z osobą trzecią w imieniu własnym, lecz na rachunek komitenta Dzięki temu osoba komitenta może pozostać w ukryciu. Osoby trzecie mogą bowiem skutecznie zawierać umowy sprzedaży z komisantem, nie znając komitenta.

Natomiast konstrukcja taka pojawia się także w zakresie umowy zlecenia (art. 734 § l KC), do której zresztą komis jest najbardziej podobny. Jednakże przedmiotem komisu może być tylko zlecenie dokonania jednego typu czynności prawnej, a mianowicie zawarcia umowy sprzedaży, i to jedynie rzeczy ruchomych.

Jeżeli więc ktoś zleca innemu zawarcie umowy sprzedaży nieruchomości lub papierów wartościowych albo dokonanie innej czynności prawnej w imieniu przyjmującego zlecenie, lecz na rachunek dającego zlecenie - zawiera umowę zlecenia, a nie umowę komisu.

Ponadto komis jest zawsze umową odpłatną i wzajemną, a w roli przyjmującego zlecenie może występować jedynie osoba prowadząca odpowiednie przedsiębiorstwo.

W zależności od tego, czy treścią zlecenia komitenta jest sprzedaż, czy kupno na jego rachunek rzeczy ruchomej, rozróżnia się dwie postacie komisu - sprzedaży i kupna.

Wspomniane rozróżnienie ma duże znaczenie dla kwalifikacji prawno-rzeczowej sytuacji stron w odniesieniu do rzeczy ruchomej, którą komisant ma sprzedać albo kupić. W pierwszym przypadku komitent zachowuje jej własność aż do chwili zbycia jej przez komisanta osobie trzeciej. Natomiast przy komisie kupna należy przyjąć, chociaż kwestia ta jest sporna, że komisant nabywa własność rzeczy od sprzedawcy (osoby trzeciej), a następnie dopiero obowiązany jest przenieść to prawo na komitenta (por. art. 766 KC).

Umowa komisu jest umową zobowiązującą, odpłatną i wzajemną. Do jej zawarcia nie jest wymagana forma szczególna.

II. Prawa i obowiązki stron

1. Komisanta

169

§21. Umowa komisu

o - -

, j_nnych wierzycieli komisanta, albowiem komitent uzyskuje pierwszeństwo zaspokojenia swojej wierzytelności (art. 766 KC).

466

przykład: Komisant wykonując zlecenie komisowe, nabył na rachunek komitenta określony samochód. Inni wierzyciele komisanta, np. z tytułu udzielonej mu pożyczki, nie będą mogli prowadzić egzekucji z tego samochodu znajdującego się w jego władaniu (por. J_t. 841 § l KPC).

Z reguły w umowie komisu określa się treść umowy sprzedaży, a zwłaszcza najniższą lub najwyższą cenę, po której komisant ma sprzedać lub kupić określoną rzecz ruchomą. Jeżeli jednak komisantowi uda się zawrzeć umowę sprzedaży o treści korzystniejszej dla komitenta, powinien całą uzyskaną korzyść, a w szczególności wyższą cenę, wydać komitentowi (art. 767 KC). Natomiast jeżeli komisant sprzedał rzecz za cenę niższą od umówionej z komitentem, powinien zapłacić komitentowi różnicę (art. 768 § l KC). Z kolei, jeżeli komisant nabył rzecz za cenę wyższą od ceny oznaczonej przez komitenta, powinien niezwłocznie zawiadomić komitenta o tym, a komitent może niezwłocznie oświadczyć, że nie uznaje tej czynności za zawartą na jego rachunek (art. 768 § 2 KC).

Jednakże komitent nie może żądać zapłacenia różnicy ceny ani odmówić zgody na wyższą cenę, jeżeli zlecenie komisowe nie mogło być wykonane po cenie oznaczonej przez komitenta, a zawarcie umowy sprzedaży uchroniło komitenta od szkody (art. 768 § 3 KC).

468

Komisant nie jest uprawniony bez zgody komitenta do udzielenia kredytu 467 (przy sprzedaży) lub zaliczki (przy kupnie) osobie trzeciej. Jeżeli to uczyni, działa na własne ryzyko, ponosząc niebezpieczeństwo niewypłacalności osoby trzeciej (art. 771 KC).

W razie gdy rzecz jest narażona na zepsucie, a nie można czekać na zarządzenie komitenta, komisant jest uprawniony, a gdy tego wymaga interes komitenta, nawet zobowiązany sprzedać rzecz z zachowaniem należytej staranności, nie będąc wówczas związany limitem ceny ustalonej w zleceniu komisowym (art. 769 KC).

2. Komitenta

Obowiązkiem komitenta jest zapłacenie umówionej prowizji, stanowiącej 469 wynagrodzenie za usługę komisanta. Prowizja należy się dopiero wtedy, gdy zlecenie komisowe zostało wykonane, a więc gdy komitent otrzymał rzeczy (przy komisie zakupu) albo cenę (przy komisie) sprzedaży.

Od tej zasady istnieje jednak wyjątek. Komisant może bowiem żądać prowizji także wtedy, gdy zleconej umowy sprzedaży nie zawarł z przyczyn dotyczących osoby komitenta (art. 772 KC). Mogą to być okoliczności nawet

Nb. 466-469

171

170 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia uslug

przez komitenta nie zawinione (np. odwołanie zlecenia komisowego bez uzasadnionego powodu).

470 Dla zabezpieczenia roszczeń komisanta wobec komitenta ustawa przewiduje prawo zastawu na rzeczach stanowiących przedmiot komisu (por. art. 773 KC) Poza tym należności komisanta mogą być zaspokojone z wierzytelności, jakie nabył on na rachunek komitenta, z pierwszeństwem przed wierzycielami komitenta (art. 773 § 2 KC i art. 1025 § l pkt 6 KPC).

III. Zakończenie stosunku prawnego

471 Z reguły stosunek komisu wygasa przez wykonanie umowy, a jeżeli został zastrzeżony termin - także z upływem tego terminu.

Poza tym do zakończenia tego stosunku prawnego należy analogicznie stosować odpowiednie przepisy o zleceniu odpłatnym (art. 746-749 KC).

472 Roszczenia wynikające z umowy komisu ulegają przedawnieniu na zasadach ogólnych (art. 117 i n. KC).

IV. Stosunki między komisantem a osobą trzecią

473 Jak już wspomniano, stosunek prawny komisanta z osobą trzecią regulują przepisy o sprzedaży. Zależnie od treści zlecenia komisowego komisant występuje bądź to w roli sprzedawcy, bądź w roli kupującego.

474 W szczególności znajdują tu także zastosowanie przepisy o rękojmi za wady prawne lub fizyczne rzeczy sprzedanej, jednakże z pewnymi korzystny-__mi dla komisanta - sprzedawcy modyfikacjami określonymi w art. 770 KC. Przepis ten jest bowiem przepisem szczególnym w rozumieniu art, 558 § l KC, pozwalającym na ograniczenie w umowach z udziałem konsumentów odpowiedzialności z tytułu rękojmi¹ Dla osiągnięcia tego skutku komisant musi przed zawarciem umowy sprzedaży podać kupującemu do wiadomości, że ogranicza swoją odpowiedzialność z tego tytułu.

Może to uczynić np. w postaci regulaminu odpowiadającego wymaganiom art. 384 KC. Natomiast w kontrowersyjnej dłuższy czas sprawie, czy wystarcza samo ogłoszenie (wy-_ - wieszka) w sklepie prowadzącym sprzedaż komisową SN w orz. z 18.11.1983 r; opubl. OSP 1985, póz. 4 z glosą aprob. A. Szpunara zajął zdecydowanie negatywne stanowisko

¹ Krytycznie o tej możliwości E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 325, ze zwróceniem uwagi na aktualne stosowanie sprzedaży komisowej w obrocie masowym, do rzeczy nowych, jako remedium na brak kapitału ze strony handlu detalicznego.

Nb. 470-474

§ 21. Umowa komisu

hyierdzając przyjym, że skutek taki może mieć jedynie skierowanie odpowiedniego oświadczenia wprost dokupującego. Żob. także glosa E. Łętowskiej, NP Nr 1/1985.

'Komitenta/nie łączy natomiast z osobą trzecią umowny stosunek prawny, który mógłby uzasadniać stosowanie przepisów o sprzedaży, w szczególności przepisów o rękojmi za wady rzeczy sprzedanej.

Jak wyjaśnia uchw. SN z 5.5.1981 r.; opubl. OSN 1981, póz. 232, nie mająone zastosowania także wtedy, gdy komisant wyłączył s.woją. odpawjedśalność, zate. wady.Nie można jednak wykluczyć, że nabywcy wadliwej ..rzeczy będą przysługiwały wobec kp-. __. 'misanta odpowiednie roszczenia na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych lub z bezpodstawnegojwzbogacerira.

We wspomnianym oświadczeniu komisant może wyłączyć swą odpowie- 475

dzialność:

1) za wszystkie wady prawne i

2) za ukryte wady fizyczne rzeczy, to znaczy takie, o których istnieniu kupujący przy dołożeniu zwykłej staranności nie mógłby się / łatwością dowiedzieć. Jednakże wyłączenie odpowiedzialności jest nieskuteczne, jeżeli komisant

o wadzie prawnej lub ukrytej wadzie fizycznej wiedział lub z łatwością mógł

się dowiedzieć

Do tego ostatniego kryterium ocennego należy przykładać miarę należytej staranności, która każe mieć na względzie zawodowy charakter działalności komisanta (art. 355 § 2 KC). Ciężar dowodu tych okoliczności spoczywa na kupującym.

W powołanym wcześniej orz. SN z 18.11.1983 r; opubl. OSP 1985, póz. 4, podkreśla się, że gdy chodzi o przedmioty o szczególnej wartości, komisant powinien zbadać dostarczany przedmiot przez specjalistę; do wyłączenia odpowiedzialności (art. 770 zd. 2 KC) nie wystarcza powołanie się na wyniki badania dostarczone przez osobę, która cenny przed-. miot (w sprawie był to sznur pereł) oddała do sprzedaży komisowej.

Wyjaśniając pojęcie łatwości dowiedzenia się o wadzie (art. 770 zd. 2 KC) orz. SN z 24.6.1997 r; opubl. OSN 1998, póz. 8 odwołuje się do utrwalonego poglądu, w myśl którego komisanta obowiązuje należyta staranność określona rodzajem prowadzonej działalności gospodarczej. Na tej podstawie SN uznał, że prowadzący komisową sprzedaż używanych samochodów musi liczyć się ze zjawiskiem wprowadzania do obrotu pojazdów kradzionych i dlatego obowiązany jest dokładnie sprawdzać numery identyfikacyjne oraz dokumenty pojazdu przyjętego do sprzedaży.

W przypadku wyłączenia odpowiedzialności komisanta stosownie do art. 770 KC, gdy rzecz dotknięta wadą prawną została kupującemu odebrana przez osobę trzecią, jest on zainteresowany zwrotem ceny przez komisanta (sprzedawcę), jako strona pozbawiona świadczenia wzajemnego z umowy sprzedaży. Kupujący mógłby poszukiwać ochrony na zasadach ogólnych (art. 471 KC),

Nb. 475

172 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia uslug

ale bardziej dla niego dogodne byłoby dochodzenie-zwrotu-ceny na podstawi art. 575 KC, według szczególnej regulacji odnoszącej„się_do wyłączenia odpowiedzialności z tytułu rękojmi przy sprzedaży.

Możliwość taką odrzucił jednak SN w uchw. z 30.5.1996 r.; opubl. OSP 1996, póz. ig) która brzmi: „Przepis art. 575 KC nie ma zastosowania do odpowiedzialności komisanta' gdy została ona wyłączona na podstawie art. 770 KC". Uchwała ta spotkała się z krytyczl na oceną (glosy A. Szpunara, OSP 1997, póz. 34 i J. Kraussa, PPH Nr 1/1997) z powodu zbyt kategorycznego ujęcia, dyskusyjnej argumentacji, jak i wątpliwości, czy w danym przypadku odpowiedzialność komisanta była skutecznie wyłączona. Podzielając zastrzeżenia glosatorów należy zauważyć, że z przepisów KC nie wynika, aby w stosunkach sprzedaży komisowej wyłączony był zwrot ceny w okolicznościach odpowiadających wymaganiom art. 575 KC.

§ 22. Umowa przewozu

Literatura: W. Górski, [w:] System.., t. III, cz. 2, § 59-62; Czachórski, Zobowiązania..., § 89, 90; H. Goik, Pojęcie przewoźnika według art. 774 kodeksu cywilnego (na tle przepisów z zakresu transportu drogowego), ZNUS 1972, z. III; tenże, Umowa przewozu przesyłek w transporcie lądowym jako rodzaj umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, Katowice 1975; J. Gospodarek, Zawarcie umowy przewozu osób, Warszawa 1979; tenże, Prawo transportowe, Warszawa 1988; tenże, Komentarz do ustawy o łączności i ordynacji pocztowej, Warszawa 1994; J. Górski, Konosament, Warszawa 1955; W. Górski, List przewozowy, Poznań 1959; tenże, Umowa przewozu, Warszawa 1983; tenże, Prawo transportowe, Szczecin 1993; W. Górski, Z. Dominiczak, Problematyka prawna przewozu osób, Ossolineum 1987; W. Górski, K. Wesolowski, Komentarz do znowelizowanego prawa przewozowego, Zielona Góra 1995; W. Górski, A. Żabski, Prawo przewozowe. Komentarz, Warszawa 1990; J. Jacyszyn, Organizacja prawna przewozów kontenerowych w Polsce, Wrocław 1986; A. Kolarski, Podstawowy zakres i charakter odpowiedzialności przewoźnika, Warszawa 1992; K. Kruczalak, Umowy w obrocie..., s. 159 i n; J. Kufel, [w:] J. Kufel W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998, rozdz. IX, § 1-5; Z. Mika, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1590 i n; tenże. Kilka uwag do postanowień kodeksu cywilnego o umowie przewozu, NP Nr 11/1973; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 711 i n.; tenże, Prawo turystyczne, Warszawa 1993; L Ogie-glo, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., s. 371; tenże, Pojęcie usługi transportu i przewozu, PPP, t. 8, Katowice 1986; Prawo przewozowe z komentarzem, pod red. A. Kolarskiego, Warszawa 1987; A. Rzetelska, Umowa przewozu jako umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (zagadnienia wybrane), AUŁ, Folia luridica 1990, Nr 44; M. Sośniak, Deliktowe i kontraktowe roszczenia w prawie przewozowym, ZNUS 1972, z. III; tenże, Zarys prawnej problematyki transportu, Katowice 1977; tenże, Nowe polskie prawo przewozowe. Próba wstępnej oceny niektórych rozwiązań ustawowych, PPP, t. 9, Katowice 1987; tenże, Umowa przewozu w systemie umów obligacyjnych, AUNC, Prawo 1990, Nr 28; M. Stec, Umowy czarteru w transporcie lotniczym, Kraków 1988; tenże. Odpowiedzialność cywilna przewoźnika za szkody w przesyłce. Studium prawnoporównawcze, Kraków 1993; tenże, [w:] Prawo umów..., s. 191 i n.; M. Sychowicz, [w:] Komentarz.., s. 296 i n.; K. Wesołowski, Odpowiedzialność przewoźnika za szkody przy przewozie przesyłek w świetle ustawy - Prawo przewozowe, wyd. II, Zielona Góra 1995.

Nb. 475

§22. Umowa przewozu 173
I. Pojęcie i charakterystyka ogólna

i Regulacja kodeksowa

Treścią, umowy przewozu jest zobowiązanie się przewoźnika w zakresie 476 działalności jego przedsiębiorstwa do przewiezienia za wynagrodzeniem osób

lub rzeczy (art. 774 KC).

Jedną ze stron tej umowy, a mianowicie przewoźnikiem, może być tylko osoba prowadząca przedsiębiorstwo zawodowo i zarobkowo świadczące usługi transportowe. Jeżeli więc wykonania takich usług podejmuje się osoba, która nie prowadzi przedsiębiorstwa przewozowego, umowę należałoby zakwalifikować do umów podobnych do zlecenia (art. 750 KC).

Przewoźnik zobowiązuje się dokonać czynności faktycznej polegającej na przewiezieniu osób lub rzeczy z jednego miejsca na inne. Usługi przewoźnika - podobnie jak przy umowie o dzieło - nie obejmują więc samego tylko działania, ale i jego rezultat, który jednak - w odróżnieniu od umowy o dzieło - nie przybiera zmaterializowanej postaci.

Umowa przewozu jest umową dwustronnie zobowiązującą, odpłatną i wzajemną, skonstruowaną w KC jako czynność prawna konsensualna.

2. Ustawy szczegółowe

Problematykę prawną przewozu KC reguluje w podstawowym tylko zakre- 477 się i w sposób ramowy, pozostawiając dokładniejsze jej unormowanie przepisom pozakodeksowym. Zgodnie z art. 775 KC, mają one pierwszeństwo przed postanowieniami KC, które stosuje się tylko o tyle, o ile przewóz nie jest uregulowany odrębnymi przepisami.

Wśród przepisów tych na pierwszy plan wysuwa się ustawa z 15.11.1984 r. - Prawo przewozowe (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 50, póz. 601) wraz z przepisami wykonawczymi. Prawo przewozowe reguluje przewóz osób i rzeczy wykonywany odpłatnie na podstawie umowy, przez uprawnionych do tego przewoźników. Wyłączone z tego unormowania zostały przewozy morskie i konne (art. l PrPrzew). Zakresem ustawy są więc objęte różne rodzaje transportu, takie jak: transport kolejowy, samochodowy, lotniczy, żegluga śródlądowa, a także, po nowelizacji z 1994 r., komunikacja komunalna. Do przewozu nieodpłatnego wykonywanego przez przewoźnika przepisy ustawy stosuje się odpowiednio.

Wydawane przez przewoźników regulaminy (o charakterze wzorców umów; art. 384 i n. KC) określają bliżej warunki obsługi podróżnych, odprawy oraz przewozu osób i rzeczy, np. regulaminy PKP o ładowaniu i zabezpieczaniu przesyłek towarowych, o przewozie osób i przesyłek bagażowych, o przewozie przesyłek towarowych.

Nb. 476-477

175

/ 74 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

W odniesieniu do transportu morskiego podstawowe znaczenie mająp_rz_e_ pisy Kodeksu morskiego (ustawa z 1.12.1961 r., tekst jedn. Dz.U. z 199g _rNr 10, póz. 36 ze zm.), a w transporcie pocztowym ustawa o łączności z 23.11.1990 r. (tekst jedn. Dz.U. z 1995 r. Nr 117, póz. 564 ze zm.). Zasady eksploatacji linii kolejowych, zarządzania nimi oraz wykonywania na nich przewozów reguluje ustawa z 27.61997 r. o transporcie kolejowym (Dz.U. Nr 96, póz. 591 ze zm.).

Ponieważ przepisy odrębne obejmuj ą główne rodzaje transportu, a są przy tym bardzo szczegółowe, praktyczna doniosłość kodeksowej regulacji prawnej jest ograniczona.

Obejmuje ona dwa działy odpowiadające dwom typom przewozu: osób i rzeczy.

II. Przewóz osób

1. Strony i zawarcie umowy

478 Przy przewozie osób drugą stroną umowy jest podróżny (art. 776 KC).

479 Zawarcie umowy przewozu osób nie jest w sposób szczególny uregulowane w przepisach kodeksowych. Natomiast w myśl art. 16 ust. l PrPrzew umowę taką zawiera się przez nabycie biletu na przejazd lub spełnienie innych określonych przez przewoźnika warunków dostępu do środka transportowego; vf razie ich nieustalenia umowa dochodzi do skutku przez samo zajęcie miejsca w środku transportowym. Umowę grupowego przewozu osób zawiera z przewoźnikiem organizator takiego przewozu (art. 19 PrPrzew).

Nie ulega wątpliwości, że umowy przewozu osób są umowami adhezyjny-mi, w których przewoźnik jest stroną praktycznie określającą całą treść umowy. Natomiast pojawiają się wątpliwości, kto - przewoźnik czy podróżny - składa ofertę zawarcia umowy. Należałoby raczej przychylić się do poglądu, który w działaniach przewoźnika, polegających np. na ogłoszeniu rozkładu jazdy i taryfy przewozowej, upatruje złożenie takiego oświadczenia.

Po stronie przewoźnika istnieje obowiązek zawierania umów w zakresie podanym do publicznej wiadomości, z wyłączeniem sytuacji wyjątkowych określonych w art. 8 PrPrzew, np. w razie klęski żywiołowej, szczególnych trudności spowodowanych przez klienta, z uwagi na bezpieczeństwo ruchu.

2. Treść

480 W związku z faktyczną dominacją przewoźnika w masowym przewozie podróżnych szczególnej doniosłości nabiera problem ochrony ich interesów.

Nb. 478-480

' 22. Umowa przewozu

Kodeks cywilny poprzestaje w tej mierze tylko na sformułowaniu ogólnej asady, że przewoźnik zobowiązany jest zapewnić podróżnym odpowiadające rodzajowi transportu warunki bezpieczeństwa i higieny oraz takie wygody, iakie ze względu na rodzaj transportu uważa się za niezbędne (art. 776 KC). Bliżej określają te warunki przepisy pozakodeksowe, w tym regulaminy, a także postanowienia samej umowy.

Natomiast przepisy prawa przewozowego ustalaj ą zasady ochrony podróż- 481

nych na wypadek zakłóceń w przewozie.

Dużą doniosłość dla pasażera maj ą postanowienia art. 18 PrPrzew wyznaczające przewoźnikowi obowiązek dostarczenia zastępczych - własnych lub obcych - środków transportowych, jeżeli zaistnieją okoliczności uniemożliwiające wykonanie umowy zgodnie z jej treścią. W razie zaś przerwy w ruchu lub utraty połączenia przewidzianego w rozkładzie jazdy przysługuje podróżnemu zwrot należności za cały przerwany przejazd, a ponadto może on bezpłatnie wrócić do miejsca wyjazdu. Przewoźnik odpowiada za szkodę poniesioną przez podróżnego wskutek przedwczesnego odjazdu środka transportowego. Za szkodę wynikłą z opóźnienia lub odwołania regularnie kursującego środka transportowego odpowiada wówczas, gdy można mu przypisać winę umyślną lub rażące niedbalstwo (art. 62 PrPrzew).

Podróżny może zabrać ze sobą do środka transportowego rzeczy, jak również 482 oddać je do przewozu jako przesyłkę bagażową (por. bliżej art. 23 i n. PrPrzew). Umowę przewozu przesyłki bagażowej uważa się za zawartą z chwilą przekazania przesyłki przewoźnikowi i przyjęcia przez podróżnego kwitu bagażowego (art. 25 PrPrzew). Ma ona charakter umowy związanej z umową przewozu osób. Zwrot bagażu następuje na podstawie okazania kwitu bagażowego, jednakże przewoźnik może wydać przesyłkę bagażową osobie, która w inny sposób udowodni swoje uprawnienie do odbioru (art. 30 PrPrzew). Kwit bagażowy ma więc charakter znaku legitymacyjnego. Za przesyłkę bagażową przewoźnik ponosi odpowiedzialność według zasad przewidzianych dla przewozu rzeczy (art. 777 § 2 KC, art. 65 i n. PrPrzew).

Natomiast przewóz rzeczy, które podróżny bierze ze sobą (bagaż podręcz- 483 ny), dokonuje się na podstawie umowy przewozu osób.

Jeżeli rzeczy te pozostają pod własnym nadzorem podróżnego, przewoźnik ponosi za nie odpowiedzialność, gdy szkoda powstała z jego winy (art. 63 ust. l PrPrzew). Prawo przewozowe łagodzi tym samym ostrzejsze wymagania art. 777 § l KC, który odpowiedzialność tę uzależnia od winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika. Za inne rzeczy przewożone przez podróżnego przewoźnik ponosi odpowiedzialność według zasad określonych w art. 63 ust. 2-5 PrPrzew w brzmieniu nowelizacji z 24.7.1998 r. (Dz.U. Nr 117, póz. 758).

Nb. 481-483

177

l 76 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług

Jeżeli są to rzeczy umieszczone w miejscu wskazanym przez przewoźnika lub na ten cel przeznaczonym, ponosi za nie odpowiedzialność jak za przesyłkę Odszkodowanie za utratę, ubytek, uszkodzenie tych rzeczy, a także rzeczy pozostających pod nadzorem podróżnego nie może przewyższać ich „zwykłej wartości"

Podobnie kształtuje się odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo eksploatujące środki transportowe z pomieszczeniami przeznaczonymi do spania (wagony sypialne, kuszetki), z tym że dotyczy rzeczy zazwyczaj wnoszonych do takich pomieszczeń. Inne rzeczy uwzględnia się wówczas, gdy zostały przyjęte przez niego na przechowanie albo szkoda wynikła z jego winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa, jak również osoby u niego zatrudnionej. Z kolei odpowiedzialność za utratę lub uszkodzenie pieniędzy, papierów wartościowych i cennych przedmiotów (kosztowności, przedmiotów o wartości naukowej lub artystycznej) powstaje tylko wtedy (i nie jest ograniczona), gdy prowadzący wspomniane przedsiębiorstwo przyjął te rzeczy na przechowanie albo szkoda wynikła z winy umyślnej (rażącego niedbalstwa) jego lub osoby u niego zatrudnionej.

3. Przedawnienie

484 Roszczenia z umowy przewozu osób przedawniają się z upływem terminu rocznego od dnia wykonania przewozu, a gdy przewóz nie został wykonany, od dnia, kiedy miał być wykonany (art. 778 KC).

4. Zbieg roszczeń odszkodowawczych

485 Dla oceny sytuacji prawnej podróżnego duże znaczenie ma fakt, że z regu- > ły korzysta on z zaostrzonej odpowiedzialności deliktowej przewidzianej dla prowadzących przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody (por. art. 435-437 KC). Na tej podstawie można dochodzić roszczeń odszko-, dowawczych z tytułu szkód na osobie lub mieniu wyrządzonych przez ruch l przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa transportowe ponoszą wówczas odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Jednakże w Kodeksie morskim przewiduje się odpowiedzialność przewoźnika zgodnie z postanowieniami Konwencji ateńskiej w sprawie przewozu morzem pasażerów i ich bagażu (bliżej art. 176 KM).

III. Przewóz rzeczy

1. Strony

Stronami umowy przewozu rzeczy są: przewoźnik i wysyłający (art. 779 KC), nazywany w prawie przewozowym nadawcą, a w Kodeksie morskim

Nb. 484-486

486

§ 23. Umowa spedycji

chtującym. Zwykle jest to umowa zawierana na rzecz osoby trzeciej, jaką . Ist odbiorca przesyłki (por. art. 784-787 KC).

2. Zawarcie umowy

Ze względu na pewność i bezpieczeństwo obrotu z zawarciem umowy prze- 487 wozu rzeczy łączą się znaczne wymagania formalne, zróżnicowane przy poszczególnych rodzajach przewozu. Przyjęcie przesyłki towarowej do przewozu następuje na ogół wraz ze złożeniem przewoźnikowi przez nadawcę listu przewozowego (art. 780 KC, art. 35—40 PrPrzew), zawierającego dane niezbędne do prawidłowego wykonania przewozu. List przewozowy, który może mieć postać przekazu elektronicznego, wydruku komputerowego lub innego dokumentu, stanowi dowód zawarcia umowy przewozu po potwierdzeniu przez przewoźnika (art. 47 ust. 3 PrPrzew). Doniosłą rolę spełniają dokumenty przewozowe w transporcie morskim. Występuje tu w szczególności konosament - dokument, który przewoźnik po przyjęciu ładunku na statek obowiązany jest wydać załadowcy na jego żądanie. Stanowi on dowód przyjęcia ładunku i zawiera zobowiązanie wydania ładunku posiadaczowi tego dokumentu. Konosament jest dokumentem zbywalnym, legitymującym do rozporządzania ładunkiem i do jego odbioru; ma charakter papieru wartościowego (por. art. 124-134 Kodeksu morskiego)'.

Treść stosunku prawnego przewozu rzeczy zarówno w świetle przepisów kodeksowych (art. 779-793 KC), jak i przepisów odrębnych stanowi przedmiot wykładu z zakresu prawa gospodarczego oraz specjalistycznego wykładu prawa transportowego². Z tego względu problematykę tę pominięto w niniejszym podręczniku.

§ 23. Umowa spedycji

Literatura: W. Górski, [w.] System.., t. III, cz. 2, § 63-66; Czachórski, Zobowiązania..., § 91; W. Jaślan, Umowy przewozu i spedycji, MoP Nr 8/1997; J. Kufel, [w.] J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998, rozdz. IX, § 6; Z. Kwa-śniewski, Umowa spedycji, Warszawa 1979; Z. Mika, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1616 i n.; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem.., s. 717 i n.; L. Ogie-glo, Umowa spedycji, Katowice 1978; tenże, Umowa spedycji na tle projektowanej regulacji międzynarodowego obrotu towarowego w prawie polskim, PPP, t. 2, Katowice 1980;

¹ Zob. zwł. M. H. Koziński, [w:] M. Bączyk, M. H. Koziński, M. Michalski, W. Pyziol, A. Szumański, I. Weiss, Papiery wartościowe, Kraków 2000, s. 458 i n.

² Zob. J. Kufel, [w:] Prawo gospodarcze.., s. 171 i n.; M. Stec, [w.] Prawo umów...,

s. 191 i n.

Nb. 487

178 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia uslug

tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., s. 391; tenże, Wstąpienie spedytora w prawa i obowiązki przewoźnika. Natura prawna. Konsekwencje, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997; J. Rajski, Umowa spedycji, NP Nr 7-8/1969-tenże, Umowa spedycji w ujęciu kodeksu cywilnego, SC 1976, t. XXVII; M. Sośniak Przewóz i spedycja towarów, Katowice-Warszawa 1978; M. Sychowicz, [w:] Komentarz s. 392.

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna

488 Stronami umowy spedycji są:

1) spedytor, którym może być tylko osoba prowadząca przedsiębiorstwo obejmujące zakresem swego działania usługi spedycyjne,

2) dający zlecenie; w tej roli może występować każdy podmiot prawa cywilnego.

489 W umowie spedycji spedytor zobowiązuje się za wynagrodzeniem do wysyłania lub odbioru przesyłki albo do dokonania innych usług związanych z jej przewozem (art. 794 KC).

Są to więc czynności pomocnicze w stosunku do przewozu rzeczy, o cha-f rakterze usług specjalistycznych.

Czynności spedycyjne mogą polegać ogólnie biorąc na przygotowaniu i zorganizowa-1 niu przewozu, a do ich zakresu należy np. zważenie, załadunek towarów, dostarczenie* właściwych opakowań (kontenery, palety, pojemniki siatkowe), ubezpieczenie przesyłki, i wypełnienie w imieniu zlecającego listu przewozowego, zamówienie odpowiedniego śród-i ka transportowego, odbiór przesyłki i sprawdzenie jej stanu, zawiadomienie odbiorcy ' o nadejściu przesyłki, składowanie przesyłki nie odebranej, udział w sporządzaniu proto-J kołu szkodowego.

490

Czynności spedytora nie mają jednorodnego charakteru, lecz łączy je zwią-i zana z przewozem funkcja. Ułatwiają one i usprawniają transport na etapie| poprzedzającym przewóz i po jego zakończeniu.

Usługi spedycyjne mogą polegać zarówno na dokonywaniu czynności czysto| faktycznych, jak i prawnych (np. zawarcie umowy przewozu). Dokonując j czynności prawnych spedytor może występować w imieniu dającego zlecenie, jak i w imieniu własnym (art. 794 § 2 KC), działając wówczas - podobnie jak komisant - jako zastępca pośredni na rachunek dającego zlecenie.

Organizacja przewozu przez spedytora może polegać na podjęciu się przewozu przez samego spedytora (art. 800 KC). W takiej sytuacji, obok praw i obowiązków spedytora, ma on jednocześnie prawa i obowiązki przewoźnika¹

¹ Zob. L. Ogieglo, Wstąpienie spedytora.., s. 181 i n. Nb. 488-490

179

§ 23. Umowa spedycji Umowa spedycji jest czynnością konsensualną i ma charakter umowy wza- 491 ieninej. Odpowiednikiem świadczenia spedytora jest świadczenie dającego zlecenie polegające na zapłacie wynagrodzenia. Zwykle wysokość wynagrodzenia określają cenniki usług opracowane przez spedytora albo umowa.

II. Rola regulacji kodeksowej

Kodeksowa regulacja stosunków spedycji ma - podobnie jak przewozu 492 _ charakter ramowy i subsydiarny wobec przepisów odrębnych (art. 795 KC). Spedycja zbliża się najbardziej do zlecenia i dlatego art. 796 KC każe odpowiednio stosować do spedycji przepisy o zleceniu, o ile przepisy KC o spedycji albo przepisy szczególne nie stanowią inaczej. Jednak umowa spedycji zachowuje pozycję odrębnego typu umowy, różniąc się od zlecenia szczególnym rodzajem usług, wzajemnym charakterem umowy oraz podmiotowymi właściwościami jednej ze stron (spedytora).

Praktycznie doniosłe znaczenie spedycji polega przede wszystkim na organizowaniu masowych przewozów towarowych. Z tego względu umowa ta omawiana jest szerzej w ramach wykładu prawa gospodarczego (handlowego)', co uzasadnia pominięcie tutaj bliższej charakterystyki treści stosunku prawnego spedycji.

————————~————— . in ; n • J Kufel lwi Prawo gospodarcze...,
' Zob. M. Stec, [w:] Prawo umów.., s. 212 i n., J. Kujel, lw.j rr

s. 191 i n.

Nb. 491-492

181

§ 25. Pożyczka

493

494

495

Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe?

§ 24. Uwagi ogólne

Literatura: M. Bączyk, E. Fojcik-Mastalska, L. Góral, Z. Ofiarski, J. Pisuliński, W. Py-ziol, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, Warszawa 1999; Prawo bankowe. Komentarz, pod red. W. Góralczyka jr., Warszawa 1999.

Omawiane w tym rozdziale typy umów łączy wspólny element, jakim jest przesunięcie określonej wartości gospodarczej - zwykle pieniężnej - z mająt-ku jednej osoby do majątku drugiej, z obowiązkiem jej zwrotu. Wartości te nie mogą przy tym przyjąć postaci rzeczy oznaczonych co do tożsamości. Funkcja gospodarcza tych umów polega przede wszystkim na okresowym korzystaniu z wartości gospodarczych innej osoby.

Do tej grupy umów należą wyróżnione w KC następujące umowy: pożyczka, depozyt nieprawidłowy (nieregularny) i rachunek bankowy. Zachodzące między nimi związki konstrukcyjne i funkcjonalne są tak bliskie, że częściowo treść tych umów regulowana jest przez wzajemne odesłania. Dołącza do nich umowa kredytu, która w ujęciu Prawa bankowego (ustawa z 29.8.1997 r, Dz.U. Nr 140, póz. 939 ze zm.) ma charakter odrębnego typu umowy nazwanej. Analiza konstrukcji prawnej tych umów może być też przydatna dla badania nowych, kształtujących się w praktyce typów umów o nie ustalonej definitywnie kwalifikacji.

Wszystkie wymienione umowy, a dwie ostatnie wyłącznie, związane sal z profesjonalną działalnością banków, uregulowaną szczególnym zespołem }| przepisów prawnych. Składa się na nie wspomniana już ustawa - Prawo bankowe, ponadto ustawa z 29.81997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. Nr 140, póz. 938 ze zm.) oraz wydawane na ich podstawie akty wykonawcze. Przepisy prawa bankowego określają nie tylko zasady działalności, tworzenia i organizacji banków, ale reguluj ą także stosunki prawne - w szczególności stosunki umowne - banków z ich klientami.

Przepisy ustaw i aktów wykonawczych nie regulują jednak tzw. umów bankowych w sposób wyczerpujący, a poza tym często wyznaczają normy Nb. 493-495

o charakterze dyspozytywnym. W rezultacie w praktyce poważną rolę przy określeniu treści tych umów odgrywaj ą ogólne warunki umów i regulaminy, do wydawania których banki uzyskały upoważnienie ustawowe (art. 109 PrBank). Ze względu na zawieranie tych umów na ogół w sposób adhezyjny i masowo, szczególne znaczenie ma w stosunku do nich regulacja dotycząca wzorców umów (art. 384 i n. KC), ukierunkowana na ochronę konsumenta.

§ 25. Pożyczka

Literatura: S. Grzybowski, [w:] System.., t. III, cz. 2, § 94-96; tenże, Konstrukcja prawna pożyczki a kredyt bankowy, [w:] Studia z prawa zobowiązań, pod red. Z. Radwańskie-go, Warszawa - Poznań 1979; Czachórski, Zobowiązania..., § 80; B. Bladowski, A. Gola, Pożyczka, kredyt, użyczenie, Warszawa 1985; M. Gersdorf, Pożyczka, Katowice 1966; J. Gudowski, [w:] Komentarz.., s. 225 i n.; S. Grochowski, J. Jacyszyn, Pożyczki poza bankiem, Rejent Nr 5/1993; K. J. Kosiński, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. W. Góralczyka jr„ Warszawa 1999, rozdz. 5, s. 246 i n.; L. M. Kostowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1512 i n; K. Kruczalak, Umowy w obrocie..., s. 208 i n; E. Niezbecka, Umowa pożyczki bankowej, MoP Nr 6/1999 (dodatek Biuletyn Bankowy); W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 305 i n; W. Pyziol, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, Warszawa 1999, rozdz. V; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem.., s. 671; A. Szpunar, O umowie pożyczki, PiP z. 12/1992.

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna

Pożyczka jest umową, przez którą dający pożyczkę zobowiązuje się prze- 496 nieść na własność biorącego pożyczkę określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę

samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości (art. 720 KC).

W wyniku spełnienia świadczenia przez dającego pożyczkę określone przedmioty majątkowe stają się własnością biorącego pożyczkę. Zasilają one jednak tylko czasowo majątek biorącego pożyczkę, który zobowiązany jest do zwrotu, tzn. do przeniesienia na drugą stronę własności tej samej ilości pieniędzy albo rzeczy tego samego rodzaju. W ramach tej konstrukcji pieniądze traktowane są jak rzeczy ruchome oznaczone tylko co do gatunku.

Z jurydycznego punktu widzenia pożyczka polega na zobowiązaniu stron do przeniesienia własności pieniędzy¹ lub innych rzeczy oznaczonych rodzajowo, natomiast jej gospodarczy sens wyraża się w tym, że biorący pożyczkę

' Przedmiotem pożyczki mogą być znaki pieniężne, ale możliwe jest też posłużenie się innymi, bezgotówkowymi formami zapłaty, zob. zwł. A. Szpunar, O umowie pożyczki, s. 33.

Nb. 496

182

Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe

uzyskuje możliwość korzystania przez pewien czas z wartości majątkowych przekazanych mu przez dającego pożyczkę.

497 Umowa pożyczki - wbrew dawniejszej tradycji - została w KC skonstruowana jako umowa konsensualna, a nie realna. Jej zawarcie, gdy wartość przedmiotu pożyczki przekracza pięćset złotych, powinno być stwierdzone pismem (forma ad probationem, art. 720 § 2 KC; por. art. 75 KC).

498 Pożyczka jest czynnością prawną dwustronnie zobowiązującą, ale nie wzajemną, ponieważ obowiązek zwrotu przedmiotu pożyczki nie stanowi ekwiwalentu jego dania.

499 Pożyczka może przybrać postać bądź to umowy ilarmej, bądź odpłatnej, co zależy od woli stron. W tym ostatnim przypadku świadczenie biorącego pożyczkę polega zwykle na zapłacje odsetek. Również wtedy umowa pożyczki nie ma charakteru wzajemnego; odsetki nie stanowią świadczenia wzajemnego za przeniesienie własności przedmiotu pożyczki, który w myśl umowy podlega zwrotowi.

500 W odróżnieniu od umowy użyczenia lub najmu, z którymi to umowami pożyczka jest często w języku powszechnym identyfikowana, polega ona zawsze na przeniesieniu własności pieniędzy lub innych rzeczy ruchomych z równoczesnym obowiązkiem zwrotu nie tych samych, lecz takich samych przedmiotów, w tej samej ilości.

Przykład: A pożycza przyjacielowi B 100 zł; sąsiadka A pożycza sąsiadce B kilogram cukru; rolnik A pożycza od rolnika B karmę dla zwierząt. Natomiast A użycza B parasol, który B ma następnie mu zwrócić; biblioteka uniwersytecka Użycza studentowi książkę. Jeżeli jednak ktoś korzysta z książki odpłatnie, to ją najmuje; podobnie w wypożyczalni sprzętu turystycznego, kaset wideo zawiera się umowę najmu, np. namiotu, ka-. sety z nagranym filmem.

501 Do pożyczek, których przedmiotem są pieniądze, znajdują zastosowanie przepisy o zobowiązaniach pieniężnych. Zgodnie z zasadą walutowości, pożyczki pieniężne mogą być na obszarze RP zaciągane tylko w pieniądzu polskim (art. 358 KC), z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie (zwł. PrDew). Zwrot ich, stosownie do zasady nominalizmu (art. 358' § l KC), powinien nastąpić przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że umownie zastrzeżono waloryzację (art. 358' § 2 KC) albo doszło do waloryzacji sądowej (art. 358' § 3 KC).

II. Prawa i obowiązki stron

1. Dającego pożyczkę

502 Dający pożyczkę zobowiązany jest do dokonania wszelkich czynności niezbędnych do przeniesienia na własność biorącego przedmiotu pożyczki,

Nb. 497-502

183

§ 25. Pożyczka

' '' ' O ~ -

szczególności do wydania znaków pieniężnych (gotówki) lub rzeczy za-iennych (por. art. 155 § 2 KC). Jako wydanie przedmiotu pożyczki pieniężnej należy też traktować zapłatę bezgotówkową¹.

Jeżeli termin wydania przedmiotu pożyczki nie został inaczej określony (w szczególności przez umowę stron), znajdzie zastosowanie ogólna zasada spełnienia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania

(art. 455 KC).

Obowiązek wydania przedmiotu pożyczki ustaje w dwóch przypadkach:

1) jeżeli dający pożyczkę odstępuje od umowy, co może uczynić, gdy zwrot 503 pożyczki jest wątpliwy z powodu złego stanu majątkowego drugiej strony; uprawnienie do odstąpienia nie przysługuje mu jednak, jeżeli w chwili zawarcia umowy o złym stanie majątkowym drugiej strony wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć (art. 721 KC);

Pogorszenie stanu majątkowego biorącego pożyczkę po zawarciu umowy pożyczki zawsze, więc uzasadnia odstąpienie od umowy i niewydanie przedmiotu pożyczki.

2) jeżeli roszczenie biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki ule- 504 gło przedawnieniu, co następuje z upływem sześciu miesięcy od chwili, kiedy przedmiot pożyczki miał być wydany (art. 722 KC), a dający pożyczkę powołał się na upływ terminu przedawnienia. Przepis ten chroni interesy dającego pożyczkę, który nie powinien zbyt długo pozostawać w niepewności co do tego, czy biorący pożyczkę skorzysta ze swego uprawnienia i weźmie przedmiot pożyczki.

Dający pożyczkę ponosi odpowiedzialność za wady fizyczne i prawne 505 wydanej rzeczy (art. 724 KC). Odpowiedzialność ta ukształtowana została według łagodnych zasad przyjętych także przy użyczeniu (art. 711 KC) i da-rowiźnie (art. 892 KC). Dający pożyczkę odpowiada więc tylko za szkodę, którą wyrządził biorącemu przez to, że wiedząc o wadach nie zawiadomił go o nich, przy czym zwolniony jest i z tej odpowiedzialności, gdy biorący pożyczkę mógł z łatwością wadę zauważyć.

2. Biorącego pożyczkę

Biorący pożyczkę nie jest zobowiązany do odebrania przedmiotu pożycz- 506 ki; przysługuje mu natomiast roszczenie o jego wydanie (art. 722 KC).

Jeżeli przedmiot pożyczki został przez niego odebrany, powinien go zwró- 507 cić w terminie umówionym. W razie nieoznaczenia terminu zwrotu, /najduje ¹ Por. A. Szpunar, O umowie pożyczki..., s. 35; zob. też Z. Radwański, Zobowiązania - część ogólna, wyd. 2, Warszawa 1997, s. 59 i n.

Nb. 503-507

•P

l i, .1

184

508

509

510

511

512

Rozdzial V. Umowy regulujące stosunki kredytowe

zastosowanie art. 723 KC, który przewiduje zwrot w ciągu sześciu tygodni po wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę. Nie stosuje się więc do obowiązku zwrotu pożyczki art. 455 KC o niezwłocznym spełnieniu świadczenia po wezwaniu dłużnika do wykonania.

Termin oznaczony przez czynność prawną (umowa stron, wypowiedzenie przez dającego pożyczkę) poczytuje się w zasadzie za zastrzeżony na korzyść biorącego pożyczkę (por. art. 457 KC); może on zatem zwrócić pożyczkę przed czasem.

Obowiązek wcześniejszego zwrotu przedmiotu pożyczki powstaje wówczas, gdy dający pożyczkę stosownie do zasad ogólnych (art. 458 KC) może żądać spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony termin. Przypadki natychmiastowej wymagalności roszczenia o zwrot pożyczki wiążą się z niewypłacalnością biorącego pożyczkę oraz znacznym zmniejszeniem zabezpieczenia wierzytelności wskutek okoliczności, za które biorący pożyczkę pon si odpowiedzialność.

Obowiązek płacenia odsetek (albo odpłaty w innej postaci) ciąży na biorącym pożyczkę tylko wtedy, gdy zastrzeżony został w umowie albo w przepisach pozakodeksowych.

Co do odsetek por. art. 359 KC oraz art. 481, 482 KC dotyczące opóźnienia ze spełnieniem świadczeń pieniężnych.

Jeżeli w treści umowy pożyczki nie została zamieszczona wyraźna klauzula o jej odpłatności, nie przesądza to jeszcze o darmym charakterze pożyczki. Przypomnieć bowiem należy, że treść czynności prawnej ustala się biorąc pod uwagę cały kontekst sytuacyjny oraz reguły wykładni wskazane w art. 65 KC.

III. Przedawnienie

i Roszczenie dającego pożyczkę o jej zwrot przedawnia się z upływem ogól- j

nych terminów przedawnienia (art. 118 KC).

Roszczenie biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki ulega przedawnieniu, jak już wspomniano, z upływem sześciu miesięcy od chwili, gdy przedmiot ten miał być wydany (art. 722 KC).

IV. Pożyczka bankowa

Wśród wymienionych w przepisach prawa bankowego rodzajów działał-1 ności banków, wyraźnie zostało przewidziane udzielanie przez banki pożyczek, z tym że mogą to być - w odróżnieniu od pożyczki uregulowanej w KC - tylko pożyczki pieniężne (art. 5 ust. 2 PrBank).

Nb. 508-512

185

§ 26. Depozyt nieprawidłowy

Oprócz pożyczek w złotych banki mogą, w ramach upoważnienia Prezesa NBP do wykonywania określonych czynności obrotu dewizowego, udzielać (i zaciągać) pożyczki _w walutach obcych (art. 99 PrBank).

513

Pożyczki bankowe są zawsze odpłatne, a odpłata przybiera postać odsetek.

Stosowane stawki oprocentowania, m.in. pożyczek, bank ma obowiązek ogłaszać w miejscu wykonywania czynności, w sposób ogólnie dostępny (art. 111 PrBank).

W kwestii oprocentowania, a także zabezpieczenia spłaty pożyczki udzie- 514 lonej przez bank znaj duj ą odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące kredytu (art. 78 PrBank). W szczególności zgodnie z tymi przepisami zasady oprocentowania określa umowa pożyczki; powinna ona także określać sposób zabezpieczenia spłaty pożyczki.

Wierzytelności wynikające z czynności bankowych (m.in. z udzielania pożyczek pieniężnych) mogą być, na żądanie banku, zabezpieczone z wykorzystaniem sposobów przewidzianych w KC, w prawie wekslowym, jak i stosownie do zwyczajów przyjętych w obrocie krajowym i zagranicznym (art. 93 PrBank). Aprobując utrwaloną praktykę, nowe Prawo bankowe (ustawa z 29.8.1997 r., Dz.U Nr 140, póz. 939 ze zm.) wyraźnie przewiduje tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie co do rzeczy ruchomych i papierów wartościowych (art. 101 PrBank), a także tzw. kaucję, polegającą na przekazaniu na rachunek banku określonej kwoty w złotych lub w innej walucie wymienialnej, którą bank zobowiązuje się zwrócić po spłacie zadłużenia (art. 102 i 103 PrBank).

Prawa i obowiązki stron umowy pożyczki bankowej określa zwłaszcza 515 umowa zawarta przez bank z biorącym pożyczkę, przy czym jej treść wyznaczają w głównej mierze ogólne warunki umów lub regulaminy bankowe. W praktyce bankowej pożyczka (nazywana też kredytem) występuje w różnych odmianach, a odrębności dotyczą np. zasad spłaty, systemu zabezpieczeń, kręgu potencjalnych pożyczkobiorców.

Przykład: Kredyt dyskontowy, akceptacyjny, pożyczka lombardowa (zabezpieczona zastawem), pożyczka hipoteczna zabezpieczona hipoteką, pożyczka krótkoterminowa udzielana pracownikom zakładów pracy przez agencje PKO BP SA.

Zasady udzielania pożyczek przez banki, m.in. limity obciążeń, zakazy 516 uprzywilejowania, określaj ą bliżej przepisy prawa bankowego, które mają także na względzie obciążenia z innych tytułów, takich jak udzielanie kredytów, poręczeń, gwarancji bankowych (np. art. 71, 79 PrBank).

§ 26. Depozyt nieprawidłowy

Literatura: 5. Grzybowski, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 98, 99; Czachórski, Zobowiązania..., § 93; J. Gudowski, [w:] Komentarz..., s. 388; B. Łubkowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1677; L. Ogieglo, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., s. 461;

Nb. 513-516

186

Rozdzial V. Umowy regulujące stosunki kredytowe

W. Pyziol, [w:] Prawo umów..., rozdz. 13; A. Rembieliński, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 756 i n.

I. Pojęcie i cechy

517 Depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare) uregulowany jest w tytule XXVIII Przechowanie Księgi III KC (art. 845). Od przechowania różni się jednak tak dalece, przejmując zarazem wiele istotnych elementów od pożyczki, że trzeba go uznać za odrębny typ umowy nazwanej.

518 Przedmiotem depozytu - na podobieństwo pożyczki, a w odróżnieniu od przechowania - są tylko pieniądze lub inne rzeczy oznaczone co do gatunku (art. 845 KC).

519 Rzeczy te przechowawca (nieprawidłowy) nabywa na własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej sumy pieniędzy lub rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości (art. 845 w zw. z art. 720 KC).

Według art. 845 KC, przechowawca może rozporządzać przedmiotem depozytu nieprawidłowego, co jest konsekwencją nabycia przez niego prawa własności; por. orz. SN z 20.11.1969 r.; opubl OSN 1970, póz. 223.

520 Wspomniane uprawnienie do rozporządzania przedmiotem depozytu po- j winno wynikać z przepisów szczególnych (por. art. 725, 726 KC dotyczące *' rachunku bankowego), a także z umowy albo z okoliczności, a jego ustalenie ma decydujące znaczenie dla odróżnienia danego stosunku prawnego od przechowania.

Sam przedmiot przechowania nie przesądza więc o tym, czy doszło do depozytu nieprawidłowego; jeżeli jednak na przechowanie oddano pieniądze albo inne rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, może to przemawiać - na zasadzie domniemania faktycznego - za kwalifikacją umowy jako przechowania nieprawidłowego.

521 Tak jak przechowanie, a inaczej niż pożyczka, umowa depozytu nieprawidłowego jest czynnością prawną realną, dochodzi więc do skutku dopiero po wręczeniu przechowawcy nieprawidłowemu znaków pieniężnych lub innych rzeczy oznaczonych co do gatunku.

522 Podobnie jak pożyczka i przechowanie - depozyt nieprawidłowy może; być odpłatny albo nieodpłatny. Odpłatność, na ogół w postaci odsetek, może być zastrzeżona albo na rzecz przechowawcy nieprawidłowego, albo na rzecz składającego, w zależności od tego, czyj interes co do przechowania określonych przedmiotów jest w konkretnej sytuacji przeważający. Zwykle poważniejsze znaczenie ma przechowanie nieprawidłowe dla interesów przechowawcy, który może przedmiotem depozytu nieprawidłowego swobodnie dysponować. Dlatego z reguły on właśnie zobowiązuje się do płacenia odsetek.

Nb, 517-522

187

§27. Umowa kredytu

K/loże być jednak tak, że składający gotów jest płacić za to, iż uwolniony ostaje od troski o przedmioty oddane na przechowanie.

II. Treść stosunku prawnego

1 uwagi na wskazane już elementy zbliżające depozyt nieprawidłowy do 523 pożyczki, jego skutki prawne należy w zasadzie oceniać - w myśl odesłania zawartego w art. 845 KC - według stosowanych odpowiednio przepisów

o pożyczce.

Spośród przepisów regulujących pożyczkę nie mogą do depozytu niepra- 524 widłowego znaleźć zastosowania art. 721 i 722 KC, odpowiadające konsen-sualnemu charakterowi pożyczki. Odpowiednie stosowanie obejmuje w szczególności art. 720 § l in fine KC o obowiązku zwrotu pieniędzy albo innych rzeczy określonych rodzajowo, a także art. 724 KC o odpowiedzialności za

wady rzeczy.

Natomiast czas i miejsce zwrotu przedmiotu depozytu nieprawidłowego 525

określają przepisy o przechowaniu (art. 845 zd. 2 KC).

Stosowanie przepisów o przechowaniu co do czasu zwrotu przedmiotów 526 oddanych w depozyt nieprawidłowy oznacza przede wszystkim, że składający może w każdej chwili żądać zwrotu depozytu (art. 844 § l i 2 KC).

Stosowanie przepisów o przechowaniu do miejsca zwrotu przedmiotu de- 527 pozytu nieprawidłowego prowadzi do stwierdzenia, że zwrot powinien nastąpić „w miejscu, gdzie rzecz miała być przechowywana" (art. 844 § 3 KC). W odniesieniu do depozytu nieprawidłowego - którego przedmiotem depozytariusz może rozporządzać - postanowienie to należy interpretować z uwzględnieniem różnic w porównaniu z przechowaniem „zwykłym". W rezultacie za miejsce zwrotu uważa się miejsce, w którym wręczono przedmiot depozytu przechowawcy nieprawidłowemu.

§ 27. Umowa kredytu

Literatura: S. Grzybowski, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 97; tenże, Konstrukcja prawna pożyczki a kredyt bankowy, [w:] Studia z prawa zobowiązań, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa-Poznań 1979; Czachórski, Zobowiązania..., § 81; P. Babiarz, Wypowiedzenie umowy kredytowej, MoP Nr 10/1999 (dodatek Biuletyn Bankowy); M. Bączyk, Odpowiedzialność umowna banku w prawie polskim, Toruń 1989; B. Bladowski, A. Gola, Pożyczka, kredyt, użyczenie, Warszawa 1985; J. Gudowski, [w:] Komentarz.., s. 229; /. Heropoli-tańska, E. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, wyd. 5, Warszawa 1996; /. Heropo-litańska, S. Ryżewska, B. Smykla, M. Michalski, W. Góralczyk, K. J. Kosiński, [w:] Prawo

Nb. 523-527

533

188

Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe

bankowe. Komentarz, pod red. W. J. Góralczyka jr, Warszawa 1999, rozdz. 5, s. 200 i _n • M. Janczyk, Wypowiedzenie umowy kredytowej, PPH Nr 2/1997; tenże, Zawarcie umo\w kredytu bankowego, Glosa Nr 9/1997; tenże, Umowa kredytu i pożyczki studenckiej, P_ra. wo Spółek Nr 7-8/1999; A. Janiak, Charakter prawny stosunków kredytu bankowego RPEiS Nr 2/1997; L. M. Kostowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1512 i n; K. Knt-czalak, Umowy w obrocie..., s. 206 i n.; J. Kufel, [w:] J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998, rozdz. XI, § 3; W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., s. 308; W. Pyziol, Umowa o kredyt bankowy, Kraków 1986; tenże, [w;| Prawo umów..., rozdz. 13; tenże, Umowa o kredyt bankowy w świetle nowego ustawo dawstwa bankowego, Krakowskie Studia Prawnicze, 1991; tenże,[w.] Prawo bankowel Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, Warszawa 1999, rozdz. V; tenże i G. Trać. Wypowiedzenie umowy kredytowej, Prawo Bankowe Nr 4/1994; A. Rzetelska, Uwagi o poję ciu umowy kredytu bankowego, AUŁ 1988, Nr 34.

I. Pojęcie i charakterystyka ogólna

528 Umowa kredytu została uregulowana w prawie bankowym jako odrębnj typ umowy nazwanej.

Przez umowę tę bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiot¹' cy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu (art. 69 PrBank).

Umowa kredytu jest czynnością prawną konsensualną, dwustronnie zobowiązującą i odpłatną, ale nie wzajemną

Od tej umowy należy odróżnić umowy zawierane między bankami a Narodowym Bankiem Polskim jako centralnym bankiem państwa o udzielenie kredytu refinansowego, w celu uzupełnienia ich zasobów pieniężnych lub dla realizacji programu postępowania naprawczego banku (art. 42 NBPU).

529 Rodzaje udzielanych kredytów oraz warunki umów kredytu określają bliżej ogólne warunki umów i regulaminy wydawane przez banki (art. 109 PrBank).

Przykład: Kredyty na sfinansowanie działalności gospodarczej (kredyty gospodarcze) w postaci kredytów obrotowych (na bieżące potrzeby) i kredytów inwestycyjnych;) (np. na zakup środków trwałych); kredyty na cele produkcji rolnej; kredyty na cele mie-j szkaniowe (budowę lub kupno albo modernizację domów mieszkalnych lub lokali); krę-:; dyty na zakup akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych; kredyty na cele konsumpcyjne; kredyty na zakupy ratalne, na zakup samochodu, wyposażenia mieszkania.

530 Stronami umowy kredytu są:

1) bank

Ustawa z 29.8.1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U. Nr 140, póz. 939) określa bank jak osobę prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwolę

Nb. 528-530

189

§27. Umowa kredytu

o -

awniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki ^U^wierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym (art. 2 PrBank). W katalogu czynności bankowych, które mogą być wykonywane tylko przez banki wymienia się w szczególności dzielanie kredytów (art. 5 ust. l PrBank); drugą grupę tworzą czynności nie zastrzeżone wyłącznie dla banków, ale będące czynnościami bankowymi, gdy są wykonywane przez banki (do tych czynności należy np. udzielanie pożyczek pieniężnych, art. 5 ust. 2 PrBank).

2) kredytobiorca

Po tej stronie mogą występować osoby fizyczne i osoby prawne; ponadto ustawa z 1997 r. wymienia , jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, o ile posiadają zdolność prawną"(art. 70 ust. 2 PrBank).

Przytoczone określenie zastąpiło wymienioną w Prawie bankowym z 1989 r. kategorię „podmiotów gospodarczych nie mających osobowości prawnej". Kredytobiorcami mogły więc być i mogą być według nowej ustawy takie jednostki organizacyjne, którym przepisy prawne nie przyznały osobowości prawnej, a jedynie niektóre jej atrybuty. W charakterze kredytobiorcy aktualnie może jednak występować nie tylko „podmiot gospodarczy" (tzn. przedsiębiorca - stosownie do nowszego ustawowego nazewnictwa, zob. ustawę z 20.8.1997 r., Dz.U. Nr 121, póz. 769, art. 71); może to być np. spółka jawna, spółka komandytowa (art. 81 i 144 KH), wspólnota mieszkaniowa (art. 6 WłLokU),

Od kredytobiorcy wymaga się tzw. zdolności kredytowej, rozumianej jako ' zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie, co podlega ocenie banku (art. 70 PrBank). Brak zdolności kredytowej nie przekreśla jednak szans na uzyskanie kredytu, gdy spłata kredytu będzie w sposób „szczególny" zabezpieczona oraz zostanie przedstawiony wiarygodny program naprawy gospodarki ubiegającego się o kredyt.

Zawarcie umowy kredytu wymaga zachowania formy pisemnej (ad pro-bationem, art. 69 ust. 2 PrBank), a w umowie tej należy w szczególności określić: strony umowy, kwotę i walutę kredytu, jego przeznaczenie, termin spłaty, oprocentowanie, zabezpieczenie spłaty, termin i sposób postawienia środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy.

Udzielenie kredytu następuje na czas oznaczony w umowie. Umowy kredytu na ogół ściśle określają termin wykorzystania i zwrotu kredytu, przez wskazanie miesięcy lub lat, w ciągu których powinna nastąpić jego spłata wraz z odsetkami¹. W przypadku kredytów długoterminowych w praktyce dopuszcza się ustalenie okresu karencji, tzn. zawieszenia spłaty na określony czas. Wyznaczenie okresu spłaty nie musi jednak polegać na podaniu konkretnego terminu. Na przykład według zasad udzielanego przez PKO BP SA kredytu na cele mieszkaniowe z odroczoną spłatą części należności, wysokość rat spłaty zależy od określonych wskaźników

¹ Krytycznie o niedopuszczalności zawarcia umowy kredytu na czas nieoznaczony wypowiada się J. Kufel, [w.] Prawo gospodarcze..., s. 215; W. Pyziol, [w:] Prawo umów.,., s. 252, dopuszcza taką możliwość na zasadzie swobody kontraktowania.

Nb. 531-533

191

190

Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe

(głównie od stopy inflacji). W rezultacie czas spłaty jest tutaj oznaczony nie przez ustalenie daty, lecz w sposób pośredni, za pomocą pewnych mierników obiektywnych.

534 Według ustawowej definicji umowy kredytu, bank oddaje do dyspozycji kredytobiorcy środki pieniężne „z przeznaczeniem na ustalony cel".

Określenia w umowie „celu" kredytu nie wymagało wyraźnie Prawo bankowe z 1989 r., ale podobne uzupełnienie nie oznacza zasadniczej zmiany stanu prawnego. Nie ulegało bowiem wątpliwości, że kredyty mają charakter „celowy", co potwierdzały przepisy o obowiązku korzystania z kredytu na warunkach określonych w umowie (art. 27, 32 d.PrBank). W szczególności wykorzystywanie kredytu na inny cel niż oznaczony w umowie uważane było za naruszenie jej istotnych warunków, uzasadniające wypowiedzenie umowy kredytu przez bank.

535 Kredyty przyznawane są w złotych. Banki mogą też udzielać kredytów (i zaciągać je) w walutach obcych, jeżeli są do tego upoważnione przez Prezesa NBP (art. 99 PrBank).

II. Prawa i obowiązki stron

1. Banku

536 a) Z umowy kredytu wynika zobowiązanie banku polegające na oddaniu do dyspozycji kredytobiorcy określonej kwoty środków pieniężnych (art. 69 ust. l i 2 PrBank). Bank powinien więc dokonać stosownych czynności faktycznych umożliwiających kredytobiorcy korzystanie z udzielonego kredytu. Określa je bliżej umowa; ogólnie biorąc sposoby postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych sprowadzają się do realizowania przez bank rozliczeń pieniężnych w granicach sumy kredytu (forma bezgotówkowa) albo polegała na wypłacie sumy kredytu w gotówce, w całości albo częściami.

Techniczne sposoby „oddania" środków pieniężnych rozliczanych bezgotówkowe są
zróżnicowane, np. następuje to przez otwarcie odrębnego rachunku kredytowego, na który
bank przekazuje środki pieniężne w granicach udzielonego kredytu; przez dyspozycję prze
lewu całej sumy kredytu lub środków pieniężnych w ustalonych transzach na rachunek bie
żący kredytobiorcy; korzystanie z kredytu może też polegać na rozliczeniach do wysokości
umówionego salda ujemnego na rachunku kredytobiorcy. Suma kredytu może być oddana j
do jednokrotnego lub wielokrotnego wykorzystania przez kredytobiorcę. W drugim przy- i
padku (tzw. kredyt odnawialny) kredytobiorca może po każdym spłaceniu kredytu wyko- |
rzystać go na nowo. l

537 b) Bank udzielający kredytu może żądać od kredytobiorcy zabezpieczenia j

zwrotu kredytu w postaci zabezpieczeń przewidzianych w Kodeksie cywilnym i w prawie wekslowym oraz zwyczajami przyjętymi w obrocie krajowym i zagranicznym (art. 93 PrBank).

Nb. 534-537

§27. Umowa kredytu

Mogą. to być zabezpieczenia osobiste, np. poręczenie; zabezpieczenia rzeczowe, np. ;•* h'ooteka, zastaw, zwłaszcza zastaw rejestrowy ustanowiony na podstawie przepisów usta-Jv i 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Dz.U. Nr 149, póz. 703 e zm.i przewłaszczenie na zabezpieczenie dotyczące rzeczy ruchomej; por. Nb. 576 i n., Nb 514- Na uwagę zasługuje też odesłanie do zwyczajów, i to w zakresie szerszym niż przewidywało to Prawo bankowe z 1989 r., które odwoływało się tylko do zwyczajów przyjętych we współpracy z bankami zagranicznymi.

c) Ze względu na znaczne ryzyko związane z działalnością kredytową, 538 w czasie obowiązywania umowy kredytu bank może żądać od kredytobiorcy informacji i przedstawienia dokumentów pozwalających na ocenę jego sytuacji finansowej i gospodarczej, jak i umożliwiających kontrolę wykorzystania i spłaty kredytu (art. 74 PrBank).

PrzykJad: Przedstawienie sprawozdania finansowego, wgląd do księgi przychodów i rozchodów, sprawozdanie z realizacji inwestycji.

d) Zły stan majątkowy kredytobiorcy, zagrażający terminowej spłacie krę- 539 dytu może uzasadniać żądanie dodatkowego zabezpieczenia, przygotowania programu naprawczego, a nawet wypowiedzenie umowy kredytu przez bank, w całości lub w części (art. 75 PrBank).

Środki te przysługuj ą bankowi także w razie niedotrzymania przez kredy- 540 tobiorcę warunków udzielenia kredytu (art. 75 PrBank).

Przykład: Kredytobiorca wykorzystuje kredyt niezgodnie z jego przeznaczeniem, utrudnia badanie sytuacji finansowej przez bank. Według Prawa bankowego z 1989 r., wypowiedzenie było dopuszczalne, gdy kredytobiorca nie dotrzymał „istotnych" warunków umowy. Mimo pominięcia tego kryterium w ustawie z 1997 r. należy przyjąć, że wypowiedzenie uzasadniają tylko poważniejsze uchybienia; w innych przypadkach wypowiedzenie mogłoby być ocenione jako nadużycie prawa (art. 5 KC).

e) Z udzieleniem kredytu, jak również z innymi czynnościami bankowymi 541 łączy się zagadnienie tajemnicy bankowej. Banki mająobowiązek zachowania tajemnicy w zakresie wszystkich wiadomości dotyczących czynności bankowych i osób będących stroną umowy zawartej z bankiem, a także osób, które dokonały czynności pozostających w związku z zawarciem takiej umowy (art. 104 PrBank). Tajemnicą są objęte wiadomości uzyskane na etapie poprzedzającym zawarcie umowy (według ustawy „w czasie negocjacji") oraz związane z zawarciem umowy i jej realizacją, ze zrozumiałym wyłączeniem takich wiadomości, których ujawnienia wymaga należyte wykonanie umowy przez bank. Tak określona tajemnica bankowa wiąże również pracowników banku i osoby, za których pośrednictwem bank wykonuje czynności bankowe.

Tajemnica bankowa nie obowiązuje wobec strony umowy; ponadto na podstawie pisemnego upoważnienia osoby będącej stroną bank może przekazać określone informacje wskazanej przez nią osobie trzeciej.

Nb. 538-541

192

Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe

542 Inne osoby nie mają dostępu do wiadomości objętych tajemnicą banków - poza przypadkami wskazanymi w ustawie, w których bank ma obowiązek udzielenia informacji (art. 105 i 106 ust. 3 PrBank). Wśród wyczerpując określonych w tych przepisach sytuacji znalazło się m.in. wzajemne inforrno wanie się banków o wierzytelnościach oraz o obrotach i stanach rachunków bankowych w zakresie niezbędnym w związku z dokonywaniem czynności bankowych (np. z udzielaniem kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych, poręczeń).

Dla realizacji tego celu banki mogą utworzyć instytucje do zbierania i udostępniania bankom potrzebnych informacji (art. 105 PrBank).

Ponadto banki udzielają informacji na żądanie sądu lub prokuratora w związku z prowadzonym postępowaniem karnym lub karnym skarbowym, a także sądu w związku z postępowaniem spadkowym, postępowaniem o podział majątku między małżonkami, sprawą o alimenty lub rentą o charakterze alimentacyjnym. Z ustawy wynika też upoważnienie innych organów państwowych i osób do uzyskania określonych informacji objętych tajemnicą bankową. Legitymację w tym względzie mają: Prezes Głównego Urzędu Ceł, Prezes Naczelnej Izby Kontroli, Przewodniczący Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, Prezes Zarządu Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, biegli rewidenci, organy podatkowe, organy kontroli skarbowej, inspektorzy nadzoru bankowego.

Z obowiązkiem zachowania tajemnicy bankowej łączy się odpowiedzialność banku za szkody wynikłe z ujawnienia tajemnicy bankowej ł wykorzystania jej niezgodnie z przeznaczeniem (art. 104 ust. 5 PrBank).

2. Kredytobiorcy

543 a) Kredytobiorca jest uprawniony do korzystania z udzielonego kredytu, w związku z czym może żądać udostępnienia przez bank środków pieniężnych w sposób określony umową. Nie ma natomiast obowiązku korzystania z kredytu.

Z uwagi na interes banku w pobieraniu odsetek, a także koszty związane z zapewnieniem środków na realizację kredytu, umowa kredytu może zastrzegać wygaśnięcie stosunku kredytowego w wypadku niekorzystania z kredytu w określonym czasie.

544 b) Na kredytobiorcy ciąży obowiązek zwrotu wykorzystanego kredytu w umówionym czasie, jednorazowo albo w ratach oraz obowiązek zapłaty ustalonych umową odsetek od kwoty kredytu faktycznie wykorzystanego. Zasady oprocentowania kredytu, w tym zwłaszcza stosowanie stałej albo zmiennej stopy procentowej, określa umowa kredytu (art. 76 PrBank).

Nb. 542-544

193

28. Umowa rachunku bankowego

S ĆO. w„„„„ . ..

7 reguły stalą, stopę procentową zastrzega się w przypadku kredytów krótkoterminowych u _es spłaty do 6 miesięcy); oprocentowanie zmienne zwykle dotyczy kredytów udziela-h na ^czas dłuższy. ^ razie stosowania stopy zmiennej, „warunki zmiany", jak stanowi "l, 76 ust. l PrBank, należy określić w umowie kredytowej. Tym samym uwzględnione ³ stało stanowisko SN, zajęte pod rządem Prawa bankowego z 1989 r., uznające konieczność skazania w regulaminach bankowych kryteriów (konkretnych okoliczności), od których byłyby uzależnione zmiany oprocentowania przez bank (por. zwł. uchw. SN z 6.3.1992 r.; otjubl oSN 1992, póz. 90). Ponadto art. 76 ust. l PrBank wymaga powiadomienia, w sposób określony w umowie, kredytobiorcy oraz poręczycieli o każdej zmianie stopy oprocentowania kredytu.

c) Do obowiązków kredytobiorcy należy z kolei zapłata określonej w urno- 545 wie prowizji, będącej rodzajem wynagrodzenia za czynności banku związane z przyznaniem kredytu. Obowiązek ten powstaje w związku z udzieleniem kredytu, bez względu na to, czy nastąpiło jego wykorzystanie (art. 69 ust. l

PrBank).

Poza tym w umowie może być zastrzeżona odrębna prowizja od kredytu

postawionego do dyspozycji kredytobiorcy i przez niego nie wykorzystanego (art. 77 PrBank). Ma ona znaczenie rekompensaty bankowych kosztów utrzymania dostępności środków kredytu.

d) Z umowy kredytu wynika obowiązek korzystania z udostępnionych przez 546 bank kredytujący środków pieniężnych „na warunkach" określonych w umowie. Polegają one zwłaszcza na wskazaniu celu, na jaki kredyt został udzielony, sposobu zabezpieczenia spłaty kredytu, bliższych ustaleniach co do przekazywania informacji pozwalających na kontrolę sytuacji kredytobiorcy przez bank, w zależności od rodzaju kredytu i statusu prawnego kredytobiorcy.

III. Przedawnienie

Roszczenia banku z tytułu udzielonego kredytu ulegają przedawnieniu na 547 zasadach ogólnych, w terminie lat trzech (art. 118 KC).

§ 28. Umowa rachunku bankowego

Literatura: S. Grzybowski, [w.] System.., t. III, cz. 2, § 104-110; Czachórski, Zobowiązania..., § 82; M. Bączyk, Świadczenia instytucji bankowych na rzecz konsumenta, [w.] Obywatel - Przedsiębiorstwo, Ossolineum 1982; tenże. Odpowiedzialność umowna banku w prawie polskim, Toruń 1989; J. Jackiewicz, R. Tollik, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. W. Góralczyka;>., Warszawa 1999, rozdz. 3; A. Jończyk, Nowa umowa rachunku bankowego, Biul. Bankowy Nr 2/1998; L. M. Kostowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz.., s. 1524; K. Kruczalak, Umowy w obrocie..., s. 193 i n.; J. W. Kwiatkowski, Bankowe karty płatnicze, Warszawa 1995; E. Niezbecka, Umowa rachunku bankowego,

Nb. 545-547 •

194

Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe

MoP Nr 4/1999 (dodatek Biuletyn Bankowy); L. Ogieglo, [w:] Pietrzykowski, KC. Ko mentarz..., s. 315 i n; W. Pelc, Zapłata kartą płatniczą, Pal. Nr 11/1994 (cz. I), Nr 12/1994 (cz. II), Nr 1-2/1995 (cz. III); A. Pomorska, Komentarz do prawa bankowego, Warszawa 1994; W. Pyziol, [w:] Prawo umów..., rozdz. 13; tenże, Umowa rachunku bankowego Warszawa 1997; tenże, Umowa rachunku bankowego a zasada swobody kontraktowania' Zagadnienia wybrane. Cz. 1-3, Prawo Bankowe Nr 4/1995; Nr 1/1996; Nr 3/1997; tenże, [_W:j Prawo Bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, Warszawa 1999, rozdz. III-A. Rembieliński, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 675 i n.; S. Rudnicki, Zagadnienia prawa bankowego w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Zielona Góra 1994; W. Siuda, [w:] J. Kufel, J. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998, rozdz. XI, § 2; M. Sychowicz, [w:] Komentarz.., s. 235; A. Szpunar, Wypłaty z rachunku oszczędnościowego po śmierci jego posiadacza, KPP Nr 3/1998; Z. Żabiński, Umowa rachunku bankowego, Warszawa 1997; tenże, Rozwój podstaw prawa obrotu pieniężnego i czynności bankowych, SC 1988, Nr 34.

I. Charakterystyka ogólna

1. Pojęcie

548 Umowa rachunku bankowego została ukształtowana jako odrębny typ umowy nazwanej. W podstawowym zakresie regulują ją przepisy KC (art. 725-733), a ponadto podlega przepisom Prawa bankowego (zwł. art. 49-62 PrBank). Szczegółowe zagadnienia dotyczące otwierania i prowadzenia rachunków bankowych określają wydawane przez banki ogólne warunki umów i regulaminy, o charakterze wzorców umów (art. 109 PrBank, art. 384 i n. KC).

Według art. 725 KC, przez umowę rachunku bankowego bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku, na czas oznaczony lub nie oznaczony, do przechowywania jego środków pieniężnych oraz do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych.

Z uwagi na możliwość dysponowania przez bank zgromadzonymi środkami pieniężnymi i obowiązek ich zwrotu na żądanie posiadacza rachunku (art. 726 KC) „przechowywanie" tych środków przypomina depozyt niepra-, widłowy. Przechowywanie to ma jednak cechy swoiste, zważywszy na jego przedmiot - środki pieniężne - oraz ich gromadzenie także w wyniku rozliczeń bezgotówkowych.

Zob. zarządzenie Prezesa NBP z 29.8.1998 r. w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków (Mon. Poi. Nr 21, póz. 320).

Oprócz przechowywania, zależnie od treści umowy, bank może być zobowiązany do dokonywania rozliczeń pieniężnych „na zlecenie" posiadacza rachunku¹.

¹ Szerzej o „przechowywaniu", a także „zleceniu" w rozumieniu art. 725 KC S. Grzy-bowski, [w:] System.., t. III, cz. 2, s. 771; zob. też W. Pyziol, [w:] Prawo umów..., s. 241.

Nb. 548

8. Umowa rachunku bankowego

; $ /«. Urnunu _IŁv..._....._ 195

Obowiązek ten wynika z umowy rachunku bankowego i polega na wykonywaniu okreś-nycr, dyspozycji posiadacza rachunku, np. polecenia przelewu w celu zapłaty należności

,°tytułu czynszu najmu.

Pojęcie bankowych rozliczeń pieniężnych ok< ,-ślają przepisy prawa bankowego (art. 63 i "•). mówiąc o operacjach polegających na dokonywaniu zmian w stanie środków pieniężnych na rachunku bankowym. Działania te podejmowane są na zlecenie „klienta" lub w wyniku czynności, które z mocy prawa powodują zmiany w stanie praw majątkowych klienta. Stosowane są gotówkowe i bezgotówkowe formy rozliczeń pieniężnych; te ostatnie przeprowadza się przy użyciu papierowych lub elektronicznych nośników informacji, w tym także za pomocą kart płatniczych.

2. Strony

Stronami umowy rachunku bankowego są: 549

1) bank

Prowadzenie rachunków bankowych należy wyłącznie do banków (art. 5 PrBank). Obecnie nie istnieją spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe wskazane w art. 732 KC i przepis ten jest nieaktualny. 2) posiadacz rachunku

Po tej stronie mogą występować osoby fizyczne, osoby prawne, a także jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, o ile posiadają zdolność prawną" (art. 49 PrBank; por. Nb. 530).

Prowadzenie rachunków oszczędnościowych zastrzeżone jest jednak dla osób fizycznych; takie rachunki mogą być również prowadzone dla szkolnych kas oszczędnościowych i pracowniczych kas zapomogowo-pożyczko-

wych (art. 50 ust. 2 PrBank).

Po stronie posiadacza rachunku oszczędnościowego może występować kilka osób. Prowadzony jest wówczas rachunek wspólny, a każdej z tych osób przysługują uprawnienia posiadacza rachunku w granicach określonych w umowie rachunku (art. 52 PrBank).

3. Cechy

Umowa rachunku bankowego jest czynnością prawną konsensualną. Spo- 550 sób jej zawarcia określa art. 54 PrBank, który stanowi, że otwarcie rachunku bankowego następuje przez zawarcie z bankiem umowy na piśmie (forma ad

probationem).

Zasada dobrowolności zawarcia umowy rachunku bankowego doznaje pew- 551

nych ograniczeń w przepisach szczególnych.

Obowiązek posiadania rachunku bankowego i przeprowadzania określonych rozliczeń poprzez ten rachunek przewiduje w odniesieniu do przedsiębiorców ustawa z 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, póz. 324 ze zm., art. 3). Ustawa z 24.6.1994 r.

Nb. 549-551

II. Prawa i obowiązki

1. Banku

Do podstawowych obowiązków banku należy prowadzenie rachunku, przez 555 dokonywanie odpowiednich wpisów ukazujących wszelkie zmiany ilości środków pieniężnych na rachunku. Za szkody spowodowane wpisem nieprawidłowym albo wynikłe z niedokonania wpisu bank ponosi odpowiedzialność na zasadach ogólnych (art. 471 KC).

Zgodnie z art. 7 PrBank, związane z czynnościami bankowymi (tu: z prowadzeniem rachunków bankowych) dokumenty mogą być sporządzane za pomocą elektronicznych

nośników informacji.

Przy każdej zmianie stanu rachunku bank obowiązany jest przesyłać po- 556 siadaczowi wyciąg z rachunku z ustaleniem salda (art. 728 KC), co umożliwia posiadaczowi rachunku bankowego kontrolę prawidłowości wpisów.

Kolejnym obowiązkiem o podstawowym charakterze jest zwrot środków pieniężnych, w całości lub w części, na każde żądanie posiadacza rachunku, chyba że umowa uzależnia obowiązek zwrotu od wypowiedzenia (art. 726 KC).

Na zlecenie posiadacza rachunku bank obowiązany jest do przeprowadza- 558 nią rozliczeń pieniężnych (np. pokrywanie należności osób trzecich), a odmówić wykonania zlecenia może tylko w przypadkach przewidzianych w przepisach szczególnych (art. 727 PrBank).

Umowne ograniczenie swobody dysponowania przez posiadacza rachunku środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku bankowym przewiduje art. 51 PrBank. Jako

Nb. 555-558

557

196

Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe

o własności lokali (Dz.U. Nr 85, póz. 388 ze zm., art. 30) obowiązkiem posiadan'
chunku bankowego obciąża zarząd wspólnoty mieszkaniowej, a także zarządcę, któr **'
zarząd nieruchomością wspólną powierzono w umowie o ustanowieniu odrębnej \vl ^
ści lokali albo w późniejszej umowie notarialnej. ⁿ°~

552 Umowa rachunku bankowego może mieć charakter odpłatny (co jest reeu łą) albo darmy. Odpłatność - ze strony banku - przybiera postać oprocentowania środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku, według stopy stałej lub zmiennej. Wysokość oprocentowania oraz warunki jego zmiany powinny być wskazane w umowie (art. 54 ust. 2 PrBank). Z kolei umowa określa obowiązek posiadacza rachunku polegający na zapłacie prowizji i opłat za czynności związane z prowadzeniem rachunku (art. 54 ust. 3 PrBank), np. za otwarcie rachunku, za dokonywanie rozliczeń.

553 Zawarcie umowy rachunku bankowego może nastąpić na czas oznaczony lub nie oznaczony.

4. Rodzaje rachunków bankowych

554 W praktyce występują różne odmiany rachunku bankowego. W przepisach KC regulujących umowę rachunku bankowego w sposób ramowy kwestia rodzajów rachunków została pominięta. Wymienia je - ale nie na zasadzie zamkniętej listy - Prawo bankowe (art. 5, 49, 50 PrBank), a bliżej możliwość ich otwierania i prowadzenia określają bankowe ogólne warunki umów i regulaminy (art. 109 PrBank). Ponadto art. 51 NBPU wymienia rachunki bankowe prowadzone przez Narodowy Bank Polski; są to rachunki:

1) banków;

2) budżetu państwa;

3) Bankowego Funduszu Gwarancyjnego;

4) innych osób prawnych, za zgodą Prezesa NBP.

Prawo bankowe przewiduje prowadzenie - w szczególności — następują- i cych rodzajów rachunków bankowych (art. 50 PrBank):

1) rachunki bieżące,

2) rachunki pomocnicze,

3) rachunki lokat terminowych,

4) rachunki oszczędnościowe - wkłady oszczędnościowe.

Z Prawa bankowego wynika także zróżnicowanie rachunków bankowych ze względu na ich prowadzenie w złotych albo w walutach obcych (rachunki walutowe). Rachunki w walutach obcych mogą być prowadzone przez banki, którym udzielił stosownego upoważnienia Prezes NBP (art. 49 ust. 2 i 99 PrBank).

Nb. 552-554

197

_§ ₂₈. Umowa rachunku bankowego

§ 28. Umowa ru^nm,™ „...

jb fizycznych szczególne znaczenie mają rachunki prowadzone na wie umowy rachunku oszczędnościowego. Z uwagi na ich znamienne P° , będą omówione nieco dokładniej (Nb. 569 i n). W praktyce ważna ^C nrzypada rachunkom bankowym w postaci rachunków oszczędnościowo-^f /liczeniowych, nazywanym „kontami osobistymi"; tę odmianę rachunku bankowego kształtują zwłaszcza regulaminy bankowe.

Dzięki różnorodnym postaciom rachunków bankowych i właściwym im funkcjom umowa rachunku bankowego spełnia doniosłą rolę zarówno w obrocie gospodarczym (zwłaszcza przez umożliwienie rozliczeń bezgotówkowych), jak i służąc gromadzeniu środków pieniężnych przez posiadaczy rachunków. Środki pieniężne zgromadzone na rachunkach bankowych objęte są ustawowym systemem gwarantowania określonym ustawą z 14.12.1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz.U. z 1995 r. Nr 4, póz. 18 ze zm). Natomiast Skarb Państwa - co do zasady - nie odpowiada za zobowiązania banków, w szczególności w zakresie przekraczającym wspomniane gwarancje, poza sytuacjami wskazanymi w art. 56 PrBank.

198

Rozdzial V. Umowy regulujące stosunki kredytowe

przykład ograniczeń wynikających z ustawy można wskazać przepisy o postępowaniu eez_ekucyjnym (art. 889-894 KPC).

559 Na banku ciąży obowiązek dochowania tajemnicy bankowej w zakresie wiadomości dotyczących czynności bankowych i stron umowy, a więc m.in otwierania, prowadzenia, obrotów i stanów rachunków bankowych (art. 104 PrBank; por. Nb. 541, 542).

560 Uprawnieniem banku, jak stanowi art. 726 KC, jest możliwość obracania czasowo wolnymi środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku bankowym „na potrzeby gospodarki narodowej". Tak określone uprawnienie od dawna nie odpowiada realiom funkcjonowania banków. Uwzględniając zmienione warunki gospodarcze, Prawo bankowe z 1997 r. wprowadziło zasadę swobodnego dysponowania przez bank powierzonymi środkami pieniężnymi, zastrzegając przy tym, że „w zamian" bank dokłada wszelkich starań w zakresie bezpieczeństwa powierzonych środków pieniężnych bankowi (art. 49 ust. 3 PrBank). Kierując się zasadą lexposterior derogat legi anteriori należy uznać, że unormowanie kodeksowe (art. 726 KC) stało się nieaktualne.

561 Za czynności bankowe (np. za przeprowadzanie rozliczeń) bank ma prawo pobierania opłat (prowizja), gdy przewiduje to umowa. Natomiast obowiązkiem banku - wynikającym z umowy - jest oprocentowanie środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym (dopisywanie odsetek).

562 Warunki zmiany oprocentowania, w razie zastrzeżenia stopy zmiennej, powinny być bliżej określone w umowie rachunku bankowego, przez wskazanie okoliczności, które uzasadniają modyfikacje (art. 53 i 54 ust. 2 PrBank; por. Nb. 544).

563 Bank ponosi wobec posiadacza rachunku odpowiedzialność za wypłatę gotówki, a także za przelewy z rachunku bankowego, w razie zgłoszenia bankowi utraty takich dokumentów, jak dowody zawarcia umowy rachunku oszczędnościowego, czeki lub blankiety czeków, którymi posłużyła się osoba nieuprawniona (art. 60 PrBank). Za dokonanie wspomnianych czynności w jednostce organizacyjnej banku prowadzącej rachunek oszczędnościowy (np. w oddziale banku) bank jest odpowiedzialny od chwili otrzymania przez tę jednostkę zgłoszenia utraty dokumentów. Określenie odpowiedzialności banku za wypłaty gotówkowe w innych przypadkach, po otrzymaniu zgłoszenia utraty dokumentów, zostało pozostawione do uregulowania w umowie zawartej między bankiem a posiadaczem rachunku bankowego.

Postanowienia w tych kwestiach zawierają regulaminy bankowe, które mówią m.in. o formie i trybie zawiadomień, zastrzegają termin, od którego bank ponosi odpowiedzialność za wypłaty gotówkowe poza jednostką organizacyjną banku prowadzącą rachunek (np. w innym banku, na poczcie).

Nb. 559-563

199

§ 28. Umowa rachunku bankowego

o - - -

Zagadnienie odpowiedzialności banku za wypłatę (przelew) na podstawie dyspozycji oso- '•"•!

_nieuprawnionej zostało w art. 60 PrBank uregulowane w sposób daleki od ścisłości. Przyj-uie si? ^na °g°ł> ^ze ^w istocie przepis ten ustala, kto ponosi ryzyko nieuprawnionej wypłaty, franice tego ryzyka, zarówno po stronie posiadacza rachunku, jak i banku, są w praktyce rzedmiotem kontrowersji, a w rezultacie także przyczyną sporów sądowych. Odsyłając do opracowań szczegółowych, należy zauważyć, że w każdym razie obciążenie posiadacza rachunku konsekwencjami wypłaty dokonanej przed zawiadomieniem banku o utracie dokumentu albo przed upływem terminu, od którego powstaje „odpowiedzialność" banku, nie może oznaczać zwolnienia banku od zachowania należytej staranności przy wykonywaniu jego- zobowiązania umownego, ani od podstawowego obowiązku banku polegającego na dokładaniu wszelkich starań w zakresie bezpieczeństwa powierzonych mu środków pieniężnych (art. 49 ust. 3 PrBank). Zob. zwł. R. Tollik, [w:] Prawo bankowe..., s. 170 i n.; W. Pyzioł, [w:] Prawo bankowe.., s. 93; A. Janiak, w glosie do orz. SN z 28.5.1999 r.; opubl. OSP 2000, póz. 115.

2. Posiadacza rachunku

Uprawnieniom posiadacza rachunku bankowego odpowiadają przedstawić- 564

ne wyżej obowiązki banku.

Z kolei obowiązki posiadacza rachunku są nieliczne, a polegają zwłasz- 565 cza na zawiadomieniu banku o zmianie miejsca zamieszkania lub siedziby (art. 729 KC) oraz na zgłoszeniu bankowi niezgodności salda w ciągu czternastu dni od otrzymania wyciągu z rachunku (art. 728 § 2 KC).

Naruszenie tych obowiązków może spowodować tylko ewentualne uchylenie odpowiedzialności banku za szkody, jakie mogą z tego powodu wyniknąć; są to bowiem obowiązki pomyślane wyłącznie w interesie posiadacza rachunku. W szczególności niezgłoszenie bankowi niezgodności salda nie oznacza uznania tego salda.

III. Ustanie stosunku prawnego

Ustanie stosunku rachunku bankowego może nastąpić według zasad ogól- 566 nych, w szczególności przez jego rozwiązanie za zgodą stron i upływ określonego w umowie terminu.

Przykład: Umowami rachunku bankowego zawieranymi na czas oznaczony są w szczególności umowy rachunku lokat terminowych, zwykle przedłużane na kolejny okres, jeżeli posiadacz rachunku nie zadecyduje inaczej.

Natomiast umowa rachunku bankowego zawarta na czas nie oznaczony 567 ulega rozwiązaniu w wyniku wypowiedzenia - w każdym czasie, przez którąkolwiek ze stron. W interesie posiadacza rachunku ustawa zastrzega jednak, że bank może dokonać wypowiedzenia tylko z ważnych powodów (art. 730 KC). Przykład: Do przyczyn wymienianych w regulaminach dotyczących prowadzenia rachunków bieżących należą m.in. wystawienie przez posiadacza rachunku czeku bez pokrycia,

Nb. 564-567

575

200

Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe

spowodowanie salda debetowego i niewyrównanie go w wyznaczonym przez bank term' nie; brak obrotów na rachunku przez czas oznaczony, ogłoszenie upadłości posiadać rachunku bankowego.

IV. Przedawnienie

568 Roszczenia każdej ze stron wynikające ze stosunku rachunku bankowego przedawniają się z upływem dwóch lat (art. 731 KC), przy czym bieg terminu rozpoczyna się od dnia wygaśnięcia stosunku rachunku bankowego (por. art. 120 KC).

V. Umowa rachunku oszczędnościowego 1. Umowa i dowody

569

Zawarcie umowy rachunku oszczędnościowego nie odbiega od zasad ogólnych (por. Nb. 550). Prowadzenie rachunków oszczędnościowych, jak już wspomniano, przewidziane jest przede wszystkim dla osób fizycznych, a po stronie posiadacza rachunku może występować kilka osób. Rachunki te przeznaczone są, zgodnie z ich nazwą, do gromadzenia środków pieniężnych. Mogą także służyć, gdy przewiduje to umowa, do przeprowadzania rozliczeń. Artykuł 50 ust. 3 PrBank zastrzega jednak, że posiadacze rachunków oszczędnościowych nie mogą wykorzystywać ich do przeprowadzania rozliczeń pieniężnych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej; temu celowi, oprócz gromadzenia środków pieniężnych, służą rachunki bieżące.

570

Jako dowód zawarcia umowy rachunku oszczędnościowego wystawiany jest przez bank odpowiedni dokument, np. w postaci książeczki oszczędnościowej (art. 55 PrBank); może to być tylko dokument imienny.

571

Na wypadek utraty dowodów zawarcia umowy rachunku oszczędnościowego, np. wskutek zaginięcia, zniszczenia, kradzieży, przepisy Prawa bankowego przewidują szczególne zasady i tryb ich umarzania (art. 61 PrBank). Po umorzeniu bank wystawia nowy dokument.

Natomiast na zasadach ogólnych (dekret z 10.12.1946 r. o umarzaniu utraconych dokumentów, Dz.U. z 1947 r. Nr 5, póz. 20) podlegają umorzeniu dowody zawarcia umowy rachunku oszczędnościowego w toku egzekucji sądowej lub administracyjnej z tego rachunku (art. 893² KPC, art. 85 EgzAdmU).

2. Cechy szczególne

Z posiadaniem rachunków oszczędnościowych łączą się pewne szczególne konsekwencje, stanowiące zarazem zachętę do gromadzenia środków pieniężnych na podstawie umowy rachunku oszczędnościowego.

Nb. 568-571

201

§ 28. Umowa rachunku bankowego

o - - -

przede wszystkim środki pieniężne na rachunkach oszczędnościowych ko-_tają z przywilejów egzekucyjnych wyrażających się w wyłączeniu ich d zajęcia do wysokości trzykrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw (por. bliżej art. 56 ust. l PrBank).

Zwolnienie w takim zakresie przysługuje bez względu na liczbę zawartych przez daną osobę umów rachunków oszczędnościowych.

Po śmierci posiadacza rachunków oszczędnościowych wypłaca się z tych 573 rachunków osobie, którą posiadacz rachunku wskazał w umowie, kwotę nie przekraczającą dwudziestokrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, przypadającego na ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku (art. 57 PrBank). Poza tym w razie śmierci posiadacza rachunków oszczędnościowych wypłaca się z nich kwotę w granicach kosztów pogrzebu urządzonego zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w danym środowisku - osobie przedkładającej stosowne rachunki. Należne ze wspomnianych tytułów sumy pieniężne nie wchodzą w skład spadku po posiadaczu rachunku. Jednakże zasady wypłat z rachunków oszczędnościowych na wypadek śmierci posiadacza rachunku nie znajdują zastosowania, gdy rachunek oszczędnościowy prowadzony jest dla kilku osób, jako rachunek wspólny (art. 57 ust. 2 w zw. z art. 52 PrBank)'.

3. Rozwiązanie umowy

Rozwiązanie umowy rachunku oszczędnościowego następuje przede wszyst- 574 kim z przyczyn określonych w umowie. Przypadkiem szczególnym - wyznaczonym normą dyspozytywną (art. 58 PrBank) - jest rozwiązanie umowy w razie niedokonania na rachunku w ciągu pięciu lat żadnych obrotów oprócz okresowego dopisywania odsetek, gdy zarazem stan oszczędności nie przekracza minimum ustalonego w umowie.

4. Przedawnienie

Stosownie do art. 731 KC, roszczenia o zwrot wkładów oszczędnościowych przedawniają się na zasadach ogólnych (art. 118 KC). Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia wygaśnięcia stosunku rachunku oszczędnościowego.

rachunku..., s. 422 i n.

Nb. 572-575

576

Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

§ 29. Uwagi ogólne

Literatura: M Bączyk, Zabezpieczenie kredytów w polskiej praktyce bankowej, Toruń 1989; M. Bączyk, E. Fojcik-Mastalska, L. Góral Z. Oflarski, J. Pisuliński, W. Pyziol, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Maslalskiej, Warszawa 1999; G. Bieniek, Problematyka prawna zabezpieczeń pieniężnych, Bydgoszcz 1993; E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Warszawa 1997; /. Heropolitańska, Zabezpieczenie wierzytelności banku, wyd. III, Warszawa 1999; taż i E. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, wyd. V, Warszawa 1996; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, wyd. VII, Warszawa 1997; A. Jakubecki, J. Mojak, E. Niezbecka, Prawne zabezpieczenie kredytów, Lublin 1996; Prawo bankowe. Komentarz, pod red. W. Góralczykajr., Warszawa 1999; S. Rudnicki, Zabezpieczenia majątkowe wierzytelności pieniężnych, Zielona Góra 1995; G. Sikorski, Zabezpieczenie kredytów bankowych w praktyce, Sopot 1995; A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, KPP z. l^t/1992; tenże, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, Sopot 1997; A. Ważbiński, Zabezpieczenie kredytów bankowych, Łódź 1990.

I. Wprowadzenie

Wśród czynności prawnych można wyróżnić takie, które pełnią funkcję zabezpieczającą wierzytelność, w różny sposób umacniając ją w porównaniu z ogólnym standardem wyznaczonym normami prawnymi.

Doniosłość gospodarcza tego rodzaju czynności prawnych nieustannie wzrasta wraz z rozwojem nowoczesnej gospodarki rynkowej opartej przede wszystkim na stosunkach kredytowych - sprawnie i pewnie realizowanych. Zarazem rozwija się ich regulacja prawna, tworząca nowe instytucje prawne. Jednakże na ogół wymagania obrotu gospodarczego wyprzedzają stosowne działania legislacyjne i dlatego powszechnie obserwuje się w tej dziedzinie z jednej strony wykorzystywanie dotychczasowych instytucji - o jednoznacznie niezdeterminowanej funkcji - dla zabezpieczania wierzytelności, a z drugiej strony, kształtowanie się w ramach swobody kontraktowej empirycznych typów umów (nienazwanych) przystosowanych do pełnienia zabezpieczającej funkcji.

Nb. 576

203

. Uwagi ogólne

$ W. Uwag, _u&v„.~

578

W nawiązaniu do rozróżnienia na odpowiedzialność osobistą i rzeczową 577 wyróżnia się zabezpieczenia rzeczowe i osobiste, obejmujące różne typy czyn-ności prawnych pełniących funkcję zabezpieczającą.

Ta sama wierzytelność może być zabezpieczona kilkoma rodzajami za-bezpieczeń. W przypadku takim o kolejności i zakresie ich realizacji decyduje wierzyciel, jeżeli strony nie umówiły się inaczej (uchw. SN z 5.5.1993 r.; opubl. OSN 1993, póz. 219).

II. Zabezpieczenia rzeczowe

1. Uwagi ogólne

Sens zabezpieczenia rzeczowego polega na tym, że odnosi się do określo- 579 nego przedmiotu majątkowego dłużnika, z którego wierzyciel może zaspokoić się w sposób preferencyjny, to znaczy z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami dłużnika i to nawet wtedy, gdy własność przedmiotu zabezpieczenia zostanie przez dłużnika przeniesiona na inną osobę' .

Wzorcowymi zabezpieczeniami tego rodzaju są zastawnicze prawa rze- 580

czowe - takie jak zastaw i hipoteka.

Niewątpliwie do zabezpieczeń rzeczowych zaliczyć należy także nie unor- 581 mowane w KC, lecz ukształtowane w praktyce, przewłaszczenie na zabezpieczenie (przewłaszczenie powiernicze, fiducjarne)², przewidziane w Prawie bankowym w odniesieniu do rzeczy ruchomych i papierów wartościowych, dla zabezpieczenia wierzytelności banków (ustawa z 29.8.1997 r., Dz.U. Nr 140,

póz. 939, art. 101)³.

Podobną funkcję do przewłaszczenia na zabezpieczenie pełni zastrzeżenie 582

własności sprzedanej rzeczy ruchomej (art. 589 KC).

W przeciwieństwie jednak do przewłaszczenia, przy zastrzeżeniu własności dotychczasowy właściciel zachowuje prawo własności - mimo sprzedania rzeczy - i traci je dopiero z chwilą zapłacenia ceny kupna⁴.

Do wzorcowych zabezpieczeń rzeczowych najbardziej zbliżają się powszech- 583 nie stosowane w praktyce, aczkolwiek nie uregulowane w KC umowy: kaucji i blokady rachunku bankowego.

' J. Ignatowicz Prawo rzeczowe..., s. 238 i n.

² J. Ignatowicz Prawo rzeczowe..., s. 240, 241. Zob. zwt. uchw. SN z 28.9.1995 r.; opubl.

OSN 1996, póz. 11; G. Tracz, F. Zoil, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Kraków 1996.

' J. Gołaczyński, Przewłaszczenie na zabezpieczenie w nowym prawie bankowym, PS

Nr 5/1998.

⁴ Por. bliżej A. Szpunar, Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej, PiP z. 6/1993, s. 29

i n.; S. Rudnicki Zabezpieczenia..., s. 126.

Nb. 577-583

204

Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

1. Kaucja

584 Jest to umowa realna, na podstawie której dłużnik przenosi na własność

rzyciela pieniądze lub inne rzeczy zamienne celem zabezpieczenia ewentualnych roszczeń, jakie mogą powstać z istniejącego między nimi stosunku prawnego

Przyjmujący kaucję zobowiązuje się zwrócić - po ustaniu stosunku prawnego - taką samą sumę pieniędzy lub taką samą ilość rzeczy tego samego rodzaju - z tym wszakże zastrzeżeniem, że będzie mógł potrącić swoją niezaspokojoną wierzytelność objętą zabezpieczeniem¹.

585 Kaucję przewiduje Prawo bankowe jako zabezpieczenie wierzytelności banku (art. 102 i 103 PrBank), ustanowione przez dłużnika lub osobę trzecią. Przekazana na rachunek banku kwota w złotych lub w innej walucie podlega zwrotowi po uzyskaniu przez bank spłaty długu wraz z odsetkami i prowizją. Dla oświadczenia banku zawierającego zobowiązanie zwrotu wymagana jest forma pisemna zwykła pod rygorem nieważności (art. 103 ust. l PrBank), a zwrot kwoty przyjętej na rachunek banku następuje za zwrotem oświadczenia².

3. Blokada rachunku bankowego

586 W umowie o ustanowieniu blokady rachunku bankowego posiadacz rachunku upoważnia bank do pobrania zablokowanej kwoty i zaliczenia jej na poczet zadłużenia kredytowego.

Posiadacz rachunku zobowiązuje się zarazem, że nie będzie dysponował zablokowaną kwotą ani jej nie podejmie bez zgody udzielającego kredytu banku, co jest dopuszczalne na podstawie art. 51 PrBank.

587 Zauważyć wszakże należy, że blokada konta nie daje bankowi pierwszeństwa zaspokojenia w stosunku do osób trzecich, to znaczy innych wierzycieli posiadacza rachunku, którzy w trybie egzekucyjnym mogą również dochodzić zaspokojenia swoich wierzytelności z konta dłużnika³.

III. Zabezpieczenia osobiste 1. Uwagi ogólne

588 Przypomnieć należy, że według zasad ogólnych prawa cywilnego, jeżeli dłużnik nie wykona w należytym czasie zobowiązania, wierzyciel może dochodzić

¹ Por. R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 639; M. Bączyk, Zabezpieczenie kredytów..., s. 45; G. Sikorski, Zabezpieczenie kredytów..., s. 44 i n.

² M. Bączyk, [w:] Prawo bankowe..., pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, s. 237; R. Tollik, [w:] Prawo bankowe..., pod red. W. Góralczyka jr., s. 356.

³ Por. bliżej G. Sikorski, Zabezpieczenie kredytów..., s. 42 i n; /. Heropolitańska, [w:] Kredyty.., s. 149, 150.

Nb. 584-588

205

§ 29. Uwagi ogólne

J — - - ^

aspokojenia swojej wierzytelności z całego majątku dłużnika (tzw. odpowie- '." dzialn°ść osobista) i tylko z niego. Będzie to, oczywiście, możliwe jedynie wtedy, gdy majątek dłużnika w chwili dochodzenia (egzekwowania) roszczenia wierzyciela wystarczy na jego zaspokojenie. Wierzyciel ponosi więc zawsze

ryzyko niewypłacalności dłużnika.

Ryzyko to może ulec zmniejszeniu lub uchyleniu, gdy - poza dłużnikiem - także jakaś inna osoba zobowiąże się zaspokoić wierzyciela. W przypadku takim wierzytelność zostaje wzmocniona, ponieważ wierzyciel uzyskuje nowego dłużnika, który odpowiada swoim majątkiem za wykonanie zobowiązania podstawowego.

Z tego punktu widzenia trudno zaliczyć do zabezpieczeń osobistych przejęcie długu¹. Wprawdzie nowy dłużnik może być w lepszej sytuacji majątkowej w porównaniu z dotychczasowym, a w konsekwencji zwiększą się szansę zaspokojenia wierzyciela, jednakże w przypadku takim nie realizuje się podstawowa przesłanka wszelkich zabezpieczeń osobistych, jaką jest pomnożenie osób odpowiadających swoim majątkiem w razie niezaspo-kojenia wierzyciela. Przejęcie długu powoduje bowiem zwolnienie z niego dotychczasowego dłużnika (art. 519 § l KC).

2. Typy zabezpieczeń osobistych

Typy zabezpieczeń oso u im.? v.

Pojęcie zabezpieczeń osobistych obejmuje różnorodne typy czynności prawnych². Oto najważniejsze z nich.

a) Klasycznym typem umowy tego rodzaju jest poręczenie, któremu po- 589

święcony jest kolejny paragraf niniejszego rozdziału.

b) Odmiennym typem poręczenia jest poręczenie wekslowe (aval), które 590 pozostaje tak ściśle związane z wekslem, że może być szerzej przedstawione tylko w toku wykładu Prawa wekslowego.

c) Również sam weksel, mimo że z założenia swego ma pełnić inne funk- 591 cje gospodarcze, w szerokiej mierze służy do osobistego zabezpieczenia wierzytelności. Realizację tej funkcji umożliwia w szczególności dopuszczalność wystawienia weksla niepełnego (in blanco), do którego dołącza się dokument zawierający porozumienie stron co do warunków wypełnienia weksla.

d) Wzrasta znaczenie zabezpieczeń o charakterze gwarancyjnym, opartych 592 na ogólnej konstrukcji umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 KC). Szczególnie ukształtowana postać gwarancji bankowej stanowi przedmiot dalszego wykładu (por. Nb. 655-677).

' Tak S. Rudnicki, Zabezpieczenie majątkowe..., s. 83; G. Sikorski, Zabezpieczenie

kredytów..., s. 72, 73.

² Trafnie A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste.., (1992), s. 161, 162.

Nb. 589-592

207

£ 30. Poręczenie

206

Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

593 e) Podobną funkcję pełnią swoiste postacie umów ubezpieczenia - zwłas cza ubezpieczenie kredytu¹.

594 f) Do zabezpieczeń osobistych, a nie rzeczowych, zaliczyć należy przelew wierzytelności na zabezpieczenie. Na podstawie dokonanej cesji cesjonariusz może bowiem dochodzić od dłużnika zaspokojenia z całego jego majątku

Jest to czynność powiernicza rozwinięta w praktyce gospodarczej, aczkolwiek nie unormowana szczególnymi przepisami prawnymi. Na podstawie tej umowy zbycie wierzytelności nie jest definitywne, lecz służyć ma jedynie zabezpieczeniu udzielonego ceden-towi kredytu. Cesjonariusz może zrealizować nabytą wierzytelność tylko wtedy i w takim zakresie, w jakim jest to potrzebne do zaspokojenia jego wierzytelności wobec cedenta. Jeżeli cel przelewu zostanie zrealizowany - to znaczy nastąpi splata zabezpieczonego kredytu, przelana wierzytelność powinna być cedentowi zwrócona².

595 g) Sądzić można, aczkolwiek jest to kwestia sporna, że również przystąpienie do długu może przybrać charakter zabezpieczenia osobistego³ W rezultacie takiej czynności - nie uregulowanej ustawowo, ale dopuszczalnej w ramach swobody kontraktowej - wierzyciel uzyskuje zabezpieczenie swojej wierzytelności w majątku osobistym przystępującego, który odpowiada jako dłużnik solidarny.

Do zabezpieczeń osobistych zaliczane są także takie czynności prawne, jak:

1) udzielenie nieodwołalnego pełnomocnictwa bankowi (wierzycielowi) przez kredytobiorcę do podejmowania wypłat z rachunku bankowego kredytobiorcy w innym banku i zarachowania ich na spłatę kredytu,

2) klauzula potrącenia zastrzeżona w umowie kredytowej, w której kredytobiorca upoważnia bank kredytujący do potrącenia z wpływów na rachunku kredytobiorcy w tymże banku⁴,

3) zastrzeżenie odstąpienia w razie niewykonania umowy (lex commisoridf.

Jednakże czynności te nie służą zabezpieczeniu osobistemu w przyjętym tu znaczeniu, ponieważ nie otwierają wierzycielowi drogi do zaspokojenia się z majątku innej niż dłużnik osoby. Te i podobne im w swej funkcji czynności (np. zastrzeżenie kary umownej, poddanie się dłużnika egzekucji w akcie notarialnym, art. 777 pkt 4 i 5 KPC) wzmacniają, l wprawdzie wierzytelność, ale jedynie w tym sensie, że ułatwiają jej realizację z majątku*' własnego dłużnika⁶.

¹ S. Rudnicki, Zabezpieczenia majątkowe..., s. 112, 113; G. Sikorski, Zabezpieczenie kredytów..., s. 79, 80; J. Kukiełka, Ubezpieczenie kredytu, Warszawa 1994; G. Brocka, Ubezpieczenia finansowe, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsie-wicza, t. III, Bydgoszcz 1997.

- K. Zawada, Umowa przelewu wierzytelności, Kraków 1990, s. 19.

' Kwestionuje ten pogląd A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste.., (1992), s. 162; tenże, Zabezpieczenie osobiste..., (1997), s. 22, Przeciwnego zdania jest J. Gwiazdomorski, Les suretes personnelles dans les droits d'Europe Orientale a 1'epoąue contemporaine, 1969, s. 79, oraz S. Rudnicki, I. Heropolitańska, G. Sikorski w cyt. wyżej pracach.

⁴ 5. Rudnicki, Zabezpieczenia majątkowe..., s. 111; także /. Heropolitańska, [w:] Kre-| dyty..., s. 96.

⁵ R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 638.

⁶ Tak jednak R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 638.

Nb. 593-595

Chodzi tu zatem o zasadniczo różny sposób umacniania wierzytelności i dlatego
nkw wic ' ' ^:——"^ ⁿ'^p bvłobv wskazane konstruowanie tak szerokiego

»• ^^^ °"~

^Zlecia zabezpieczema 05uu.o,v₆v,, _„, . ' '~^:—•••»-<•• wła-
odpowiedzialność dłużnika oraz czynności

goV^dmiotU (^udzielaJ^^ceS⁰ zabezpieczenia).

§ 30. Poręczenie

Literatura: Z. Radwański, [w:] System.., t. III, cz. 2, § 155-157; tenże, Poręczenie. Komentarz do przepisów Kodeksu cywilnego, wyd. II, Warszawa 1996; Czachórski, Zobowiązania..., § 104; M Bączyk, Poręczenie za dług przyszły, NP Nr 7-8/1979; tenże, Kompensata przez poręczyciela wzajemnej pretensji dłużnika z wierzytelnością główną, NP Nr 4/1980; tenże, Odpowiedzialność cywilna poręczyciela, Toruń 1982; tenże, Poręczenie przyjmowane wobec banku za zobowiązania jednostek gospodarki uspołecznionej, PiP z. 11/1986; tenże, Poręczenie bez zgody małżonka poręczyciela, Prawo Bankowe Nr 1/1994; tenże, Sytuacja prawna poręczyciela w świetle przepisów prawa bankowego, AUNC, Prawo XIX, Toruń 1981; tenże, Poręczenie w świetle przepisów prawa bankowego z 1997 r., Prawo Bankowe Nr 2/1998; tenże, Poręczenia i gwarancje udzielane przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne. Komentarz do ustawy z dnia 28 maja 1997 r., Warszawa 1998; M. Chlamtacz, Zagadnienie posiłkowości poręki w prawie rzymskim i w prawach nowożytnych, Lwów 1932; E. Drozd, Z problematyki wielości poręczycieli w świetle kodeksu cywilnego, NP Nr 1/1971; A. Jończyk, Ustawa o udzielaniu poręczeń i gwarancji przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne, Biul. Bankowy Nr 6/1998; M. Kamińska, Prawne formy zabezpieczenia kredytów - poręczenie cywilne, MoP Nr 11/1995; R. Klocek, Poręczenia i gwarancje Skarbu Państwa - stabilne zabezpieczenia finansowe. Komentarz, Warszawa 2000; E. Łętowska, Charakter prawny przejęcia długu i poręczenia w kodeksie cywilnym, RPEiS z. 2/1967; J. Mojak, [w.] A. Jakubecki, J. Mojak, E. Niezbecka, Prawne formy zabezpieczema kredytów, Lublin 1996, s. 53 i n; L. Ogieglo, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 522 i n.; J. Panowicz-Lipska, Poręczenia i gwarancje Skarbu Państwa, MoP Nr 4/1998; M. Piekarski, [w] Kodeks cywilny. Komentarz.., s. 1707 i n.; W. Popiolek, Skarb Państwa jako poręczyciel dłużnika, wobec którego przyjęto układ w postępowaniu układowym, Rejent Nr 12/1997; Z. Radwański, Zawarcie umowy poręczenia w świetle przepisów o ustawowym ustroju majątkowym małżeńskim, MoP Nr 11/1999; S. Rudnicki, Zabezpieczenia majątkowe wierzytelności pieniężnych, Zielona Góra 1995; W. Siuda, [w.] J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998, rozdz. Xl, § 5; L. Stecki, [w.] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 787; J. Strzgika, Poręczenie udzielone przez jednego z małżonków, Rejent Nr 9/1996; tenże, Poręczenie za dług przyszły, PPH Nr 11/1996; tenże, Uwagi o realizacji odpowiedzialności poręczyciela, Rejent Nr 11/1996; tenże, Układ a umowy poręczenia, Prawo Spółek Nr 5/1997; tenże, Układ a umowy poręczenia, Prawo Spółek Nr 5/1997; M. Sychowicz, [w:] Komentarz..., s. 437 i n; R. Szostak, Poręczenia i gwarancje wadialne (na tle zamówień publicznych), PS Nr 1/1999; A. Szpu-nar, O zasadzie akcesoryjności poręczenia, Pal. Nr 11-12/1992; tenże, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, KPP z. 1-4/1992; tenże, Odpowiedzialność kilku poręczycieli, Rejent Nr 12/1993; tenże, Forma umowy poręczenia, Rejent Nr 7/1994; tenże, Poręczenie udzielone przez jednego z małżonków, Rejent Nr 9/1996; tenże, Poręczenie za dług przyszły, PPH Nr 11/1996; tenże, Uwagi o realizacji odpowiedzialności poręczyciela, Rejent Nr 11/1996; tenże, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, Sopot 1997; tenże, Poręczenie w nowym prawie bankowym, Rejent Nr 6/1998; K. Topolewski, Problem skuteczności

Nb. 595

602

208

Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

• ^>e~

poręczenia na tle unormowania małżeńskiej wspólności ustawowej, Rejent Nr ll/ion A. Ważbiński, Umowa poręczenia w nowym kodeksie cywilnym, PUG Nr 8-9/1964; c. 7 • liński, Jeszcze w sprawie odpowiedzialności poręczycieli, NP Nr 12/1971; R. ' ^>e~ mann, Poręczenia cywilne, Sopot 1998.

L Pojęcie

1. Uwagi ogólne

596 Jak wspomniano już o tym powyżej, poręczenie stanowi klasyczną postać zabezpieczenia osobistego wierzytelności.

Zostało ono skonstruowane jako umowa nazwana. Poręczyciel zobowiązuje się w niej względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał (art. 876 § l KC).

2. Akcesoryjność

597 Z powyższego określenia przede wszystkim wynika, że poręczenie sprzężone jest zaws/e z jakimś innym stosunkiem zobowiązaniowym. W tym związku dwóch stosunków prawnych poręczenie ma charakter akcesoryjny (zawisły), co w szczególności znajduje wyraz w tym, że istnienie i rozmiar długu głównego rozstrzyga o istnieniu i rozmiarze długu akcesoryjnego. Z punktu widzenia podmiotowego elementem wiążącym oba stosunki zobowiązaniowe jest wspólna osoba wierzyciela, który w żadnym razie nie może występować zarazem w roli poręczyciela. Akcesoryjność należy do essentialia negotii umowy poręczenia. Konstrukcję tę ilustruje poniższy schemat.

- D

(wierzyciel)

wierzytelność główna

(dłużnik główny)

(poręczyciel)

Przykład: W pożyczył D określoną sumę pieniędzy i zabezpieczył swoją wierzytelność zawierając umowę poręczenia z P.

Podkreślić należy, że poręczenie powoduje nie tylko powstanie odpowiedzialności osobistej, ale i długu, a więc obowiązku świadczenia po stronie poręczyciela. Poręczyciel świadcząc wierzycielowi spełnia zatem własne zobowiązanie, chociaż zależne od głównego. Świadczenie to, zaspokajając interes

Nb. 596-597

209

30. Poręczenie

S JU. l _U^——

• zyciela, pozbawia go prawa dochodzenia wierzytelności nie tylko wobec Doręczyciela, ale i dłużnika głównego.

598

i Równorzędna odpowiedzialność

W wielu systemach prawnych poręczenie ma charakter nie tylko akceso-ryiny (zawisły), ale i subsydiarny (posiłkowy). Najogólniej rzecz ujmując oznacza to, że dług poręczyciela staje się wymagalny dopiero po bezskutecznym podjęciu wobec dłużnika głównego określonych, szczególnych działań zmierzających do uzyskania od niego świadczenia.

Jednakże polski Kodeks cywilny nie przewiduje konieczności dokonania wspomnianych działań, aby wierzytelność stała się wymagalna wobec poręczyciela.

Natomiast poręczyciel odpowiada wobec wierzyciela jak współdlużnik 599

solidarny (art. 881 KC), co uzasadnia pogląd, że jego odpowiedzialność ma charakter nie subsydiarny, lecz równorzędny¹.

Norma art. 881 KC kreująca surową, solidarną odpowiedzialność poręczy- 600 cielą ma charakter względnie obowiązujący. Strony mogą więc w umowie poręczenia (lub w odpowiednich ogólnych warunkach umów) inaczej określić przesłanki odpowiedzialności poręczyciela - w szczególności wprowadzając

do niej postanowienia swoiste dla subsydiarnego modelu poręki.

Przykład: Wymaganie bezskutecznej egzekucji z majątku dłużnika, bezskutecznego

wezwania dłużnika do zapłaty z ewentualnym wyznaczeniem dodatkowego terminu do

wykonania zobowiązania.

4. Odpłatność

Kodeks cywilny nie stanowi nic o odpłatności poręczenia. W tej sytuacji 601 należy dojść do wniosku, że stronom pozostawiona jest swobodna decyzja w tym względzie, a brak w umowie zastrzeżenia odpłatności znaczy, że poręczenie udzielone zostało nieodpłatnie.

Jeżeli zastrzeżono odpłatność w postaci wynagrodzenia płaconego przez wierzyciela poręczycielowi, umowa poręczenia nie uzyskuje cech umowy wzajemnej². Poręczyciel może otrzymać wynagrodzenie nie tylko na podstawie odpłatnej umowy poręczenia, ale również na podstawie odrębnej umowy zawartej z dłużnikiem lub nawet z inną zgoła osobą.

Jednakże umowa taka nie ma wpływu na treść stosunku poręczenia.

¹ Por. bliżej Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, s. 1058; tenże, Poręczenie..., s. 51 i n.; odmiennie M. Bączyk, Odpowiedzialność..., s. 67 i n.

² Por. bliżej Z. Radwański, Poręczenie..., s. 13 i n.

Nb. 598-602

270 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

5. Kauzalność

603

Należy podzielić panujący pogląd, że poręczenie ma charakter kauz_al_ne-czynności prawnej. Przysporzenie uzyskuje tu wierzyciel w postaci urnoc nienia swojej wierzytelności przez zobowiązanie poręczyciela, który zaciąga je w celu zabezpieczenia wierzytelności (szczególna kauza zabezpieczająca tzw. causa cavendi)^].

6. Podporęczenie

604

Dopuszczalne jest, chociaż Kodeks tego nie reguluje, udzielenie poręczenia za zobowiązanie poręczyciela (tzw. podporęczenie).

Podporęczyciel poręcza wówczas za dług poręczyciela, a w konsekwencji w granicach wskazanych zobowiązaniem poręczyciela.

Odpowiada on - wraz z poręczycielem - bezpośrednio wobec wierzyciela, a jedynie roszczenie regresowe przysługuje mu wyłącznie wobec poręczyciela.

7. Poręczenie a awal

605 Poręczenie wekslowe (awal) jest szczególną postacią zabezpieczenia uregulowaną w Prawie wekslowym (art. 30 i n.), a nie jakimś podtypem poręczenia unormowanego przepisami Kodeksu cywilnego.

Wymaga ono zachowania szczególnej formy wskazanej w Prawie wekslowym.

W czynności tej poręczyciel, którym może być nie tylko osoba trzecia, ale także osoba podpisana na wekslu, zabezpiecza zapłatę całej lub części sumy wekslowej.

Konsekwencje prawne udzielenia poręczenia wekslowego są o wiele surowsze od poręczenia zwykłego. Ma ono bowiem charakter samodzielny (nie akcesoryjny). Odpowiedzialność poręczyciela nie jest bowiem uzależniona od tego, żeby istniało ważne zobowiązanie dłużnika. Jest to zarazem zobowiązanie abstrakcyjne, niezależne od stosunków kauzalnych zachodzących między stronami².

II. Zawarcie i treść umowy poręczenia

1. Strony

606 Poręczenie zostało skonstruowane jako umowa dwustronna między wierzycielem a poręczycielem. Może ona być zawarta nie tylko bez zgody, ale nawet wiedzy dłużnika (por. art. 886 KC).

607 Po stronie wierzyciela, jak i poręczyciela może występować każda osoba - zarówno fizyczna, jak i prawna.

¹ Por. E. Łęlowska, Charakter prawny.., s. 65.

² Por. bliżej A. Szpunar, Poręczenie wekslowe, PiP z. 8/1992.

Nb. 603-607

211

0. Poręczenie

5 3<J. rvi^^,...

W praktyce gospodarczej doniosłą rolę odgrywają banki. Do czynności przez nie wyko- t nych należy bowiem przyjmowanie, jak i udzielanie poręczeń. W umowach poręczenia 'y*ki występują więc jako wierzyciele albo poręczyciele (por. art. 5, 80, 84, 93 PrBank, ¹³ kże _Zarządzenie Nr 4/98 Komisji Nadzoru Bankowego z 30.6.1998 r. w sprawie szcze-' 'towych warunków udzielania przez banki gwarancji bankowych i poręczeń, Dz.Urz. NBP w 18, p°^z- 39)- Również Skarb Państwa udziela poręczeń ze środków budżetowych, w szcze-ólności bankom, w trybie określonym ustawą z 8.5.1997 r. o poręczeniach i gwarancjach ^lanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne (Dz.U. Nr 80, póz. 511 ze zm.).

Zawarcie umowy poręczenia wywołuje wiele wątpliwości w świetle prze- 608 nisów o ustawowym ustroju majątkowym małżeńskim (art. 31—46 KRO). Według wyjaśnień uchw. SN (7) z 25.3.1994 r.; opubl. OSN 1994, póz. 146, zaciągnięcie zobowiązania z tytułu poręczenia przez małżonka pozostającego w ustroju wspólności ustawowej należy do czynności zarządu majątkiem wspólnym, chyba że z treści umowy poręczenia można wyprowadzić wniosek, że stanowi ono czynność zarządu majątkiem odrębnym poręczyciela. Jeżeli udzielenie poręczenia przekracza zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym małżonków, ważność umowy poręczenia zależy od zgody drugiego małżonka (nie będącego stroną umowy) lub od uzyskania zezwolenia sądu zastępującego zgodę małżonka (art. 36, 39 KRO).

Powołana uchwała wyznaczyła kierunek późniejszego orzecznictwa SN w tej dziedzinie, spotykając się w piśmiennictwie zarówno z aprobatą, jak i z oceną krytyczną. Najdalej idące zastrzeżenia, a mianowicie co do kwalifikowania poręczenia jako czynności zarządu majątkiem, zgłosił A. Dyoniak, zwł w glosach do orz. SN z 9.7.1993 r., MoP Nr 1/1994, s. 22 i do uchw. SN (7) z 25.3.1994 r., MoP Nr 9/1994, s. 271; również z obszernym uzasadnieniem Z. Radwański, Zawarcie umowy poręczenia..., s. 9 i n. Pogląd odmienny, oparty na koncepcji szeroko pojmowanego zarządu majątkiem wspólnym, zob. zwł. M. Bączyk, Poręczenie bez zgody.., s. 85 i n.; tenże, glosa do orz. SN z 9.7.1993 r., Prawo Bankowe Nr 3/1994, s. 42; A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste..., (1997), s. 59 i n; A. Karnicka-Kaw-czyńska, J. Kawczyński, Poręczenie jako forma.., s. 29; T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 1999, Nb. 97.

Konsekwencje zajętego przez SN stanowiska (nieważność umowy poręczenia bez wymaganej zgody małżonka) starały się łagodzić orzeczenia dopuszczające czy to sankcję odpowiedzialności za dług ograniczonej do majątku poręczyciela (np. orz. SN z 20.6.1997 r.; opubl. OSN 1997, póz. 204 z glosą kryt. A. Szpunara, Rejent Nr 4/1998, s. 107), czy to konstrukcję częściowej tylko nieważności umowy poręczenia - w zakresie dotyczącym majątku wspólnego (orz. SN z 3.2.1998 r.; opubl. OSP 1998, póz. 217 z glosą kryt. A. Szpunara; krytycznie w tej kwestii także Z. Radwański, Zawarcie umowy poręczenia..., s. 13). Znamienna jest zarazem występująca aktualnie w orzecznictwie tendencja do szerokiej interpretacji pojęcia „zwykły zarząd" na gruncie przepisów o ustroju majątkowym małżeńskim (por. np. orz. SN z 9.9.1998 r.; opubl. MoP Nr 2/1999, s. 23; orz. SN z 30.11.1999 r.; opubl.

OSN 2000, póz. 108).

Przedstawione zagadnienie dotyczy także poręczenia wekslowego, por. np. uchw. SN z 20.9.1994 r. i uchw. SN z 10.2.1995 r; opubl. Wokanda Nr 5/1995, s. 7, które głoszą, ^:* Wi*nnść Doręczenia wekslowego uzależniona jest od zgody współmałżonka poręczycie-czvnność przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspól-

'iftmi «,_ 210.

Nb. 608

213

30. Poręczenie

212

Rozdział VI. Zabezpieczenia •wierzytelności

609 Zgodnie z ogólnymi zasadami prawa zobowiązań, po każdej stronie (wi_erzyciela albo poręczyciela) może występować więcej osób. W obrocie gospodarczym zjawiskiem nader częstym jest udzielanie poręczenia za ten sam dług przez kilku poręczycieli. W takim bowiem przypadku wzrasta wartość tego zabezpieczenia osobistego. Kilka osób może - z tymi samymi skutkami prawnymi - poręczyć za dług niekoniecznie w jednej umowie, ale i niezależnie od siebie w odrębnych umowach¹.

2. Forma

610 Z art. 876 § l KC wynika, że umowa poręczenia ma charakter umowy konsensualnej, która dochodzi do skutku przez samo zgodne oświadczenie woli stron, to znaczy wierzyciela i poręczyciela.

611 Jedynie dla oświadczenia woli poręczyciela zastrzeżona została - i to pod rygorem nieważności - zwykła forma pisemna (art. 876 § 2 KC). Zachowanie wspomnianej formy szczególnej ma przede wszystkim na celu ostrzeżenie poręczyciela przed grożącymi mu niebezpieczeństwami, w razie gdyby dłużnik nie wykonał zobowiązania w terminie².

Natomiast oświadczenie drugiej strony (wierzyciela) nie wymaga zachowania żadnej formy szczególnej. Wystarczy, że wyrażono je w sposób tylko dorozumiany.

Przykład: Przyjęcie przez pracownika banku dokumentu zawierającego oświadczenie woli poręczyciela.

Pisemne oświadczenie poręczyciela niekoniecznie musi zawierać słowo „poręczam", lecz powinno być tak sformułowane, by w sposób dostateczny ujawniało jego wolę, że zobowiązuje się wykonać określone zobowiązanie, gdyby dłużnik główny go nie wykonał

Do tego nie wystarczy jednak samo złożenie podpisu na skrypcie dłużnym, ponieważ w braku analogicznego do art. 31 PrWeksl przepisu nie wiadomo, jakie należałoby przypisać znaczenie takiemu podpisowi (por. orz. SN z 6.12.1958 r.; opubl. OSP 1960, póz. 188). Natomiast tzw. deklaracja wekslowa, wskazująca jak należy wypełnić weksel wystawiony in blanco (por. Nb. 864), może być uznana za poręczenie, jeżeli weksel nie został podpisany albo okazał się nieważny, por. np. orz. SN z 24.8.1988 r.; opubl. OSN 1990, póz. 154, z glosą AT. Zawady, PiP z. 10/1991, s. 116.

3. Treść umowy

612 Oświadczenie poręczyciela powinno wskazywać osobę dłużnika głównego oraz dług główny. Określenie tego długu ma doniosłość z tego względu,

¹ Por. bliżej A. Szpunar, Odpowiedzialność..., s. 10-12.

² Por. A. Szpunar, Forma..., s. 10.

Nb. 609-612

. p_0ręka - jako zobowiązanie akcesoryjne - zależy od długu głównego, któ-_zarazem wyznacza treść zobowiązania poręczyciela. Jest to niezbędne także dlatego, że poręczenie nie może obejmować wszystkich zobowiązań dłużnika słownego. Postanowienie tego rodzaju powodowałoby nieważność poręcze-

_nia (art. 58 § 2 KC).

613

jednakże w obrocie profesjonalnym, zwłaszcza gdy poręczenie jest ograniczone do oznaczonej wysokości, wystarczy, że dług główny jest oznaczalny, a więc nie wskazany indywidualnie, a tylko rodzajowo. Wydaje się - chociaż jest to pogląd kontrowersyjny¹_ że bank może przyjąć porękę nawet za wszystkie udzielane klientowi kredyty, jeżeli można ustalić typowy zakres działalności banku. Judykatura niemiecka zajmuje w tej kwestii podobnie liberalne stanowisko.

Poręczyć można za dług wynikający nie tylko z umów (np. umowy pożyczki), ale i z innych zdarzeń prawnych.

Przykład: Za zobowiązania alimentacyjne, za zobowiązania odszkodowawcze z tytułu czynów niedozwolonych.

Przedmiotem zobowiązania głównego mogą być nie tylko świadczenia pie- 614 niężne, ale i osobistej natury. W tym ostatnim przypadku poręczenie obejmuje ewentualne odszkodowanie należne z tytułu niewykonania zobowiązania.

Poręczenie może być ograniczone do części zobowiązania głównego (np. 615 60%) albo do oznaczonej wysokości (np. do 1000 zł). Można także określić czas trwania odpowiedzialności poręczyciela (por. uchw. SN z 31.1.1986 r.; 616 opubl. OSN 1987, póz. 3). W przypadku takim po upływie wskazanego terminu zobowiązanie poręczyciela wygasa, chociażby zobowiązanie główne trwało nadal. Dopuszczalne jest także zastrzeżenie warunku - zarówno zawieszają- 617

cego, jak i rozwiązującego.

Poręka może dotyczyć nie tylko istniejącego już w chwili zawarcia urno- 618 wy poręczenia zobowiązania, ale także przyszłego, które dopiero powstanie w czasie trwania stosunku poręczenia. Udzielenie poręczenia wiąże się w takim przypadku z dużym ryzykiem dla poręczyciela, ponieważ wielkość długu głównego nie jest jeszcze znana. Ustawodawca chroniąc poręczyciela przed nadmiernym ryzykiem, uzależnia ważność poręczenia za dług przyszły od oznaczenia z góry przez poręczyciela wysokości, do jakiej będzie on odpowiadał

(art. 878 § l KC).

Ponadto poręczenie za dług przyszły jest niedogodne dla poręczyciela z tego względu, że stawia go w stan niepewności co do tego, jak długo będzie on odpowiadał. Z tego względu ustawodawca zastrzegł, że bezterminowe poręczenie za dług przyszły jest wprawdzie ważne, ale może być przed powstaniem tego długu odwołane (art. 878 § 2 KC).

' Por. A. Szpunar, Forma..., s. 16, 17; tenże, Zabezpieczenia osobiste..., (1997), s. 72.

Nb. 613-618

214

Rozdzial VI. Zabezpieczenia wierzytelności

Co do odróżnienia długu istniejącego od długu przyszłego, por. M. Bączyk, Poręcze • za dług przyszły, NP Nr 7-8/1979; Z. Radwański, Poręczenie..., s. 32 i n; A. Szpunar, Poręc '⁶nie za dług przyszły, PPH Nr 11/1996; tenże, Zabezpieczenia osobiste..., (1997), s. 65 j

III. Skutki prawne poręczenia

1. Uwagi wstępne

619 Stosunek prawny między wierzycielem a poręczycielem wyznacza w istotnej mierze zasada akcesoryjności poręczenia, a także wzgląd na ochronę po-ręczyciela. Łatwiej można to prześledzić analizując przedstawione poniżej zagadnienia szczegółowe.

2. Nieważność i niezaskarżalność długu głównego

620 Z zasady akcesoryjności poręczenia wynika, że poręczyciel nie odpowiada, gdy dług główny jest nieważny.

621 Brak zdolności do czynności prawnych powoduje nieważność czynności prawnej. Jeżeli więc czynności prawnej kreującej zobowiązanie główne dokonał dłużnik nie mając wymaganej zdolności do jej dokonania (np. małoletni, ubezwłasnowolniony), to nieważne jest także poręczenie. Od tej reguły przewiduje jednak wyjątek art. 877 KC, gdy poręczyciel w chwili udzielania poręczenia wiedział o braku zdolności do czynności prawnych dłużnika głównego lub mógł z łatwością się o tym dowiedzieć. W takim przypadku poręczyciel powinien spełnić świadczenie jako dłużnik. Traci on więc kwalifikację prawną poręczyciela, natomiast występuje w nowej roli gwaranta, którego nie dotyczy zasada odpowiedzialności akcesoryjnej. Funkcja art. 877 KC polega na tym, że chroni on wierzyciela przed nielojalnym zachowaniem poręczyciela.

622 Udzielenie poręki za dług niezaskarżalny jest w zasadzie niedopuszczalne, ponieważ wierzyciel nie mógłby wówczas uzyskać zaspokojenia z majątku poręczyciela.

Natomiast przeszkoda ta nie pojawi się, gdy dłużnik zrzeknie się zarzutu przedawnienia, co może jednak uczynić dopiero po upływie terminu przedawnienia (art. 117 § 2 KC).

3. Wygaśnięcie poręczenia

623 Również z zasady akcesoryjności poręczenia wynika, że wygaśnięcie długu głównego powoduje wygaśnięcie zobowiązania (odpowiedzialności) poręczyciela. Poręczenie traci bowiem wówczas swój sens.

Skutek ten następuje bez względu na to, z jakich przyczyn zgasło zobowiązanie główne. Poza wykonaniem zobowiązania przez dłużnika głównego

Nb. 619-623

215

§ 30. Poręczenie

takich zdarzeń należą w szczególności: potrącenie, zwolnienie z długu, " kuteczne złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu, odnowienie (chyba • ~ poręczyciel wyraził zgodę na dalsze trwanie poręczenia, art. 507 KC), świadczenie w miejsce wykonania, niemożliwość świadczenia.

Natomiast poręczenie utrzymuje się w razie przelewu wierzytelności 624 (art- 509 § 2 KC), ponieważ czynność ta nie powoduje ani wygaśnięcia zobowiązania, ani nie zagraża interesom poręczyciela, biorąc pod uwagę, że dłużnikiem pozostaje ta sama osoba, za którą poręczyciel poręczył. Z podobnych względów utrzymuje się poręczenie w razie wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 KC).

Odmienną zasadę stanowi art. 525 KC w razie przejęcia długu. Poręcze- 625 nie wówczas wygasa, chyba że poręczyciel wyraził zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia. Uzasadnione jest to tym, że ze względu na przysługujące poręczycielowi przeciwko dłużnikowi głównemu roszczenie regresowe nie jest dla poręczyciela obojętne, kto ewentualnie ma być jego dłużnikiem.

Poza tym zobowiązanie poręczyciela wygasa na skutek różnych zdarzeń nie 626 związanych z zasadą akcesoryjności, które albo określone są w treści umowy poręczenia, albo wskazane ustawą w trosce o ochronę interesów poręczyciela. Wspomniano już o możliwości odwołania bezterminowego poręczenia za 627

dług przyszły (art. 878 § 2 KC).

Ponadto ustawa chroni poręczyciela przed nadmiernym przedłużaniem się 628 jego zobowiązania, w przypadkach gdy termin płatności długu głównego nie jest oznaczony albo zależy od wypowiedzenia. Poręczyciel może wówczas - po upływie określonego w ustawie terminu - żądać, aby wierzyciel doprowadził do zgaśnięcia zobowiązania głównego (wzywając dłużnika do zapłaty, dokonując wypowiedzenia), a tym samym i do zgaśnięcia zobowiązania poręczyciela.

Jeżeli wierzyciel nie uczyni zadość temu żądaniu, zobowiązanie główne nie wygasa, natomiast wygasa zobowiązanie poręczyciela (art. 882 KC).

4. Zakres odpowiedzialności poręczyciela

' 1 n f

Również strony w umowie poręczenia mogą wskazać okoliczności, które 629 spowodują zgaśniecie poręczenia. Wspomniano już o zastrzeżeniu terminu trwania zobowiązania poręczyciela oraz warunku rozwiązującego. Podobny skutek wywrze dopuszczalne zawsze zwolnienie poręczyciela z odpowiedzialności, co wymaga jednak zawarcia stosownej umowy między poręczycielem a wierzycielem (art. 508 KC).

Zakres odpowiedzialności poręt£,jv>v,» O zakresie zobowiązania poręczyciela rozstrzyga kaidoczesny rozmiar 630

zobowiązania głównego (art. 879 § l KC).

Nb. 624-630

216

Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

Poręczyciel odpowiada więc nie tylko w zakresie długu pierwotnego (m, za sumę udzielonej pożyczki), ale także za wszelkie skutki niewykonania iuk nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika głównego, które prz_e. widziane zostały w ustawie (np. odsetki, odszkodowanie) albo w umowie (np kary umowne). Jednakże umowa zawarta przez dłużnika głównego z wierzy, cielem po udzieleniu poręczenia nie może zwiększyć zobowiązania poręczyciela (art. 879 § 2 KC), ponieważ nie wolno nakładać na nikogo dodatkowych obowiązków bez jego woli. Natomiast jeżeli w późniejszej umowie wierzyciela z dłużnikiem nastąpi zmniejszenie zobowiązania głównego, odpowiednio zmniejszy się także zobowiązanie poręczyciela.

631 Jeżeli strony w umowie poręczenia ograniczyły zakres odpowiedzialności, poręczyciel odpowiada tylko do tej wysokości.

632 Zmniejszenie zobowiązania dłużnika głównego może być wynikiem układu zawartego z wierzycielami w postępowaniu upadłościowym, a także w postępowaniu układowym. Na przyznane dłużnikowi w tym trybie ulgi poręczyciel nie mógłby się jednak powołać. Układ między dłużnikiem a wierzycielami nie narusza uprawnień wierzyciela wobec poręczyciela (art. 194 § 2 PrUp, art. 68 PrUkł); z jego zawarciem nie łączy się więc ograniczenie odpowiedzialności poręczyciela.

Przykład: Na mocy zatwierdzonego przez sąd układu dłużnik uzyskał redukcję długu o 40%. Nie ma to żadnego wpływu na zobowiązanie poręczyciela, od którego wierzyciel może żądać świadczenia w pełnej wysokości. Zob. orz. SA w Warszawie z 11.12.1996 r., opubl. OSP 1998, póz. 38 z glosą A. Szpunara.

Oznacza to odstępstwo od zasady akcesoryjności poręczenia - por. zwłaszcza będące jej przejawem art. 879 § l i 883 § l KC. Jest ono uzasadnione celem obydwu instytucji: układu dłużnika z wierzycielami oraz poręczenia. Poręczyciel nie korzysta bowiem z ograniczeń odpowiedzialności usprawie*; dliwionych osobistą sytuacją dłużnika (zob. też Nb. 640), a rozwiązanie tflll zapewnia realizację podstawowego gospodarczego celu poręki, polegającego] na zabezpieczeniu wierzyciela przed ryzykiem nieuzyskania zaspokojenia z ma-| jątku dłużnika.

5. Realizacja odpowiedzialności poręczyciela

633 Poręczyciel odpowiada w myśl art. 881 KC jak wspóldłużnik solidarny.) Znaczy to, że jego dług staje się wymagalny z chwilą, gdy dłużnik główny! opóźni się ze spełnieniem swego świadczenia (art. 876 § l KC). Od tego momentu poręczyciel może być od razu pozwany sam lub razem z dłużnikiem głównym o wykonanie całości lub części zobowiązania (art. 881, 366 § l KC). Ta sama zasada odnosi się do kilku poręczycieli.

Nb. 631-633

217

§ 30. Poręczenie

o - -

jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia, wierzyciel powi- 634 ;_en niezwłocznie zawiadomić o tym poręczyciela (art. 880 KC). Trudno bowiem wymagać od niego, aby dowiadywał się, czy dłużnik główny spełnił świadczenie. Poza tym normalnie strony zawierając umowę poręczenia wychodzą z założenia, że dłużnik wykona zobowiązanie.

Wierzyciel zgodnie z ogólnymi zasadami prawa cywilnego (art. 471 KC) ponosi odpowiedzialność wobec poręczyciela za wszelką szkodę, jaką poniósł _On w następstwie zwłoki w zawiadomieniu go o opóźnieniu dłużnika głównego. W szczególności chodzi tu o niekorzystne konsekwencje, jakie nastąpiły

dla poręczyciela z tego względu, że nie mógł wcześniej zaspokoić wierzyciela, a zwłaszcza o narosłe odsetki. Może tu wchodzić w rachubę również odpowiedzialność za to, że dłużnik główny stał się niewypłacalny - w okresie zwłoki wierzyciela w zawiadomieniu - w następstwie czego roszczenie zwrotne poręczyciela względem dłużnika głównego stało się nieskuteczne (por. Nb. 646).

Sądzić należy, że wspomniane zawiadomienie jest tylko oświadczeniem 635 wiedzy, którego sens polega na przekazaniu informacji o opóźnieniu dłużnika - co nie tamuje realizacji uprawnienia wierzyciela do żądania od poręczyciela

świadczenia¹.

Jednakże reprezentowany jest także pogląd, że wspomniane zawiadomienie wyraża wolę wierzyciela, iż zamierza on uzyskać odpowiednie świadczenie od poręczyciela i stanowi konieczną przesłankę wymagalności roszczenia wierzyciela². Jednakże w praktyce oba stanowiska prowadzą do zbliżonych skutków. Także bowiem w świetle pierwszej koncepcji poręczyciela nie mogą dotknąć żadne ujemne konsekwencje, dopóki nie zostanie zawiadomiony o opóźnieniu dłużnika. Z kolei druga koncepcja nie ochroni poręczyciela w przypadku, gdy pozwie go wierzyciel bez uprzedniego żądania zapłaty, ponieważ najprawdopodobniej sąd zinterpretuje fakt doręczenia pozwu poręczycielowi jako żądanie od niego zapłaty.

Powołane normy art. 880 i 881 KC mają charakter względnie obowiązujący. 636 Strony mogą więc inaczej określić przesłanki wymagalności długu poręczyciela.

6. Zarzuty przysługujące poręczycielowi

a) W odróżnieniu od długu solidarnego zobowiązanie poręczyciela pozo- 637 staje do końca zobowiązaniem akcesoryjnym. Z tego względu poręczycielowi służą wszelkie zarzuty - zarówno peremptoryjne, jak i dylatoryjne - jakie podnieść może dłużnik główny przeciwko wierzycielowi (art. 883 § l KC).

¹ Por. bliżej Z. Radwański, Poręczenie..., s. 54 i n.; por. też Czachórski, Zobowiązania..., s. 404.

² M. Bączyk, Odpowiedzialność..., s. 50; por. też A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste.., (1997), s. 98; L. Ogieglo, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 527.

Nb. 634-637

638

639

640

641

642

643

644

218 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

Przykład: Nie nadszedł jeszcze termin płatności, zobowiązanie wzajemne nie zo spełnione, wierzyciel przyczynił się do powstania szkody, przedmiot świadczenia ma wad roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu, wierzyciel został już zaspokojony itp ^'

Zasada ta miałaby ograniczoną tylko doniosłość praktyczną, gdyby p_0reczyciel nie dysponował środkiem skłaniającym dłużnika do ujawnienia przy. sługujących mu zarzutów. Instrument taki konstruuje art. 884 KC w postaci wezwania dłużnika do sprawy przez poręczyciela - opatrując bierność dłużnika niekorzystnymi dla niego konsekwencjami (por. Nb. 646).

Dla ochrony interesów poręczyciela przed nielojalnym działaniem dłużnika głównego art. 883 § 2 KC zastrzega, że poręczyciel nie traci wspomnianych zarzutów, chociażby dłużnik główny zrzekł się ich albo uznał roszczenie wierzyciela - po udzieleniu poręczenia.

b) W razie śmierci dłużnika głównego dług przechodzi na jego spadkobierców, a poręczenie utrzymuje się nadal (por. orz. SN z 19.101984 r.; opubl OSP 1985, póz. 137, z glosą M. Bączyka). Prawo spadkowe przewiduje w pe nych sytuacjach ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców, zapisobi ców i nabywców spadku (art. 998-1000, 1030-1034, 1055 KC). Otóż po czyciel nie może powołać się wobec wierzyciela na ograniczenia odpowiedzialności wynikające z tych przepisów (art. 883 § 3 KC).

Zakres jego zobowiązania - z korzyścią dla wierzyciela - nie ulega więc zmniejszeniu.

c) Oprócz zarzutów, jakie może podnieść dłużnik główny, poręczycielowi - zgodnie z ogólnymi zasadami prawa zobowiązań - przysługuj ą zarzuty wywodzące się z jego własnego prawa (ex iure proprio). Określa się je także mianem „zarzutów osobistych" dla podkreślenia, że przysługują one wyłącznie poręczycielowi, a nie także dłużnikowi głównemu.

Wśród nich dadzą się wyodrębnić różnego rodzaju zarzuty związane z umową poręczenia.

Przykład: Wady oświadczenia woli, upływ terminu związania poręczyciela, niezastosowanie się wierzyciela do żądania poręczyciela, aby wierzyciel wezwał dłużnika do zapłaty (art. 882 KC).

W kwestii wad oświadczenia woli poręczyciela zob. uchw. SN (7) z 30.9.1996 r.; opubl. OSN 1996, póz. 153, która brzmi: Poręczyciel nie może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli z powodu błędu wywołanego podstępnie przez dłużnika co do jego wypłacalności w dacie poręczenia. Glosa aprob. B. Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, OSP 1997, póz. 139. Zob. też glosa M. Bączyka, Prawo Bankowe Nr 1/1997, s. 87.

W szczególności poręczycielowi przysługuje zarzut przedawnienia, jeżeli wierzyciel nie dochodzi wobec niego roszczenia z tytułu umowy poręczenia w terminach przewidzianych ogólnymi przepisami prawa cywilnego (art. 118 KC).

Do osobistych zarzutów poręczyciela należą ponadto zarzuty oparte na innym stosunku prawnym łączącym poręczyciela z wierzycielem. Poręczyciel

Nb. 638-644 ,

219

§ 30. Poręczenie

§ 3(1. ror^Lic,,^

\vie_c podnieść zarzut potrącenia ze względu na to, że przysługuje mu ¹⁰ u_ec wierzyciela jakaś wierzytelność odpowiadająca wskazanym w art. 498

. _n K.C cechom.

d) "Natomiast nieskuteczne są wobec wierzyciela zarzuty poręczyciela wy- 645
ikaiace z umowy zawartej przez poręczyciela z dłużnikiem głównym lub
osobą trzecią. Ów „stosunek wewnętrzny" jest obojętny dla stosunku porę-
I _czyciela i wierzyciela. •'•'•-

Przykład: Poręczyciel nie może powoływać się wobec wierzyciela na to, że nie do-stat od dłużnika przyobiecanej mu prowizji za udzielenie poręczenia albo że minął termin iego odpowiedzialności, który zastrzegł w umowie z dłużnikiem, co jednak nie znalazło się w treści umowy poręczenia.

IV. Następstwa zaspokojenia wierzyciela 1. Wstąpienie poręczyciela w miejsce zaspokojonego wierzyciela

Jeżeli poręczyciel zaspokoi wierzyciela, to wprawdzie sam zostaje zwol- 646 niony z zobowiązania wobec wierzyciela, lecz dług główny przez to nie wygasa, albowiem poręczyciel wstępuje z mocy ustawy w prawa zaspokojonego wierzyciela - do wysokości spełnionego zamiast dłużnika głównego

świadczenia (art. 518 § l pkt l KC).

W konsekwencji poręczyciel może żądać od dłużnika zwrotu wszystkiego tego, co sam świadczył z tytułu poręczenia, a dłużnikowi przysługują wobec poręczyciela te same zarzuty, jakie miał wobec wierzyciela. Jeżeli jednak mimo wezwania poręczyciela dłużnik nie wziął udziału w procesie toczącym się między wierzycielem a poręczycielem (por. art. 884 § l KC), wówczas dłużnik traci wobec poręczyciela te zarzuty, które mu przysługiwały, a których poręczyciel nie podniósł w sporze z wierzycielem dlatego, że o nich nie wiedział (art. 884 § 2 KC).

W celu zapewnienia poręczycielowi tej samej sytuacji prawnej, jaką miał 647 pierwotny wierzyciel, jest on zobowiązany - pod sankcją odszkodowawczą - wydać poręczycielowi nie tylko wszystkie środki dowodowe, ale także zabezpieczenia (art. 887 KC).

Wierzycielowi zawsze należy się tylko jedno świadczenie - od dłużnika albo 648 od poręczyciela. W celu zapobieżenia podwójnemu świadczeniu art. 885 KC nakłada na poręczyciela obowiązek niezwłocznego zawiadomienia dłużnika o zaspokojeniu wierzyciela, a art. 886 KC analogiczny obowiązek nakłada na dłużnika wobec poręczyciela, ale tylko wtedy, gdy poręczenie udzielone zostało za wiedzą dłużnika.

Gdyby poręczyciel nie zawiadomił dłużnika o zaspokojeniu przez się- 649 bie wierzyciela, a dłużnik następnie zobowiązanie wykonał, poręczyciel traci

Nb. 645-649

218 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

Przykład: Nie nadszedł jeszcze termin płatności, zobowiązanie wzajemne nie 20 spełnione, wierzyciel przyczynił się do powstania szkody, przedmiot świadczenia ma w d roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu, wierzyciel został już zaspokojony itn ^'

638

Zasada ta miałaby ograniczoną tylko doniosłość praktyczną, gdyby n_0reczyciel nie dysponował środkiem skłaniającym dłużnika do ujawnienia przy sługujących mu zarzutów. Instrument taki konstruuje art. 884 KC w postaci wezwania dłużnika do sprawy przez poręczyciela - opatrując bierność dłuż-nika niekorzystnymi dla niego konsekwencjami (por. Nb. 646).

639 Dla ochrony interesów poręczyciela przed nielojalnym działaniem dłużni-ka głównego art. 883 § 2 KC zastrzega, że poręczyciel nie traci wspomnianych zarzutów, chociażby dłużnik główny zrzekł się ich albo uznał roszczenie wierzyciela - po udzieleniu poręczenia.

640 b) W razie śmierci dłużnika głównego dług przechodzi na jego spadkobierców, a poręczenie utrzymuje się nadal (por. orz. SN z 19.101984 r.; opubl. OSP 1985, póz. 137, z glosąM Bączyka). Prawo spadkowe przewiduje w pewnych sytuacjach ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców, zapisobier-ców i nabywców spadku (art. 998-1000, 1030-1034, 1055 KC). Otóż poręczyciel nie może powołać się wobec wierzyciela na ograniczenia odpowiedzialności wynikające z tych przepisów (art. 883 § 3 KC).

Zakres jego zobowiązania - z korzyścią dla wierzyciela - nie ulega więc zmniejszeniu.

641 c) Oprócz zarzutów, jakie może podnieść dłużnik główny, poręczycielowi - zgodnie z ogólnymi zasadami prawa zobowiązań - przysługuj ą zarzuty wywodzące się z jego własnego prawa (ex iure proprio). Określa się je także mianem „zarzutów osobistych" dla podkreślenia, że przysługuj ą one wyłącznie poręczycielowi, a nie także dłużnikowi głównemu.

642 Wśród nich dadzą się wyodrębnić różnego rodzaju zarzuty związane z umową poręczenia.

Przykład: Wady oświadczenia woli, upływ terminu związania poręczyciela, niezastosowanie się wierzyciela do żądania poręczyciela, aby wierzyciel wezwał dłużnika do zapłaty (art. 882 KC).

W kwestii wad oświadczenia woli poręczyciela zob. uchw. SN (7) z 30.9.1996 r.; opubl. OSN 1996, póz. 153, która brzmi: Poręczyciel nie może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli z powodu błędu wywołanego podstępnie przez dłużnika co do jego wypłacalności w dacie poręczenia. Glosa aprob. B. Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, OSP 1997, póz. 139. Zob. też glosa M. Bączyka, Prawo Bankowe Nr 1/1997, s. 87.

643 W szczególności poręczycielowi przysługuje zarzut przedawnienia, jeżeli wierzyciel nie dochodzi wobec niego roszczenia z tytułu umowy poręczenia w terminach przewidzianych ogólnymi przepisami prawa cywilnego (art. 118 KC).

644 Do osobistych zarzutów poręczyciela należą ponadto zarzuty oparte na innym stosunku prawnym łączącym poręczyciela z wierzycielem. Poręczyciel

Nb. 638-644

0. Poręczenie

219

§ 3(1. rcif^uit,..^ _więc podnieść zarzut potrącenia ze względu na to, że przysługuje mu

* bęc wierzyciela jakaś wierzytelność odpowiadająca wskazanym w art. 498

• _n. KC cechom.

d) Natomiast nieskuteczne są wobec wierzyciela zarzuty poręczyciela wy- 645 •kaiace z umowy zawartej przez poręczyciela z dłużnikiem głównym lub sobą trzecią. Ów „stosunek wewnętrzny" jest obojętny dla stosunku poręczyciela i wierzyciela.

Przykład: Poręczyciel nie może powoływać się wobec wierzyciela na to, że nie dosta! od dłużnika przyobiecanej mu prowizji za udzielenie poręczenia albo że minął termin ;_ego odpowiedzialności, który zastrzegł w umowie z dłużnikiem, co jednak nie znalazło 'się w treści umowy poręczenia.

IV. Następstwa zaspokojenia wierzyciela 1. Wstąpienie poręczyciela w miejsce zaspokojonego wierzyciela

Jeżeli poręczyciel zaspokoi wierzyciela, to wprawdzie sam zostaje zwol- 646 niony z zobowiązania wobec wierzyciela, lecz dług główny przez to nie wygasa, albowiem poręczyciel wstępuje z mocy ustawy w prawa zaspokojonego wierzyciela - do wysokości spełnionego zamiast dłużnika głównego

świadczenia (art. 518 § l pkt l KC).

Gdyby poręczyciel nie zawiadomił dłużnika o zaspokojeniu przez się- 649 bie wierzyciela, a dłużnik następnie zobowiązanie wykonał, poręczyciel traci

Nb. 645-649

221

1. Uwagi ogólne

Zbliżoną do poręczenia funkcję zabezpieczenia osobistego pełni gwarancja 655 bankowa. Dla jej objaśnienia najlepiej posłużyć się poniższym schematem.

Nb. 655

220

Rozdziai VI. Zabezpieczenia wierzytelności

względem dłużnika roszczenie zwrotne. W przypadku takim pozostaje poręczycielowi tylko roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przeciwko wierzycielowi. Jeżeli jednak dłużnik działał w złej wierze, to znaczy spełni} świadczenie wiedząc, że wierzyciel został już przez poręczyciela zaspokojony, poręczyciel zachowuje względem dłużnika roszczenie zwrotne zgodnie z regułą ogólną (art. 885 KC).

650

Poręczyciel nie traci roszczenia zwrotnego również wtedy, gdy zaspokoi wierzyciela nie będąc zawiadomiony przez dłużnika o uprzednim jego świadczeniu albo nie wiedząc o tym z innych źródeł (art. 886 KC). W przypadku takim ustawa chroni więc dobrą wiarę poręczyciela, odmawiając dłużnikowi prawa powołania się na zarzut zaspokojenia przez niego wierzyciela. Natomiast w stosunku do wierzyciela przysługiwać będzie dłużnikowi roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Na tej samej zasadzie może również poręczyciel domagać się wprost od wierzyciela zwrotu tego, co świadczył mu nienależnie (art. 410 KC), rezygnując wówczas z roszczenia zwrotnego względem dłużnika głównego.

651

Poręczyciel może zabezpieczyć swoje roszczenie względem dłużnika głównego, zawierając nie uregulowaną w ustawie, ale dopuszczalną tzw. umowę o poręczenie zwrotne.

W przypadku takim wierzyciela nie łączą żadne stosunki prawne z osobą udzielającą poręczenia zwrotnego. Odpowiada ona wyłącznie wobec poręczyciela długu głównego.

2. Roszczenia zwrotne między poręczycielami

652 Jeżeli jest kilku poręczycieli, a umowa poręczenia nie stanowi inaczej, odpowiadają oni solidarnie wobec wierzyciela (art. 881 KC)¹. Wierzyciel może więc żądać spełnienia świadczenia od wszystkich poręczycieli łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna (art. 366 KC).

653 Każdy z poręczycieli ma zarazem - do wysokości spełnionego zamiast dłużnika głównego świadczenia - roszczenie zwrotne wobec dłużnika, wstępując na podstawie art. 518 § l KC w miejsce zaspokojonego wierzyciela.

654 Natomiast zasady tej nie można stosować w stosunkach między poręczycielami. Zastosowanie art. 518 § l KC prowadziłoby do rezultatów absurdalnych². Poręczyciel, który pierwszy spełnił świadczenie, miałby bowiem pełny regres wobec pozostałych poręczycieli i znajdowałby się bezzasadnie w uprzywilejowanej sytuacji.

' Por. bliżej A. Szpunar, Odpowiedzialność kilku poręczycieli.., s. 13 i n. ² Por. E. Drozd, Z problematyki wielości..., s. 27.

Nb. 650-654

1. Gwarancja bankowa

Należy przyjąć, że zgodnie z art. 881 KC sytuacja współporęczycieli w relacjach między nimi jest taka sama jak między dłużnikami solidarnymi. Jeżeli więc umowa nie stanowi inaczej, współporęczyciel, który zaspokoił wierzyciela, ma roszczenia regresowe do pozostałych poręczycieli - w częściach równych (art. 376 KC).

Kwestię tę rozstrzygnęła uchw. SN z 26.8.1969 r; opubl. OSP 1971, póz. 4, z aprobującą glosą A. Ohanowicza.

§ 31. Gwarancja bankowa

Literatura: Czachórski, Zobowiązania..., § 104; P. Austen, B. Andrzejuk, [w.] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. W. Córalczyka jr., Warszawa 1999, rozdz. 6; M. Bączyk, Odpowiedzialność umowna banku w prawie polskim, Toruń 1989; /. Ciepiela, Gwarancja bankowa, MoP Nr 7/1999 (dodatek Biuletyn Bankowy); M. Dietrich, Gwarancja bankowa sposobem zabezpieczenia wierzytelności, MoP Nr 1/1999; /. Heropolitańska, Zabezpieczenie wierzytelności banku, Warszawa 1996; /. Heropolitańska, [w] /. Heropolitańska, E. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, wyd. 5, Warszawa 1996; A. Jakubecki, J. Mo-jak, E. Niezbecka, Prawne zabezpieczenie kredytów, Lublin 1996; A. Koch, Umowa gwarancji bankowej jako postać umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 KC), [w.] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997; M. Król, Gwarancje bankowe w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Prawo Spółek Nr 5/1997; tenże, Charakter prawny, rodzaje i funkcje gwarancji bankowych, Prawo Spółek, Nr 4/1997; E. Łętowska, Umowa o świadczenie przez osobę trzecią, Warszawa 1970; M. Olechowski, Gwarancja bankowa w prawie francuskim i szwajcarskim, PiP z. 1/1997; tenże, Charakter prawny gwarancji bankowej, PiP z. 6/1997; J. Pisuliński, Charakter prawny gwarancji bankowej, Monitor Podatkowy Nr 2/1994; tenże, Niektóre zagadnienia związane z gwarancją bankową, Prawo Bankowe Nr 4/1998; tenże, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik--Mastalskiej, Warszawa 1999, rozdz. VI; M. Pyziak-Szafoicka, Gwarancja autonomiczna, PPH Nr 2/1994; W. Pyziol, [w:] Prawo umów; S. Rudnicki, Zabezpieczenie majątkowe wierzytelności pieniężnych, Zielona Góra 1995; tenże, O umowie gwarancyjnej, PPH Nr 9/1993; R. Szostak, Poręczenia i gwarancje wadialne (na tle zamówień publicznych), PS Nr 1/1999; A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, KPP z. 1-4/1992; tenże, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, Sopot 1997; G. Tracz, Gwarancja bankowa - zobowiązanie kauzalne czy abstrakcyjne?, Prawo Bankowe Nr 2/1994; G. Tracz, Umowa gwarancji ze szczególnym uwzględnieniem gwarancji bankowej, Kraków 1998; R. Troicka-Sosińska, Zlecenie udzielenia gwarancji spłaty kredytu, MoP Nr 2/1998; C. Żuławska, Gwarancja bankowa. Uwagi o funkcji i konstrukcji, Studia z prawa gospodarczego i handlowego, Kraków 1996;

I. Pojęcie i funkcjonowanie

o * ————

Gwarant (bank)

stosunek zlecenia gwarancji

• ł\

Dłużnik (osoba trzecia wobec gwarancji)

w st

C2 S

Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

° Beneficjent gwarancji ~ ~ ^ (wierzyciel)

222

stosunek podstawowy

stosunek gwarancji

656

Klasycznym przykładem ilustrującym funkcjonowanie przedstawionego układu jest następująca sytuacja: A kupuje od B na warunkach kredytowych towar. B nie ma pełnego zaufania do A i dlatego uzależnia udzielenie „kredytu" od właściwego zabezpieczenia swojej wierzytelności. A spełniając to życzenie uzyskuje gwarancję od banku G.

W układzie tym podstawową rolę odgrywa umowa sprzedaży zawierająca tzw. klauzulę gwarancyjną, która uzależnia powstanie tego stosunku prawnego (podstawowego, B-A) od udzielenia przez G gwarancji, że A (dłużnik w stosunku podstawowym) zachowa się zgodnie z treścią swego zobowiązania (zapłaci cenę).

Kolejną występującą tutaj umową jest zlecenie łączące bank (G) i dłużnika (A), jako zleceniodawcę udzielenia gwarancji. Banki udzielają gwarancji tylko „na zlecenie" (art. 80 PrBank), w wykonaniu umowy wyznaczającej stosunek prawny G-A.

Natomiast stosunek prawny gwarancji powstaje między G (bankiem-gwa-rantem) i B (beneficjentem gwarancji, a zarazem wierzycielem w stosunku podstawowym), w wyniku umowy zawartej przez te podmioty. W umowie tej bank gwarantujący realizację świadczenia przez dłużnika zobowiązuje się względem beneficjenta gwarancji, że w razie niespełnienia gwarantowanego świadczenia - wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji. Ponieważ obowiązek świadczenia obciąża tylko gwaranta, gwarancja bankowa jest umową jednostronnie zobowiązującą.

Według definicji z art. 81 PrBank „gwarancją bankową jest jednostronne zobowiązanie banku - gwaranta (...)", co mogłoby sugerować czynność jednostronną. Jednak kwalifikowanie gwarancji bankowej jako umowy nie powinno budzić wątpliwości, jeśli uwzględni się ponadto inne przepisy PrBank, zwłaszcza art. 161 pkt 2 lit. c), art. 181',

' Przeważający pogląd o umownym charakterze gwarancji bankowej kwestionuje J. Pisu-liński, [w:] Prawo bankowe..., pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, s. 134-135. Problemy praktyczne omawia P. Austen, [w:] Prawo bankowe..., pod red. W. Góralczyka jr., s. 255.

Nb. 656

223

§31. Gwarancja bankowa

₂ Regulacja prawna

Konstrukcja prawna gwarancji bankowej nie jest objaśniana jednolicie. 657 Początkowo przeważał pogląd, podzielany także przez judykaturę SN (uchw. §N (7) z 16.4.1993 r., OSN 1993, póz. 166), że gwarancja bankowa opiera się na konstrukcji umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 KC). Powoływano się przy tym na istniejący w przypadku gwarancji bankowej układ stosunków prawnych, w którym gwarant przyjmuje ryzyko niespełnienia świadczenia przez osobę trzecią (dłużnika ze stosunku podstawowego)'. Jednakże SN zmienił swe stanowisko z uzasadnieniem, że odpowiedzialność w ramach gwarancji bankowej (pogląd dotyczy tzw. gwarancji „na pierwsze żądanie"; por. Nb. 664) nie ma charakteru odszkodowawczego. Odróżnia to gwarancję bankową od instytucji z art. 391 KC, w której główne świadczenie przyrzekającego polega na naprawieniu szkody wynikłej z niepodjęcia przez dłużnika gwarantowanych działań. Wobec tego stosowaną zwykle w praktyce gwarancję zapłaty, obejmującą obowiązek świadczenia beneficjentowi uzgodnionej sumy pieniężnej - niezależnie od powstania i rozmiarów szkody - należałoby kwalifikować jako umowę gwarancyjną innego rodzaju niż umowa o świadczenie przez osobę trzecią.

Gwarancja bankowa jest w tym ujęciu instytucją odrębną (tzw. gwarancja autonomiczna), ukształtowaną na zasadzie swobody umów (art. 353' KC).

Zob. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z 28.4.1995 r., opubl OSN 1995, póz. 135, i nawiązujące do niej orz. SN z 4.10.1995 r,, opubl. OSN 1996, póz. 29 z glosą F. Prusaka, PS Nr 2/1996, s. 70. Wspomnianą kwalifikację można odnieść nie tylko do gwarancji „na pierwsze żądanie", ale także do innych postaci gwarancji bankowej, w których zobowiązanie gwaranta ma nieodszkodowawczy charakter. Por. A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste..., (1997), s. 154,155; M. Litwińska, w glosie do orz. SN z 25.1.1995 r., PPH Nr 3/1996, s. 33. W literaturze nie rezygnuje się wszakże z obrony poglądu, że gwarancja bankowa jest przypadkiem umowy o świadczenie przez osobę trzecią² Została też wysunięta teza o oparciu gwarancji bankowej na konstrukcji przekazu³. Zagadnienia konstrukcyjne gwarancji bankowej wywołujątakże kontrowersje

w literaturze obcej⁴.

Umowa gwarancji bankowej nie jest uregulowana w Kodeksie cywilnym. W Prawie bankowym udzielanie gwarancji bankowych zostało zaliczone do czynności wykonywanych wyłącznie przez banki (art. 5) i unormowane w art.

¹ Por. zwł. Czachórski, Zobowiązania..., (1994), s. 405.

² A. Koch, Umowa gwarancji..., s. 433 i n.

³ J. Pisuliński, Charakter prawny..., s. 36; M. Olechowski, Charakter prawny..., s. 72 i n.

⁴ Zob. M. Pyziak-Szafnicka, Gwarancja autonomiczna...; A. Koch, Umowa gwarancji..., s. 432 i n; M. Olechowski, Gwarancja., s. 70 i n.; G. Tracz, Umowa gwarancji..., s. 179 i n.

Nb. 657

225

§31. Gwarancja bankowa

•• .

. _efflna ad probationem (art. 74 i 75 KC). Dokument zawierający oświadcze-e woli gwaranta o udzieleniu gwarancji określany jest mianem „listu gwaran-

cyjnego".

Udzielenie gwarancji „w formie stwierdzonego pismem" oświadczenia banku skierowa-_neeo do „osoby upoważnionej" z gwarancji przewiduje § 3 żarz. KNB. Zarządzenie ustala, eólności" elementy powinno zawierać to oświadczenie (określenie waluty,

runki" zapłaty i dokumenty stwier-

224

Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

80-83 i 87. Ponadto z upoważnienia art. 88 PrBank zostało wydane zarządź
nie Nr 4/98 Komisji Nadzoru Bankowego z 30.6.1998 r. w sprawie szcz
gółowych warunków udzielania przez bank gwarancji bankowych i poręcze'
(Dz.Urz. NBP Nr 18, póz. 39), dalej „żarz. KNB". "

Do umowy gwarancji mają także zastosowanie przepisy KC, aczkolwiek nowe Prawo bankowe nie zawiera w tym względzie wyraźnego odesłania

Na podstawie wskazanego unormowania można przyjąć, że gwarancja bankowa ma charakter umowy nazwanej.

Chociaż PrBank z 1997 r. reguluje tę umowę szerzej niż poprzednie przepisy, jej reżim prawny pozostaje w znacznej mierze niedookreślony. Dopiero praktyka, którą kształtują indywidualne potrzeby uczestniczących podmiotów, jak i ustalone zwyczaje, pozwala bliżej ustalić, jakie umowa ta wywołuje skutki prawne. Poważne znaczenie w tym względzie ma zwłaszcza obrót międzynarodowy.

3. Gwarancja i regwarancja

658 Umowa gwarancji bankowej jest umową dwustronną, w której po stronie gwaranta występuje zawsze bank.

659 Natomiast beneficjentem gwarancji może być każdy podmiot, w tym także bank. W praktyce gospodarczej umowę gwarancji bankowej bardzo często zawierają banki między sobą.

660 Od umowy gwarancji bankowej należy odróżnić regwarancje. W ujęciu art. 82 ust. 3 PrBank jest to umowa między bankiem-gwarantem a innym bankiem (regwarantem), który zobowiązuje się do pokrycia należności wypłaconych przez gwaranta beneficjentowi gwarancji. Wobec regwaranta nie przysługują beneficjentowi roszczenia z tytułu udzielonej gwarancji. Regwarancja stanowi bowiem szczególne zabezpieczenie dla gwaranta. Wynika z niej stosunek zobowiązaniowy między wspomnianymi bankami, odrębny od stosunku prawnego łączącego gwaranta z beneficjentem gwarancji.

II. Zawarcie i treść umowy

1. Tryb i forma

661 Umowa gwarancji dochodzi do skutku w następstwie złożenia oferty przez przyszłego gwaranta i jej przyjęcia przez beneficjenta gwarancji.

662 Nowe Prawo bankowe nie określa formy oświadczenia woli gwaranta (poprzednio przewidziana była forma pisemna pod sankcją nieważności). Kierując się przepisami KC można przyjąć, że z reguły będzie wymagana forma

Nb. 658-662

UUi"-—-

_nego do „osoby upoważnionej" z gwaranci _H,^..-._v „

jakie „w szczególności" elementy powinno zawierać to oświadczenie (określenie wou_v, w jakiej będzie wykonane zobowiązanie banku, „warunki" zapłaty i dokumenty stwierdzające ich spełnienie, ewentualne poddanie gwarancji jednolitym regułom stosowanym w obrocie międzynarodowym), a także wymienia „zastrzeżenia", jakie może bank poczynić (m.in. termin obowiązywania gwarancji, z upływem którego ma nastąpić „zwrot gwarancji" do banku). Ponadto dla treści oświadczenia banku mają znaczenie dane zawarte w zleceniu udzielenia gwarancji. Zasady dotyczące udzielania gwarancji stosuje się odpowiednio przy udzielaniu regwarancji (§ 5 żarz. KNB).

Adresat oferty (potencjalny beneficjent) może przyjąć jaw sposób dowolny, byleby tylko jego zachowanie wyrażało sens złożenia oświadczenia woli o przyjęciu.

rrzyiuBu. ..~-_ _„ miij w art. 386 KC.

W praktyce więc treść umowy gwarancyjnej wyrażona jest wyłącznie w liście gwarancyjnym, stwarzając złudny pozór, jakoby jednostronne oświadczenie woli gwaranta (a nie umowa stron) kreowało stosunek prawny gwarancji.

2. Treść

Koniecznym elementem umowy gwarancyjnej (wyrażonym w liście gwa- 663 rancyjnym) jest zobowiązanie banku - gwaranta wobec beneficjenta gwarancji do zapłacenia mu określonej sumy pieniężnej - na jego żądanie - w razie niespełnienia przez dłużnika (dającego zlecenie) wskazanego świadczenia. W umowie tej na ogół ustala się termin obowiązywania gwarancji'. W treści umowy określa się także wymagania, od których zależy realizacja gwarancji, np. dokumenty, jakie ma przedłożyć beneficjent gwarancji występując i żądaniem zapłaty (tzw. gwarancja dokumentowa), formę tego żądania. Wykonanie świadczenia pieniężnego nastąpi, stosownie do treści umowy, bezpośrednio przez gwaranta albo za pośrednictwem innego banku.

Może się zdarzyć, że postanowienia umowy w przedmiocie zobowiązania gwaranta różnią się od zlecenia udzielenia gwarancji. Pierwszeństwo mają wówczas ustalenia umowne, chyba że beneficjent gwarancji wyrazi zgodę na zmianę treści zobowiązania (art. 82 ust. 2 PrBank).

¹ Wyraźnego wymagania co do określenia terminu PrBank z 1997 r. nie zawiera. Zob. J. Pisuliński, [w.] Prawo bankowe.., s. 148; P. Austen, [w.] Prawo bankowe..., s. 257.

Nb. 663

227

§31. Gwarancja bankowa

Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

226

664 Umowy gwarancji opatrzone są często klauzulami, że gwarant zobowiązuj je się zapłacić „nieodwołalnie" i „bezwarunkowo" oraz „na pierwsze żądanie" beneficjenta gwarancji.

Użycie klauzuli „na pierwsze żądanie" znaczy, że ciążący na gwarancie) obowiązek świadczenia aktualizuje się z chwilą powiadomienia go o niedoko naniu zapłaty przez dłużnika. Z kolei „bezwarunkowy" charakter odpowie dzialności gwaranta wyłącza możliwość jej uzależnienia od warunku, a „nie4 odwołalność" w połączeniu z uzgodnieniem terminu ważności stabilizuje stosunek gwarancji (uchw. SN (7) z 16.4.1993 r., OSN 1993, póz. 166).

Jednakże klauzul tych nie należy rozumieć tylko we wspomnianym, dosłownym znaczeniu. Są to zwroty przyjęte od dawna w praktyce bankowej na określenie szczególnie surowej, lecz powszechnie teraz stosowanej postaci umów gwarancyjnych. Dalsze uwagi taką gwarancję przede wszystkim będą miały na względzie.

3. Prowizja banku

665 Bank pobiera za udzielenie gwarancji prowizję, jednakże otrzymuje ją od dłużnika na podstawie zawartej z nim umowy zlecenia udzielenia gwarancji.

666 Natomiast umowa gwarancji nie zawiera żadnych postanowień dotyczących tej kwestii; jest więc umową nieodpłatną.

Gdyby jednak - co się w praktyce nie zdarza - beneficjent gwarancji zobowiązał się zapłacić prowizję bankowi, umowa gwarancji przybrałaby postać umowy odpłatnej, lecz nie wzajemnej.

III. Samodzielność gwarancji

1. Zasada ogólna

667 Zobowiązanie gwaranta - w przeciwieństwie do poręczyciela - ma charakter samodzielny i nieakcesoryjny. Odpowiada on za to, że nie nastąpi objęty gwarancją stan rzeczy, a w szczególności za to, że dłużnik nie spełni świadczenia. Gwarant ponosi w związku z tym ryzyko niekorzystnych następstw tego wydarzenia dla beneficjenta gwarancji, przyrzekając zapłacić mu w takim przypadku na jego żądanie określoną sumę pieniędzy. W odróżnieniu więc od poręczyciela gwarant nie jest pomocniczym dłużnikiem - obok dłużnika głównego. Sąd Najwyższy w powołanej wyżej uchwale wyraził to w lapidarnym stwierdzeniu, że „poręczyciel odpowiada za dłużnika głównego, gwarant zaś »za« uzyskanie gwarantowanego rezultatu".

Nb. 664-667

1. Zobowiązanie niezależne i abstrakcyjne

Sąd Najwyższy, po wydaniu kontrowersyjnej uchwały (w zwykłym składzie) 668 z 24.6.1992 r. (OSN 1992, póz. 228)', w uchwale składu 7 sędziów z 16.4.1993 r. (OSN 1993, póz. 166), mającej walor zasady prawnej, stanął na stanowisku, że umowa gwarancyjna opatrzona klauzulami „nieodwołalnie i bezwarunkowo" oraz „na pierwsze żądanie" kreuje zobowiązanie gwaranta abstrakcyjne wobec beneficjenta i niezależne od stosunków łączących bank (gwaranta) i dłużnikiem oraz dłużnika z wierzycielem (beneficjentem gwarancji).

Następnie w pełnym składzie Izby Cywilnej SN podjął uchwałę o nieod-stępowaniu od wspomnianej zasady prawnej (uchwała 28.4.1995 r., OSN 1995, póz. 135). Zachowała ona aktualność po wejściu w życie Prawa bankowego z 1997 r., które podobnie jak dotychczasowe przepisy nie określa wyraźnie charakteru prawnego omawianej postaci gwarancji.

Koncepcja przyjęta przez SN znajduje szerokie poparcie w literaturze². Jednakże reprezentowany jest także odmienny pogląd. W szczególności A. Szpunar stoi na stanowisku, że gwarancja bankowa jest czynnością prawną kauzalną (causa cavendi), której przyczyna prawna tkwi we wzajemnych stosunkach łączących strony. W konsekwencji zamierzony cel umowy nie może być osiągnięty, gdy stosunek zobowiązaniowy objęty gwarancją nie powstał lub uległ umorzeniu. Autor zarzuca zarazem Sądowi Najwyższemu, że łamie ogólną zasadę kauzalności czynności prawnych, od której tylko ustawa może przewidzieć wyjątek³. Zauważyć wszakże należy, że zasada kauzalności czynności prawnych nie została nigdzie normatywnie wypowiedziana, a stanowi jedynie wyraz doktryny prawniczej, która ukształtowała się m.in. pod wpływem dążenia do kontrolowania działalności jednostek gospodarki uspołecznionej w systemie gospodarki centralnie sterowanej. Natomiast nie wydaje się, aby należało ją równie rygorystycznie stosować w gospodarce wolnorynkowej, opartej na zasadzie swobody umów (art. 353' KC). W szczególności specjalnej ochrony nie wymagają banki, które - jako profesjonaliści - z pełną świadomością podejmują surową odpowiedzialność gwarancyjną.

Ponadto, w myśl art. 93 PrBank, banki mogą żądać zabezpieczenia udzielonego przez siebie kredytu nie tylko w sposób przewidziany polskim prawem cywilnym, ale i „zwyczajami przyjętymi w obrocie krajowym i zagranicznym". Zwyczaje przyjęte we współpracy z bankami zagranicznymi wskazują na dopuszczalność konstruowania abstrakcyjnego zobowiązania gwaranta.

' Por. w zasadzie aprobujące glosy A. Szpunara, OSP 1993, póz. 242 oraz R. Szostaka, PS Nr 6/1993, s. 83 i n., a także krytyczną glosę M. Bączyha, PiP z. 4/1993, s. 119 i n.

² Por. zwł. M. Bączyk, Odpowiedzialność umowna.., s. 156; tenże, glosa do uchw. SN z 24.6.1992 r., PiP z. 4/1993, s. 115 i n.; /. Heropolitańska, Zabezpieczenie wierzytelności..., s. 175; M. H. Koziński, Gwarancja bankowa w międzynarodowym obrocie handlowym, Problemy Prawne Handlu Zagranicznego Nr 7/1983, s. 57 i n; G. Tracz, Gwarancja bankowa.., s. 78; tenże, Umowa gwarancji.., s. 165, 265.

³ A. Szpunar, glosa do uchw. SN (7) z 16.4.1993 r., PiP z. 9/1993, s. 109 i n.; tenże, Zabezpieczenia osobiste..., (1997), s. 156 i n. Zob. także A. Jakubecki, [w.] Prawne zabezpieczenie..., s. 77; A. Koch, Umowa gwarancji..., s. 438 i n. Por. też E. Łętowska, Umowa

o świadczenie,.., s. 101.

Nb. 668

228

Rozdzial VI. Zabezpieczenia wierzytelności

3. Zarzuty przysługujące gwarantowi

669 Gwarant może zatem bronić się jedynie zarzutami wynikającymi ze stosunku miedzy nim a beneficjentem gwarancji.

a) Są to najpierw zarzuty kwestionujące ważne zawarcie umowy gwarancyjnej.

Przykład: Zarzut braku właściwej reprezentacji.

b) Następnie zarzuty te mogą wynikać z treści umowy gwarancyjnej, a w szczególności z faktu, że nie nastąpił stan rzeczy objęty gwarancją. Gwarant może więc odmówić zapłaty powołując się na to, że dłużnik już zapłacił, albo że beneficjent żąda spłaty długu nie objętego gwarancją.

Zauważyć przy tym należy, że zgodnie z ukształtowaną praktyką żądanie zapłaty powinno zawierać także stwierdzenie, że dłużnik nie spłacił określonego w gwarancji długu, co pozwala gwarantowi powołać się na wspomniane okoliczności.

Natomiast w myśl art. 82 ust. l PrBank, gwarant nie ma obowiązku sprawdzania okoliczności wynikających z dokumentów towarzyszących żądaniu zapłaty. Jego przyjęcie wraz z dokumentami, które okazały się nieważne bądź nieskuteczne, „stanowi ryzyko banku".

Nie oznacza to, że gwarant pozbawiony jest ochrony. Może on żądać od beneficjenta gwarancji zwrotu świadczenia, gdy było ono nienależne, stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 KC).

Na treści gwarancji opiera się także zarzut, że żądanie zapłaty zgłoszono po upływie terminu gwarancji oraz ponad sumę gwarantowaną.

670 c) Konstrukcja abstrakcyjnej czynności prawnej, odniesiona do gwarancji „na pierwsze żądanie", wyłącza powołanie się na zarzuty dotyczące ważności (istnienia) stosunku podstawowego.

Po wykonaniu świadczenia gwarant może natomiast skorzystać z instytucji bezpodstawnego wzbogacenia (por. uchw. SN (7) z 16.4.1993 r, OSN 1993, póz. 166), jeżeli; brak podstawy prawnej usprawiedliwiającej przysporzenie po stronie beneficjenta gwarancji¹.

Gwarantowi nie przysługuje oczywiście zarzut przedawnienia wierzytelności głównej, ani możliwość potrącenia wierzytelności dłużnika względem beneficjenta z sumy, na którą opiewa gwarancja. Są to bowiem zarzuty wy-. nikające ze stosunku podstawowego (beneficjenta z dłużnikiem). Zarzutem odnoszącym się do stosunku podstawowego byłoby także powołanie się na przejęcie długu zabezpieczonego umową gwarancyjną

¹ Zob. Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, wyd. 4, Warszawa 1999, Nb. 492. Nb. 669-670

229

§ 31. Gwarancja bankowa

Inaczej orz. SN z 7.1.1997 r., OSP 1997, póz. 97, z glosą kryt. A. Szpunara (tamże) oraz ' ;'• glosą kryt. F. Zedlera, PiP z. 8/1997, s. 109 i n, w którym SN przyjął, że zarzut taki wywodzi się ze stosunku łączącego gwaranta z beneficjentem gwarancji i wobec tego „gwarant nie jest zobowiązany do zapłaty sumy gwarancyjnej w sytuacji, gdy w następstwie przejęcia długu zabezpieczony gwarancją dług obciąża inny podmiot niż wymieniony w umowie".

Podobnie uważa G. Tracz, Umowa gwarancji..., s. 287, opowiadając się za analogicznym stosowaniem przepisu art. 525 KC o wygaśnięciu poręczenia w razie przejęcia długu. Kwestionuje ten pogląd J. Pisuliński, [w] Prawo bankowe..., s. 154-155, z trafną uwagą, że „inaczej niż w przypadku poręczenia, bank udzielający gwarancji nie zobowiązuje się wykonać zobowiązania zaciągniętego przez inną osobę, lecz zobowiązuje się do zapłaty sumy gwarancyjnej w razie wystąpienia lub niewystąpienia określonego zdarzenia (np. nieotrzymania określonego świadczenia przez beneficjenta)"; por. Nb. 667.

d) Pojawia się kwestia, czy gwarant może potrącić swoją wierzytelność 671 służącą mu przeciwko beneficjentowi.

Nie ulega wątpliwości, że jest to zarzut ze stosunku między gwarantem a beneficjentem oraz że normy prawne regulujące potrącenie mają charakter względnie obowiązujący'. Otóż interpretując w myśl art. 65 KC treść klauzul określających gwarancję jako bezwarunkową i wymagalną na każde żądanie, należy dojść do wniosku, że wyłączają one wspomniany zarzut potrącenia²

4. Nadzwyczajne środki ochrony

Surowa, aczkolwiek usprawiedliwiona potrzebami szybkiego i pewnego 672 przebiegu transakcji finansowych, odpowiedzialność gwaranta, skłania do poszukiwania szczególnych (nadzwyczajnych) środków ochrony gwaranta przed nadużyciami ze strony beneficjenta. Stąd bierze się pogląd, że zobowiązanie gwaranta nie może być traktowane w sposób bezwzględny³ Dokładny sens tego zastrzeżenia nie jest jednak jasny na tle prawa polskiego.

Nie jest, oczywiście, wykluczone powołanie się na nadużycie prawa podmiotowego z mocy art. 5 KC. Jednakże może to nastąpić tylko w zupełnie wyjątkowych i indywidualnie ocenianych sytuacjach⁴. Natomiast niedopuszczalna byłaby jakaś ich typizacja polegająca w szczególności na generalnym dopuszczeniu zarzutu z art. 5 KC w przypadkach, gdy zobowiązanie objęte gwarancjąjest nieważne; byłoby to bowiem niezgodne z abstrakcyjnym charakterem gwarancji bankowej bezwarunkowej i na każde żądanie.

¹ Por. K. Gandor, [w:] System..., t. 111, cz. l, s. 854.

² Inaczej A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste.., (1997), s. 174, 175; G. Tracz, Umowa gwarancji..., s. 261; J. Pisuliński, [w:] Prawo bankowe.., s. 152.

³ Por. uchw. SN z 16.4.1993 r., opubl OSN 1993, póz. 166 oraz M. Bączyk, cyt. glosa,

PiP z. 9/1993, s. 110.

⁴ Por. G. Tracz, Umowa gwarancji..., s. 269 i n, zwł. przytoczone przykłady na podstawie literatury niemieckiej.

Nb. 671-672

230

Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności

673 Można również powoływać się na treść umowy gwarancyjnej - nie tylko wyrażonej dosłownie, ale i rekonstruowanej na podstawie art. 65 KC, który uwzględnia m.in. cel umowy. Nie jest to jednakże jakiś środek nadzwyczajny, lecz normalne zastosowanie reguły ogólnej pozwalającej gwarantowi bronić się wszystkimi zarzutami wynikającymi z treści gwarancji.

Tak też orz. SN z 25.1.1995 r.; opubl. OSN 1995, póz. 86, które zbędnie jednak odwołuje się do art. 5 KC. Zob. też glosa M. Litwińskiej, opubl. PPH Nr 3/1996, s. 31 i n.

IV. Skutki wykonania zobowiązania gwarancyjnego

674 Gwarant płacąc beneficjentowi gwarancji spłaca tylko własny dług. Dlatego - w przeciwieństwie do poręczyciela - nie wstępuje w miejsce zaspokojonego wierzyciela z mocy art. 518 KC.¹ Natomiast w umowie gwarancyjnej strony mogą postanowić, że skutek taki nastąpi.

Jednakże z reguły roszczenia zwrotne do dłużnika gwarant zastrzega sobie w zawartej z dłużnikiem umowie zlecenia udzielenia gwarancji.

V. Potwierdzenie gwarancji

675 Inny bank może potwierdzić zobowiązanie wynikające z uprzednio zawartej umowy gwarancyjnej. Czynność ta ma charakter kumulatywnego przystąpienia do długu²

W przypadku takim beneficjent może kierować roszczenia z gwarancji:

1) do banku, który udzielił gwarancji, albo

2) do banku, który potwierdził gwarancję, albo

3) do obu banków łącznie,

aż do zupełnego zaspokojenia roszczeń (art. 83 PrBank).

231

§ 31. Gwarancja bankowa

sześcioletni termin przedawnienia (art. 87), zastrzegając przy tym w odniesieniu do gwarancji, że biegnie ono od daty przedłożenia skutecznego żądania zapłaty. Dochodzenie roszczeń nie jest wyłączone, choćby wygasło zobowiązanie, z którym związana była gwarancja.

VII. Gwarancja a ubezpieczenie kredytu

Jak wspomniano już o tym na wstępie (por. Nb. 593), wierzyciel może 677 zabezpieczyć udzielony przez siebie kredyt także w ten sposób, że zawrze stosowną umowę ubezpieczenia z zakładem ubezpieczeń.

Umowa taka podobna jest do gwarancji. Jednakże różni się ona od niej przede wszystkim tym, że ubezpieczający zobowiązuje się do płacenia odpowiednio skalkulowanej składki, od której uzależniona jest m.in. wysokość uzyskiwanego przez niego odszkodowania'.

świadczenie..., s. 87, 92, 107.

Nb. 677

VI. Przedawnienie

676 Dla roszczeń z tytułu gwarancji bankowych (a także poręczeń udzielanych przez banki oraz akredytyw) Prawo bankowe z 1997 r. przewiduje szczególny,

¹ Podobnie J. Pisuliński, [w:] Prawo bankowe..., s. 151; A Szpunar, Wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela, Kraków 2000, s. 94. Por. jednak A. Koch, Umowa gwarancji..., s. 449 i n.; G. Tracz, Umowa gwarancji..., s. 301.

² A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste..., (1997), s. 146 i n.; W. Pyziol, [w:] Prawo umów..., s. 265 potwierdzenie gwarancji określa jako kolejną gwarancję. Zob. J. Pisuliński, [w:] Prawo bankowe..., s. 155.

Nb. 673-676

683

Rozdział VII. Umowy o funkcji alimentacyjnej

§ 32. Uwagi ogólne

678 Omawiane w tym rozdziale typy umów i stosunków zobowiązaniowych łączy przede wszystkim zbliżona funkcja społeczna, która polega na zapewnieniu podmiotom uprawnionym środków utrzymania.

Do umów tych należą renta i dożywocie uregulowane w KC. Ponadto została uwzględniona ukształtowana poza KC i związana z systemem emerytal-no-rentowym rolników umowa z następcą, z uwagi na objęte jej treścią elementy alimentacyjne.

Wspomniana funkcja społeczna prowadzi także do bliskich związków normatywnych między wymienionymi instytucjami, czego wyrazem są wzajemne odesłania.

Tradycyjnie umowy renty i dożywocia ujmowano w grupie umów losowych. Niewątpliwie omawiane w niniejszym rozdziale umowy mają charakter losowy, jednakże jest to cecha mało przydatna dla szukania powiązań normatywnych, użytecznych w procesie stosowania prawa. Z tego względu celowe było odstąpienie od takiego kryterium porządkowania umów szczegółowych.

§ 33. Renta

Literatura: 2. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 133, 134; Czachórski, Zobowiązania..., § 101, 102; 5¹. Dmowski, [w:] Komentarz.., s. 510 i n.; K. J. Feluch, Forma umowy renty, Przegląd Podatkowy Nr 3/1998; W. Formański, Darowizna, renta, dożywocie, Katowice 1965; T. B. Komisarczuk, Stypendium i renta a podatek dochodowy, Glosa Nr 11/1999; D. Leginowicz, Umowa renty - wymogi formalne skorzystania z ulgi podatko- |j wej, Monitor Podatkowy Nr 3/1999; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz.., s. 1751 | i n; J. Rezler, Naprawienie szkody wynikłej ze spowodowania uszczerbku na ciele lub'3 zdrowiu (według kodeksu cywilnego), Warszawa 1968; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny f z komentarzem..., s. 814 i n.; J. Szachulowicz, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., s. 574 l i n; A. Szpunar, Zmiana wysokości lub czasu trwania renty, NP Nr 9/1969; tenże, Od- fj szkodowanie w razie śmierci osoby bliskiej, Warszawa 1973; tenże, Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej, Bydgoszcz 2000; J. Szwaja, Umowa skapita-lizowanej renty, Pal. Nr 10/1964.

Nb. 678

' ;'-. § 33. Renta ' :. ' 233

I. Umowa renty •;

t Pojęcie i cechy

Znamienna cecha umowy renty przejawia się w treści zobowiązania jednej 679 strony, polegającego na określonych świadczeniach okresowych w pieniądzu lub w rzeczach oznaczonych tylko co do gatunku (art. 903 KC).

Przedmiotem zobowiązania są powtarzające się świadczenia, które - w odróżnieniu od odsetek - nie są świadczeniami ubocznymi, lecz głównymi.

Przykład: Świadczenie renty nie może polegać na daniu rzeczy do używania, przeniesieniu własności rzeczy oznaczonych co do tożsamości, pełnieniu usług, co różni umowę renty od umowy dożywocia (art. 908 § l KC).

Zakres zobowiązania w istotnej mierze zależy od czynnika czasu, co nadaje stosunkowi renty charakter trwałego stosunku zobowiązaniowego.

Odpowiadające temu zobowiązaniu uprawnienia drugiej strony przybierają dwojaki kształt:

1) ogólnego prawa do renty i 680

2) poszczególnych uprawnień (roszczeń) do konkretnych rat rentowych przy- 681 padających za oznaczone okresy.

Konstrukcja taka pozwala pod pewnymi względami traktować odrębnie obie kategorie praw, np. co do przedawnienia (por. Nb. 692) lub możliwości rozporządzenia roszczeniem, z tym że uprawnienia do poszczególnych świadczeń zależą od istnienia ogólnego prawa do renty.

Umowa renty może mieć postać nieodpłatnej albo odpłatnej czynności 682

prawnej.

W pierwszym przypadku do renty stosuje się przepisy o darowiźnie (art. 906

§ 2 KC).

Renta ustanowiona bez wynagrodzenia pozostaje jednak odrębnym od darowizny stosunkiem prawnym (por. art. 889 pkt l KC) i dlatego przepisy o darowiźnie mogą znaleźć jedynie zastosowanie uzupełniające.

(JlicuaŁ^ yu.Ł. ,„_.,_

Przykład: Wynagrodzeniem może być świadczenie pieniężne, przeniesienie własności rzeczy, ale nie np. świadczenie usług, oddanie rzeczy do używania; w takich wypadkach umowa odpowiada cechom umowy zlecenia, najmu lub dzierżawy.

Czas trwania prawa do renty określa umowa, przez oznaczenie konkretnego terminu albo wskazanie zdarzenia - najczęściej jest to śmierć uprawnionego - z którego wystąpieniem prawo do renty wygasa (renta dożywotnia).

Nb. 679-683

Natomiast w razie ustanowienia renty za wynagrodzeniem, które może przybrać dowolną w zasadzie postać, należy stosować odpowiednio przepisy o sprzedaży (art. 906 § l KC).

234

Rozdział VII. Umowy o funkcji alimentacyjnej

684 Terminy płatności rat renty także określa umowa. Jeżeli jednak kwestii tej nie uregulowano w umowie, rentę pieniężną należy płacić miesięcznie z góry, a rentę polegającą na świadczeniach oznaczonych rodzajowo - w terminach wynikających z właściwości świadczenia i celu renty (art. 904 KC).

Przykład: Zboże po żniwach.

685 Umowa renty spełnia funkcję alimentacyjną, a prawo do renty, jak się powszechnie przyjmuje, ma charakter osobisty.

Jednak wskazania ustawy tylko pośrednio i niezupełnie jednoznacznie przemawiają za tezą o osobistym charakterze tego prawa.

Przyjmując tę koncepcję należy stwierdzić, że ogólne prawo do renty jest nieprzenośne - w każdym razie bez zgody strony zobowiązanej - oraz wygasa zawsze wraz ze śmiercią strony uprawnionej.

Jeżeli renta płatna jest z góry, a uprawniony dożył dnia płatności, należy mu się całe świadczenie, choćby nie przeżył okresu, za jaki ono przysługuje. Natomiast renta płatna z dołu powinna być zapłacona tylko do czasu ustania obowiązku jej zapłaty, a więc do śmierci uprawnionego (art. 905 KC).

Cecha ta wskazuje na losowość umowy renty i to bez względu na to, czy długość trwania prawa do renty została w umowie oznaczona, czy też nie określono jego terminu końcowego. Zawsze bowiem prawo to wygasa najpóźniej wraz ze śmiercią uprawnionego, a więc w momencie niepewnym, decydującym przy tym o globalnym rozmiarze świadczeń strony zobowiązanej.

2. Forma

686 Umowa renty jest czynnością konsensualną, a do jej zawarcia przepisy KC nie przewidują formy szczególnej.

Wymagania dotyczące formy wynikają jednak:

1) z przepisów ogólnych o formie, a mianowicie jeżeli wartość świadczeń rentowych przypadających w ciągu roku (albo w krótszym terminie, na jaki renta została ustanowiona) przenosi dwa tysiące złotych, powinna być zachowana forma pisemna (ad probationem, art. 75 KC);

2) z przepisów o darowiźnie; gdy ustanawia się rentę bez wynagrodzenia wymagana jest forma aktu notarialnego dla oświadczenia woli zobowiązanego (art. 906 § 2 w zw. z art. 890 § l KC), przy czym spełnienia świadczeń okresowych (jednego albo kilku) nie można uważać - w razie braku tej formy - za przesłankę czyniącą zadość ważności umowy renty.

Oznacza to, że nie zostało ustanowione prawo do poboru renty określone nieformalną umową, co wyklucza dochodzenie przyrzeczonych świadczeń. Na podstawie art. 890 § l zd. drugie KC można jednak przyjąć, że ze

Nb. 684-686

235

§ 33. Renta

względu na już spełnione świadczenia nieformalna umowa stała się ważna w takim zakresie, w jakim nastąpiło jej wykonanie. Wobec tego niedopuszczalne byłoby żądanie zwrotu spełnionych świadczeń. 3) z przepisów o formie szczególnej, np. dla przeniesienia własności nieruchomości, gdy ustanawiana jest renta za wynagrodzeniem.

3. Prawa i obowiązki stron

W przypadku renty ustanowionej nieodpłatnie obowiązki ciążą tylko na 687 zobowiązanym do świadczeń rentowych. Powinien on spełniać świadczenia w terminach płatności renty, a w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania ponosi złagodzoną, przewidzianą dla darczyńcy odpowiedzialność (por. art. 891 w zw. z art. 906 § 2 KC). Dotyczy to także odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady rzeczy, które są przedmiotem świadczeń

rentowych (art. 892 KC).

W razie ustanowienia renty za wynagrodzeniem do określenia praw i obo- 688 wiązków stron stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży. Odpowiedzialność z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania podlega zasadom ogólnym (art. 471 i n. KC). Ponadto strona zobowiązana do przeniesienia własności rzeczy ponosi odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady fizyczne i prawne przedmiotu świadczenia według zasad obowiązujących przy sprzedaży (art. 556-576 w zw. z art. 906 § l KC).

4- Wygaśnięcie prawa do renty

Poza upływem czasu, na jaki renta została ustanowiona, oraz śmiercią oso- 689 by uprawnionej prawo do renty wygasa także z przyczyn swoistych dla renty

niodpłatnej i odpłatnej.

Renta ustanowiona bez wynagrodzenia ustaje bowiem w razie jej odwoła- 690

nią z przyczyn wskazanych w przepisach o darowiźnie (por. art. 896 i n. KC).

Natomiast renta odpłatna - gdy wynagrodzenie ma być odpowiednikiem 691 prawa do renty - przybiera postać umowy wzajemnej (art. 487 § 2 KC). Zastosowanie do renty przepisów o naruszeniu zobowiązań wzajemnych (art. 491 KC) nastręcza jednak pewne trudności, z uwagi na trwały charakter stosunku renty. Należy przyjąć, że jeżeli strona zobowiązana do świadczenia jednorazowego popada w zwłokę, nie ma powodu, aby zobowiązanemu do świadczenia renty odmawiać prawa do odstąpienia od całej umowy (art. 491 § l KC). Z prawa tego może skorzystać także uprawniony do renty, jeżeli zobowiązany do świadczeń rentowych odmawia w ogóle ich spełnienia. Natomiast po wejściu zobowiązania trwałego w stadium realizacji, uprawniony

Nb. 687-691

237

§ 33. Renta

Rozdział VII. Umowy o funkcji alimentacyjnej

236

do renty nie będzie już mógł odstąpić od umowy z powodu zwłoki dłużnika z zapłatą jednego lub kilku świadczeń okresowych, ponieważ nie można ich uznać za część prawa do poboru renty.

5. Przedawnienie

692 Roszczenia o poszczególne raty rentowe przedawniają się z upływem trzech lat od ich wymagalności (art. 118 i 120 KC). Nie ulega przedawnieniu ogólne prawo do renty.

II. Renta ze źródeł pozaumownych

1. Stosunek do renty umownej

693 Omówiona wcześniej umowa renty stanowi samoistne źródło powstania prawa do renty.

Umowy o rentę nie należą do umów często zawieranych, ale przepisy o rencie mają znaczenie szersze. W myśl art. 907 § l KC, znajdują one zastosowanie także w przypadkach, gdy renta wynikła ze źródeł pozaumownych, a brak jest przepisów szczególnych.

Chodzi tu o stosowanie art. 904-906 KC.

2. Podstawa

Do pozaumownych źródeł prawa do renty (obowiązku świadczeń rentowych) należą w szczególności:

694 1) jednostronne oświadczenia woli,

Przykład: Zapis testamentowy (art. 968 KC), przyrzeczenie publiczne (art. 919 § l KC).

695 2) przepisy ustawy,

Przykład: Art. 444 § 2 i 3, 446 § 2 KC; art. 60, 61, 128-144 KRO. Określenie wysokości rat rentowych, a niekiedy i czasu trwania renty może nastąpić przez umowę stron. Ma ona jednak tylko znaczenie uzupełniające (wykonawcze) względem wyznaczonego już innym zdarzeniem stosunku prawnego i nie można uważać jej za umowę renty (por. art. 907 § 2 i 903 KC). Przepisów KC o rencie nie stosuje się, gdy obowiązek świadczeń rentowych nie ma charakteru cywilnoprawnego, np. wynika z przepisów o zabezpieczeniu społecznym.

696 3) umowy inne niż umowa renty,

Przykład: Świadczenia rentowe na podstawie umowy dożywocia (art. 908 § 2, 913 § l, 914 KC), w związku z darowizną (art. 897 KC); natomiast wyłączone jest stosowanie przepisów KC o rencie do renty z umowy ubezpieczenia (art. 805 § 3 KC).

Nb. 692-696

3. Modyfikacja świadczeń

Dla cywilnoprawnego obowiązku płacenia renty wynikającego z ustawy 697 istotne znaczenie ma szczególne postanowienie art. 907 § 2 KC. Na tej podstawie każda ze stron, w razie zmiany stosunków, może żądać zmiany wysokości lub czasu trwania renty, chociażby wysokość renty i czas jej trwania zostały ustalone w orzeczeniu sądowym lub w umowie.

Por. art. 138 KRO, w myśl którego w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego. Zakresem zastosowania art. 907 § 2 KC objęte są więc inne wynikające z ustawy renty o charakterze cywilnoprawnym, w szczególności - co ma ogromną doniosłość społeczną - renty odszkodowawcze, przyznawane z tytułu czynów niedozwolonych.

Powołany przepis art. 907 § 2 KC (por. także art. 138 KRO) wprowadza wyjątek od takich zasad jak pacia sunt servanda oraz powaga rzeczy osądzonej. Ma przy tym na uwadze, że orzeczenie sądowe lub umowa mogą nie uwzględniać wszystkich (a zwłaszcza przyszłych) okoliczności, które mają znaczenie dla realizacji określonych w ustawie przesłanek dotyczących świadczeń rentowych. Zachodzi zatem potrzeba dostosowania tych świadczeń do późniejszych okoliczności faktycznych. We wskazanym zakresie przepis ten pozwala na adaptację treści zobowiązania do zmienionych stosunków, będąc przejawem klauzuli rebus sic slantibus (por. art. 357'KC).

Przez „zmianę stosunków" generalnie należy rozumieć nowe okoliczno- 698 ści, z którymi sąd lub strony nie liczyły się - ponieważ nie mogły się liczyć - w chwili ustalenia wysokości lub czasu trwania świadczeń rentowych.

Przykład: Do okoliczności uzasadniających modyfikację renty odszkodowawczej należą np. pogorszenie (albo polepszenie) sytuacji ekonomicznej poszkodowanego w następstwie pogorszenia (albo poprawy) jego stanu zdrowia; podwyżka płac lub innych wynagrodzeń za pracę, która miała miejsce po oznaczeniu renty. Ustalone orzecznictwo przyjmuje także, że żądanie podwyższenia wysokości renty może obejmować okres przed wniesieniem powództwa (zob. M. Sawczuk [w:] System prawa procesowego cywilnego, t. III, 1986, s. 132 i powołane tam orzeczenia).

Na podstawie art. 907 § 2 KC może być w szczególności wzięty pod uwagę 699 spadek siły nabywczej pieniądza, co prowadzi do odpowiedniego zwiększenia świadczeń rentowych.

Tak uchw. SN z 28.10.1993 r.; opubl. OSN 1994, póz. 82, z aprob. glosą/l. Szpunara, PS Nr 4/1995, s. 73; zob. też orz. SN z 20.11.1992 r, „Wokanda" Nr 1/1993, s. 5. W uzasadnieniu cyt. uchwały SN stwierdził m. in. że do renty odszkodowawczej nie może mieć zastosowania ani zasada nominalizmu, ani zasada waloryzacji (art. 358' KC). Odnoszą się one tylko do zobowiązań, w których świadczenie pieniężne jest świadczeniem głównym od chwili powstania stosunku zobowiązaniowego. Nie mają takiego charakteru zobowiązania, których treścią jest naprawienie szkody; występujące w tych zobowiązaniach

Nb. 697-699

239

34. Dożywocie

Rozdział VII. Umowy o funkcji alimentacyjnej

238

rozdz VI' K. Stefańska,
' S Nr 4/1993;

^„.

świadczenia pieniężne są tylko surogatera oznaczonego dobra (zobowiązania niepienieżn ze świadczeniem pieniężnym). Tym samym SN zaaprobował stanowisko powszechnie przy jęte w doktrynie. Pogląd odmienny, tzn. dopuszczający waloryzowanie renty odszkodowaw czej na podstawie art. 358' § 3 KC, prezentowały uchw. SN (7) z 14.12.1990 r.; opubl' OSN 1991, póz. 78; uchw. SN z 6.8.1992 r.; opubl. OSP 1993, póz. 102 z glosą kryt A. Szpunara. Zob. zwł. A. Szpunar, Wynagrodzenie szkody..., s. 182 i n.

700 W wypadkach przewidzianych w ustawie renta ze źródeł pozaumownych może być przedmiotem tzw. kapitalizacji, polegającej na zasądzeniu zamiast renty - świadczenia jednorazowego.

Przykład: Por. art. 447 KC co do renty odszkodowawczej. Kapitalizacja wyłącza możliwość żądania zmiany wysokości świadczenia na podstawie art. 907 § 2 KC.

4. Przedawnienie

701 Podobnie jak prawo do renty umownej, tak i ogólne prawo do renty ze źródeł pozaumownych nie ulega przedawnieniu. Natomiast roszczenia o poszczególne raty renty podlegają przedawnieniu według zasad ogólnych (art. 118, 120 KC), chyba że w odniesieniu do danego rodzaju renty (pozaumownej) ustawa przewiduje wyjątki.

Przykład: Zob. art. 442 KC dotyczący roszczeń odszkodowawczych, w tym rent o takim charakterze.

I. Umowa o dożywocie

•p * także iei cecha umowy losowej. ie, a taKze jej v.v

•p

wocie,

bowiem od czynników

zakres jej potrzeb.

oraz

, ponieważ wy- 703

_dmiot_mowa _dożywoda ₇₀₄

i nieruchomości może wy-

bliskich, albo

Natomiast Przedmiotem

^158KC)-

_y„o,„»com) z tytułu do- ™6

«"•<>«..

702-706

§ 34. Dożywocie

Literatura: Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 135, 136; Czachórski, Zobowiązania..., § 103; S. Dmowski, [w:] Komentarz..., s. 521 i n; W. Formański, Darowizna, renta, dożywocie, Katowice 1965; W. Haus, Dożywocie w nowym kodeksie cywilnym, NP Nr 4/1965; S. Madaj, Umowy o dożywocie pod rządem kodeksu cywilnego, NP Nr 3/1966; A. Oleszko, Kilka uwag na tle zawierania umów darowizny lub dożywocia za świadczenia emerytalno-rentowe w świetle praktyki notarialnej, Rejent Nr 3^1/1992; Z. Policzkiewicz--Zawadzka, Umowa o dożywocie, Warszawa 1971; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1755; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 817 i n.; J. Sza-chulowicz, [w;] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 582 i n; W. Zabaglo, Treść dożywocia w kodeksie cywilnym, NP Nr 9/1966.

Literatura dotycząca umowy z następcą: B. Banaszkiewicz, Reforma ubezpieczeń społecznych rolników, PUG Nr 4/1991; S. Dmowski, Umowa przekazania gospodarstwa rolnego na następcę, [w:] Prawo obrotu nieruchomościami, pod red. S. Rudnickiego, Warszawa 1995; E. Drozd, Podstawowe zagadnienia konstrukcyjne umowy z następcą, Rejent Nr 3/1991; M. Niedośpial, Umowa z następcą, Bielsko-Biała 1996; tenże, Umowa z następcą (zagadnienia podstawowe), AUWr 1997, Nr 36; A. Oleszko, Kilka uwag na tle wykładni umowy z następcą jako podstawy wpisu w księdze wieczystej oraz skutków odpowiedzialności notariusza jako płatnika, Rejent Nr 4/1995; 5. Perestaj, S. Szymańska, Ubezpieczenia społeczne rolników (zagadnienia wybrane), PS Nr 3/1991; H. Pławucka, System ubezpieczeń społecznych rolników, PiP z. 6/1992; S. Prutis, [w:] Polskie prawo

Nb. 700-701

dla

a ywocia j«, umów, w»i«n.«1 2. T«K

718

242

Rozdział VII. Umowy o funkcji alimentacyjnej

5. Rozwiązanie umowy

714 W przypadkach wyjątkowych umowa dożywocia może być w myśl art 9 n § 2 KC rozwiązana przez sąd, gdy z żądaniem takim wystąpi:

1) zobowiązany z tytułu dożywocia,

2) dożywotnik, który jest zbywcą nieruchomości.

Rozwiązania umowy nie może dochodzić dożywotnik będący osobą bliską zbywcy nieruchomości (art. 908 § 3 KC). Nie zajmuje on bowiem pozycji strony, lecz osoby trzeciej, na rzecz której została zawarta umowa dożywocia (art. 393 KC).

Zob. orz. SN z 26.3.1965 r.; opubl. OSN 1965, póz. 176; orz. SN z 12.11.1980 _r. opubl. OSP 1981, póz. 196 z glosą E. Łętowskiej; orz. SN z 10.9.1982 r.; opubl OSN 1983, póz. 81.

Orzeczenie uwzględniające żądanie rozwiązania umowy dożywocia powoduje wygaśnięcie prawa dożywocia oraz przeniesienie własności nieruchomości z powrotem na dożywotnika.

Zob. orz. SN z 28.5.1973 r.; opubl. OSN 1974, póz. 93; uchw. SN (7) z 30.11.1994 r.; opubl. OSP 1995, póz. 159; uchw. SN 4.7.1997 r., opubl. OSN 1998, póz. 2.

715 Odpowiednie stosowanie przepisów o zamianie prawa dożywocia na rentę oraz o rozwiązaniu umowy dożywocia przewiduje art. 915 KC w razie zawarcia umowy, w której nabywca nieruchomości zobowiązał się tylko do obciążenia nieruchomości prawem użytkowania z ograniczeniem go do części nieruchomości, w celu zapewnienia zbywcy dożywotniego utrzymania. Nie jest to umowa dożywocia w rozumieniu art. 908 KC.

6. Bezskuteczność względna

716 Do umowy dożywocia znajdują zastosowanie ogólne przepisy o ochronie wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika (art. 527 i n. KC). Jednak dla lepszej ochrony interesów osób, względem których na dożywotniku ciąży obowiązek alimentacyjny, przesłanki uznania umowy o dożywocie za bezskuteczną w stosunku do nich zostały określone w sposób znacznie łagodniejszy w porównaniu z zasadami ogólnymi (art. 916 KC).

Uprawnienie to przysługuje bowiem wierzycielom z tytułu roszczeń alimentacyjnych:

1) bez względu na to, czy dożywotnik zbył nieruchomość ze świadomością ich pokrzywdzenia,

2) bez względu na czas zawarcia umowy o dożywocie, to znaczy nawet wó' czas, gdy uprawnienia alimentacyjne jeszcze nie istniały w chwili zaw; cia umowy o dożywocie.

Nb. 714-716

243

34. Dożywocie

y ^/ -i. _

Wystarczającą przesłanką uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do _vch wierzycieli jest stwierdzenie, że zbycie nieruchomości spowodowało nie-

^ypłacalność dożywotnika.

' Możliwość żądania uznania umowy dożywocia za bezskuteczną ograniczona jest pięcioletnim terminem (zawitym) od daty jej zawarcia (art. 916 § 2 KC).

II. Dożywocie a umowa z następcą

1. Uwagi wstępne

Przedmiotem umowy dożywocia, jak już wspomniano, może być każda 717 nieruchomość. Tradycyjnie jednak dożywocie występuje w warunkach wiejskich, jako jedna z form przekazywania gospodarstw rolnych w tzw. obrocie rodzinnym, prowadzącym do zmiany generacji w rolnictwie. Celowi temu służy także umowa darowizny, rzadziej sprzedaż, a ponadto szczególna umowa nosząca nazwę umowy z następcą, ukształtowana poza KC i konstrukcyjnie związana z systemem emerytalno-rentowym rolników.

Uregulowanie tej umowy, zawarte w ustawie z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn. Dz.U. z 1993 r. Nr 71, póz. 342 ze zm.) stanowi w ustawodawstwie polskim kolejną próbę rozwiązania problemu zmiany generacji w rolnictwie oraz zapewnienia utrzymania rolnikom kończącym aktywność zawodową. Poprzedzające tę ustawę regulacje jako przesłankę nabycia przez rolnika prawa do świadczeń emerytalnych przewidywały nieodpłatne przekazanie własności gospodarstwa rolnego następcy albo na rzecz państwa. System ten przejął w istotnej mierze funkcję alimentacyjną spełnianą przez umowę o dożywocie, co spowodowało - przejściowo - ograniczenie roli tej instytucji w praktyce. Nowa ustawa z 1990 r., zrywając z uzależnieniem uprawnień emerytalno-rentowych od „przekazania" gospodarstwa, wprowadziła pojęcie „zaprzestania" prowadzenia działalności rolniczej, warunkującego zresztąjedynie nabycie prawa do wcześniejszej emerytury oraz wypłatę tzw. części uzupełniającej świadczeń z tytułu emerytury lub renty rolniczej. Zaprzestanie działalności nie musi być powiązane z wyzbyciem się własności gospodarstwa rolnego; może polegać np. na wydzierżawieniu gruntów. Zbycie gospodarstwa jest tylko jedną z form zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej, a regulacji tą drogą następstwa w gospodarstwach rolnych mogą służyć różne instytucje, np. w kręgu rodziny, zwłaszcza darowizna i umowa o dożywocie. Nową instytucją, nie znajdującą odpowiednika w dotychczasowych regulacjach prawnych, jest umowa z następcą (art. 84-91 UbezpSpołRolU). Dopiero w razie niezawarcia wspomnianych umów i niemożności sprzedaży nieruchomości następuje na wniosek rolnika, uprawnionego do świadczeń z ubezpieczenia społecznego rolników, odpłatne przejęcie nieruchomości przez Agencję Własności Rolnej Skarbu

Państwa.

Regulacja umowy z następcą uwzględnia pewne elementy prawa dożywocia (o czym dalej), jednak umowa ta została skonstruowana jako odrębny typ umowy dotyczącej przeniesienia własności gospodarstwa rolnego. Jej znaczenie polega przede wszystkim na tym, że umożliwia ona spełnienie warunków

Nb. 717-718

244

Rozdział VII. Umowy o funkcji alimentacyjnej

do uzyskania rolniczych świadczeń emerytalnych lub rentowych w pełnej cię, stanowiąc przy tym instrument zmian pokoleniowych w rolnictwie. Zarazem służy ona celom alimentacyjnym, wyznaczonym treścią stosunku prawnego łączącego nabywcę z rolnikiem oraz wynikającym z zasad systemu erne-rytalno-rentowego rolników.

2. Umowa z następcą

719 W umowie z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o piętnaście lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie (art. 84 UbezpSpołRolU).

720 Umowa ta nie przenosi własności gospodarstwa rolnego na następcę; do wystąpienia tego skutku potrzebne jest zawarcie odrębnej umowy przenoszącej własność. Każda z tych umów wymaga formy aktu notarialnego (ad solemni-tatem, art. 85 UbezpSpołRolU).

Wykonania umowy z następcą- w razie śmierci rolnika - następca może żądać od jego spadkobierców, gdy co najmniej pięć lat pracował w gospodarstwie (art. 90 UbezpSpołRolU).

Umowa ta ma cechy umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z tym że w myśl art. 91 ustawy stosuje się do niej, jeżeli co innego nie wynika z umowy, odpowiednio przepisy KC o umowie przedwstępnej, z wyjątkiem art. 390 § l KC; por. bliżej E. Drozd, Podstawowe, s. 17 i n; K. Stefańska, Umowa..., s. 31 i n, s. 60 i n., s. 23 i n.; A. Oleszko, Kilka uwag..., s. 33 i n; M. Niedośpiai, Umowa.., s. 31 i n., s. 60 i n. Jednakże umowa z następcą bywa też kwalifikowana jako nowy typ umowy o charakterze umowy przedwstępnej; por. S. Prulis [w:] Polskie prawo, s. 116; J. Strzępka, Problematyka..., s. 223 i n.

721 Treść umowy z następcą może obejmować dodatkowe postanowienia (ac-cidentalia negotii), dotyczące zwłaszcza wzajemnych świadczeń stron, i tog zarówno przed, jak i po przeniesieniu własności gospodarstwa rolnego na na-| stępce (art. 84 zd. 2 UbezpSpołRolU). Podobne postanowienia mogą być póz tym zamieszczone w umowie zawartej w celu wykonania umowy z następcą,! tzn. przenoszącej na niego własność gospodarstwa rolnego. Wprowadzenie tych postanowień oraz rodzaj i zakres zastrzeżonych świadczeń zależą od decyzji stron.

722 Natomiast po przejściu własności gospodarstwa rolnego na następcę rolnik może żądać od następcy, jeżeli nie postanowiono we wspomnianych umowach inaczej, świadczeń przewidzianych w art. 908 § l KC, a więc odpowiadających treści prawa dożywocia (art. 88 ust. l UbezpSpołRolU).

245

; 34. Dożywocie

jednakże zakres tych świadczeń - z uwagi na to, że rolnik otrzymuje świadczenia _merytalne lub rentowe w pełnym wymiarze - nie jest ścisłym odpowiednikiem uprawnień dożywotnika. Od następcy rolnik może żądać świadczeń stosownie do uzasadnionych notrzeb rolnika i członków jego rodziny oraz warunków majątkowych i osobistych następcy P^rzy uwzględnieniu jego pracy w gospodarstwie oraz korzyści uzyskanych od rolnika

przed objęciem gospodarstwa.

Na gruncie poprzednio obowiązujących przepisów utrwalił się pogląd, że uprawnienie do otrzymania środków utrzymania, zastrzeżone na rzecz przekazującego w umowie o przekazaniu gospodarstwa rolnego, może ulec zamianie na rentę na podstawie analogiae legis z art. 913 KC; por. np. orz. SN z 3.6.1982 r; opubl. OSP 1983, póz. 117 z glosą K. Lichorowicza.

Z kolei w razie przeniesienia własności gospodarstwa rolnego na następcę 723 przed nabyciem przez rolnika prawa do emerytury lub renty, może on żądać od następcy także świadczeń pieniężnych do wysokości połowy emerytury podstawowej miesięcznie, do czasu nabycia uprawnień emerytalnych lub rentowych, chyba że w umowie stron postanowiono inaczej.

Określone w art. 88 ustawy obowiązki następcy wskazują na alimentacyj- 724 ne i losowe cechy instytucji umowy z następcą, co zbliża ją do dożywocia, ale nie uzasadnia utożsamienia obydwu instytucji.

Dopuszczalne jest rozwiązanie przez sąd, na żądanie rolnika, zarówno 725 umowy z następcą, jak i umowy w celu wykonania umowy z następcą (przenoszącej własność gospodarstwa rolnego). Ustawa określa bliżej przesłanki rozwiązania każdej z tych umów (art. 87 i 89 UbezpSpołRolU), łącząc tę możliwość w zasadzie z rażąco nagannym postępowaniem następcy.

Nb. 723-725

Nb. 719-722

Rozdział VIIL Ubezpieczenia gospodarcze

§ 35. Uwagi ogólne

Literatura: W. Warkałlo, [w:] System, t. III, cz. 2.., § 128-132; Czachórski, Zobowiązania..., § 97; K. Darni, Reasekuracja, Warszawa 1994; E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych, Bydgoszcz 1992; J. Kufel, T. Sangowski, Ubezpieczenia gospodarcze w praktyce, Poznań 1995; W. Mogilski, Ubezpieczenia obowiązkowe w polskim systemie prawnym, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1997; tenże, Tendencje rozwojowe systemu prawnego ubezpieczeń obowiązkowych, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1999; P. Sukiennik, Ubezpieczeniowy wymiar zasady swobody umów, Prawo Asekuracyjne Nr 3/2000; W. Urusz-czak, [w:] Prawo umów; Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. I i II, Bydgoszcz 1994, t. III, Bydgoszcz 1997; A. Wąsiewicz, Prawne zasady działalności ubezpieczeniowej, Warszawa 1994 tenże, Koncepcja legislacyjnej przebudowy systemu prawa ubezpieczeń gospodarczych, Prawo Asekuracyjne Nr 3/1997; Yademecum ubezpieczeń gospodarczych, pod red. T. Sangowskiego, Poznań 1998.

I. Wprowadzenie

726 Ekonomiczny sens ubezpieczeń wyraża się przede wszystkim w tym, że osoby pragnące zapewnić sobie wyrównanie szkody wynikającej z określonych zdarzeń losowych, opłacają składki na fundusz ubezpieczeniowy, zarządzany przez zakład ubezpieczeń, z którego uzyskują świadczenia na pokrycie doznanych szkód.

W ten sposób większa grupa osób wspólnie ponosi niebezpieczeństwo wystąpienia zdarzeń, których ujemne skutki dotykają tylko poszczególne jednostki.

Na świecie obserwuje się ogromny rozwój ubezpieczeń, co pozostaje przede wszystkim w związku ze wzrostem ryzyka, jakie niesie ze sobą postęp techniczny ze wszystkimi wynikającymi z niego konsekwencjami społecznymi. Tradycyjnie ubezpieczenia są także sposobem zapewnienia poczucia bezpieczeństwa wobec zagrożeń ze strony sił przyrody oraz ze względu na ryzyko związane z wykonywaniem określonej działalności.

Nb. 726

§35. Uwagi ogólne v _;«;, 247
II. Źródła regulacji

Rozwój ubezpieczeń doprowadził do ukształtowania się dwóch podsta- 727 wowych ich rodzajów: ubezpieczeń społecznych i gospodarczych. Pierwsze z nich, związane ze świadczoną pracą, nie należą do zakresu prawa cywilnego. Natomiast drugie regulowane są normami prawa cywilnego. Dotyczące tych ubezpieczeń akty prawne obejmują poza tym problematykę organizacji ubezpieczeń, trybu postępowania, kwestie finansowe i inne, tworząc wraz ze wspomnianą regulacją cywilnoprawną kompleksową dyscyplinę prawa ubezpieczeniowego, nazywaną także (najczęściej) prawem ubezpieczeń gospodarczych.

Jest ono według niektórych wypowiedzi doktryny odrębną gałęzią nauk prawnych; por. A. Wąsiewicz, Prawne zasady..., s. 13.

Odpowiednie przepisy w znacznej mierze znajdują się więc poza KC. W szczególności zagadnień tych dotyczy UbezpU oraz wydane na jej podstawie przepisy wykonawcze. Do prowadzenia działalności ubezpieczeniowej znajdują także zastosowanie, w zakresie wskazanym przez ustawę, przepisy

Kodeksu handlowego.

W KC uregulowana została jedynie umowa ubezpieczenia (art. 805-834), z wyłączeniem ubezpieczeń morskich (por. art. 256-301 ustawy z 1.12.1961 r. - Kodeks morski, tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 10, póz. 36 ze zm.) oraz ubezpieczeń pośrednich (reasekuracji).

III. Ogólne warunki ubezpieczeń

Dla poszczególnych rodzajów ubezpieczeń duże znaczenie praktyczne mają 728 ogólne warunki ubezpieczeń, do ustalania których, z wyjątkiem ubezpieczeń obowiązkowych (por. Nb. 729), upoważnione są zakłady ubezpieczeń (art. 6 UbezpU). Strony posługują się nimi jako wzorcami umownymi (art. 384 i n. KC) zawierając indywidualne umowy ubezpieczenia, które wobec tego mają najczęściej charakter adhezyjny. Powinny przy tym stosować się do ogólnych wymagań wyznaczających swobodzie kontraktowej określone granice (zwł.

art. 353', 384 i n. KC)

Postanowienia ogólnych warunków ubezpieczenia nie mogą być sprzeczne z przepisami KC o umowie ubezpieczenia, chyba że przepisy te przewidują wyjątki (art. 807 § l KC). Przy zawieraniu umowy wymagane jest doręczenie przez zakład ubezpieczeń stronie ubezpieczającej tekstu ogólnych warunków

Nb. 727-728

nych

248

Rozdział VIII. Ubezpieczenia gospodarcze

ubezpieczenia, podpisanego przez co najmniej dwóch członków zarządu (art
ust. 5 UbezpU). , ⁶

Treść indywidualnej umowy ubezpieczenia może odbiegać od ogólny h warunków ubezpieczenia. Natomiast umowy indywidualne sprzeczne z post nowieniami KC o umowie ubezpieczenia byłyby nieważne, z zastrzeżeniem przewidzianych w KC wyjątków.

Kodeksowa regulacja umowy ubezpieczenia wyznacza zatem w zasadzie normy o charakterze ius cogens.

Jedynie w ubezpieczeniach dotyczących obrotu z zagranicą zastosowanie jej może być wyłączone na rzecz zagranicznych warunków ubezpieczeń (art. 807 § 2 KC).

IV. Ubezpieczenia dobrowolne i obowiązkowe

729 Postanowienia KC o umowie ubezpieczenia mają znaczenie podstawowe także dlatego, że umowa jest jedynym źródłem nawiązania stosunku prawnego ubezpieczenia. Obowiązujący aktualnie system nie przewiduje kategorii ubezpieczeń powstających ex legę. Na podstawie umowy nawiązują się ubezpieczenia dobrowolne, jak i przewidziane w ustawie ubezpieczenia obowiązkowe. Charakteryzują się one tym, że na określone podmioty został nałożony obowiązek zawarcia wskazanych w przepisach umów ubezpieczenia. Ustalenie ogólnych warunków ubezpieczeń obowiązkowych należy do kompetencji ministra właściwego do spraw instytucji finansowych (art. 5 UbezpU).

Do ubezpieczeń obowiązkowych w myśl art. 4 UbezpU należą: ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów, ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego, ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych oraz inne ubezpieczenia przewidziane przepisami ustawowymi lub w ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską umowach międzynarodowych. Poszerza się zakres obowiązkowych ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej, którym podlegają określone grupy zawodowe (biegli rewidenci, doradcy podatkowi, brokerzy ubezpieczeniowi, rzeczoznawcy majątkowi, pośrednicy w obrocie nieruchomościami, adwokaci, radcowie prawni, notariusze).

System obowiązkowych ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej (posiadaczy pojazdów, rolników - jw.) uzupełnia instytucja Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego (art. 51 i n. UbezpU). Służy ona ochronie poszkodowanych wówczas, gdy wbrew obowiązkowi nie została zawarta umowa ubezpieczenia albo nie można zidentyfikować osób zobowiązanych do naprawienia szkody. Do zadań Funduszu należy wypłata odszkodowań i świadczeń w granicach przewidzianych obowiązkowym ubezpieczeniem OC. Ponadto UFG wypłaca świadczenia w razie ogłoszenia upadłości zakładu ubezpieczeń,

Nb. 729

249

§ 36. Umowa ubezpieczenia

¹ § 36. umunu „.,„_,.._

adzenia przymusowej likwidacji zakładu (w przypadkach bliżej określoart. 51 i 56 UbezpU).

V. Indywidualne umowy ubezpieczenia

V. Inyw

Regulacja umowy ubezpieczenia zawarta w KC oraz w przepisach ustawy 730 o działalności ubezpieczeniowej, uwzględniająca różnego rodzaju ubezpieczenia, rna z konieczności charakter ramowy.

Problematykę ubezpieczeń obowiązkowych regulują w sposób szczegółowy odpowiednie rozporządzenia Ministra Finansów, zawierające ogólne wa-

runki tych ubezpieczeń

Obejmują one zwłaszcza kwestie dotyczące zawarcia umowy, podstawowego zakresu odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, określają minimalną sumę gwarancyjną ubezpieczenia, prawa i obowiązki stron umowy, ustalają podstawowy system taryf zapewniający porównywalność taryf różnych zakładów ubezpieczeń (art. 5 UbezpU).

W zakresie ubezpieczeń dobrowolnych treść typowych umów ubezpieczenia, a także inne zagadnienia związane z zawarciem i wykonaniem umowy określają ogólne warunki ubezpieczeń, które z reguły stanowią lex contractus dla stron konkretnych stosunków ubezpieczenia (np. ogólne warunki ubezpieczenia auto casco, ogólne warunki ubezpieczenia kosztów leczenia za granicą). W ogólnych warunkach ubezpieczenia określa się w szczególności przedmiot i zakres ubezpieczenia, sposób zawierania umowy ubezpieczenia, zakres i czas trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, prawa i obowiązki stron umowy, sposób ustalania wysokości szkody oraz wypłaty odszkodowań lub świadczeń (art. 6 UbezpU).

§ 36. Umowa ubezpieczenia

\j *,^. __

Literatura: W. Warkalio, [vi:] System..., t. 111, cz. 2, § 128-132; tenże, Zasada odszkodowania w ubezpieczeniach, SC 1969, t. X1I1-XIV; tenże, Ubezpieczenie utraconych korzyści, ubezpieczenie w wartości nowej i ubezpieczenie w wartości otaksowanej a zasada odszkodowania, Studia Ubezpieczeniowe, Warszawa 1975, s. 43 i n; Czachórski, Zobowiązania..., § 97; H. Brocka, Ubezpieczenia finansowe, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. 111, Bydgoszcz 1997; H. Ciepla, [w:] Komentarz..., s. 334; A. Cawroński, Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej za produkt, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. 11, Bydgoszcz 1994; E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych, Bydgoszcz 1992; tenże, Odszkodowanie ubezpieczeniowe za utracone korzyści, Prawo Asekuracyjne Nr 3/1996; K. Kubiń-ski, Obowiązkowe ubezpieczenia umowne w świetle ustawy o działalności ubezpieczeniowej, Wiadomości ubezpieczeniowe, z. 10-12/1991; J. Kufel, Zmiana ogólnych warunków ubezpieczenia a treść stosunku ubezpieczenia, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1995; tenże, Prawna ochrona konsumenta usługi ubezpieczeniowej, Prawo Asekuracyjne Nr 3/1995; tenże,

Nb. 730

250 Rozdział VIII. Ubezpieczenia gospodarcze

Zawarcie umowy ubezpieczenia przez agenta ubezpieczeniowego, [w:] Ubezpieczenia \v o spodarce rynkowej, pod red.. A. Wąsiewicza, t. III, Bydgoszcz 1997; tenże, [w:] J. #3 T W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 1998, rozdz. XII; J. Kukielk ' Ubezpieczenie kredytu, Warszawa 1994; tenże, Ubezpieczyciel jako gwarant, Prawo Ase kuracyjne Nr 3/1995; J. Łopuski, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem.., s. 724 i n.- ten że. Podwójne ubezpieczenie, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A Wa siewicza, t. III, Bydgoszcz 1997; tenże, W sprawie ważności niektórych klauzul umowv ubezpieczenia, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1995; F. Mafysz, Przedawnienie roszczeń z umowy ubezpieczenia, PUG Nr 4/1996; W. Mogilski, Umowa ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. I, Bydgoszcz 1994; tenże, Ubezpieczenia obowiązkowe w polskim systemie prawnym, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1997; E. Montalbetti, [w;] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1628 i n.; J. Panowicz-Lipska, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę jako świadczenie z obowiązkowego ubezpieczenia OC, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1995; S. Reps, Zawarcie umowy ubezpieczenia w świetle zmian ustawy o działalności ubezpieczeniowej, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1997; T. Sangowski, Regres ubezpieczeniowy, Warszawa 1977; A. Szpunar, O roszczeniach regresowych zakładów ubezpieczeń, NP Nr 7-8/1990; tenże. Roszczenia regresowe zakładu ubezpieczeń, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. II, Bydgoszcz 1994; tenże, Przedawnienie roszczeń ubezpieczeniowych, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1994; tenże, Dochodzenie roszczeń z obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych, Prawo Asekuracyjne Nr 3/2000; A. Tadla, Umowa ubezpieczenia na życie. Zawieranie umowy. Dochodzenie roszczeń. Wzory, Warszawa 2000; A. Wąsie-wicz, Z. K. Nowakowski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych, Warszawa-Poznań 1980; A. Wąsiewicz, E. Kowalewski, Postulowany kształt umowy ubezpieczenia w kodeksie cywilnym, PiP z. 11-12/1993; A. Wąsiewicz, Odpowiedzialność cywilna za wypadki samochodowe na tle obowiązkowego ubezpieczenia, Warszawa 1969; tenże, Umowa ubezpieczenia, [w:] Studia z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowej prof. dr hab. Adama Szpunara, Warszawa-Łódź 1983; tenże, Prawne zasady działalności ubezpieczeniowej, Warszawa 1994; tenże, Obowiązkowe ubezpieczenia OC oraz odpowiedzialność cywilna posiadacza i kierowcy pojazdu mechanicznego, Warszawa 1974; tenże. Ubezpieczenia komunikacyjne, Bydgoszcz 1995; tenże, Zmiany w ubezpieczeniach OC posiadaczy pojazdów, Prawo Asekuracyjne Nr 2/1995; tenże, Umowa ubezpieczenia i jej charakter prawny, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. I, Bydgoszcz 1994; tenże, Umowa ubezpieczenia, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. III, Bydgoszcz 1997.

I. Pojęcie

731 Przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę (art. 805 § l KC).

732 Umowa ta należy do umów dwustronnie zobowiązujących i odpłatnych, ponieważ każda ze stron jest zobowiązana do świadczenia na rzecz drugiej. Natomiast pojawiają się wątpliwości, czy ma ona zarazem charakter umowy wzajemnej, z uwagi na nieadekwatność ekonomiczną przewidzianych w niej świadczeń.

Nb. 731-732

251

§ 36. Umowa ubezpieczenia

y ^ \j>, ._.... _

Po stronie ubezpieczającego świadczeniem tym jest składka, której wysokość określa zakład ubezpieczeń, stosownie do ustalonej przez niego taryfy. Składkę tę płaci ubezpieczający w związku z zawarciem umowy, a świadczenie pieniężne otrzymuje od zakładu ubezpieczeń tylko w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, i to w wysokości _zwykle znacznie przekraczającej składkę.

Jednak pojęcie umowy wzajemnej nie wymaga, aby świadczenia były względem siebie równowartościowe; wystarczy stwierdzenie więzi funkcjonalnej obu świadczeń polegającej na uzależnieniu świadczenia jednej strony od świadczenia drugiej strony. Poza tym płacenie składki stanowi nie tyle odpowiednik ewentualnych świadczeń pieniężnych zakładu ubezpieczeń, co odpłatę za ponoszone przez zakład w okresie ubezpieczenia ryzyko pokrycia ujemnych skutków określonych zdarzeń.

Kwalifikacja umowy ubezpieczenia jako umowy losowej należy także do 733

zagadnień spornych.

Powołuje się przeciwko niej zwłaszcza argument, że działalność zakładów ubezpieczeń oparta jest na metodach naukowych, a mianowicie na podstawach statystyczno-ma-tematycznych, które eliminują żywiołowość i losowość funkcjonowania ubezpieczeń. Z tego względu zalicza się umowę ubezpieczenia do umów o świadczenie usług, odgraniczając ją od takich umów losowych, jak gra, zakład, dożywocie; por. W. Warkallo, [w.] System..., t. 111, cz. 2; s. 905, 913; A. Wąsiewicz, Prawne zasady..., s. 34.

Nie kwestionując charakterystyki działalności zakładu ubezpieczeń jako wolnej od losowości należy jednak podkreślić, że dla pojęć prawa zobowiązaniowego rozstrzygający pozostaje bezpośredni i indywidualny stosunek łączący zakład ubezpieczeń z ubezpieczającym. Jego zaś znamieniem jest niewątpliwie losowość, ponieważ treść i rozmiar świadczenia zakładu ubezpieczeń z mocy samej już definicji umowy ubezpieczenia zależy od przypadku. Dalsze cechy umowy ubezpieczenia związane są z masowym i adhezyj- 734

nym sposobem jej zawierania.

735

Prowadzi ona do powstania konkretnego stosunku zobowiązaniowego, który jednak tylko wtedy może spełniać swą funkcję, gdy dojdzie do nawiązania wielkiej liczby stosunków ubezpieczeniowych danego rodzaju.

Umowa kreuje zobowiązanie o charakterze trwałym, z uwagi na ponoszone przez zakład ubezpieczeń ryzyko pojawienia się wypadku ubezpieczeniowego, a tym samym i obowiązek spełnienia świadczenia, w ciągu określonego czasu.

; II. Podmioty

Po jednej stronie umowy ubezpieczenia występuje zakład ubezpieczeń (zwą- 736 śy też ubezpieczycielem). Według ustawy z 1990 r. działalność ubezpieczeniową

Nb. 733-736

§36. Umowa ubezpieczenia 253
osoby trzeciej, zakład ubezpieczeń może wypłacić ubezpieczającemu świad
czenie tylko za zgodą osoby trzeciej.

Konstrukcja ta odpowiada ogólnym zarysom umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej uregulowanej w art. 393 KC.

Od umowy ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej z art. 808 KC należy odróżnić sytuację, w której ubezpieczony upoważnia inną osobę do otrzymania określonej w ubezpieczeniu osobowym sumy ubezpieczenia na wypadek swej śmierci (art. 831 § l KC).

Przykład: Sytuacja jak w podanym wyżej przykładzie, z tym że pracownik (ubezpieczony) wskazuje np. żonę, jako osobę upoważnioną do otrzymania świadczenia w razie jego śmierci.

Osobę taką określa się mianem uposażonego (albo uprawnionego); może to być osoba wskazana imiennie, ale można też zawrzeć umowę ubezpieczenia na okaziciela polisy ubezpieczeniowej (art. 831 KC).

„,

III. Wypadek ubezpieczeniowy

252

Rozdzial VIII. Ubezpieczenia gospodarcze

mogą prowadzić wyłącznie zakłady ubezpieczeń mające formę prawną spółk' akcyjnej lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych.

Ustawa przewiduje prowadzenie działalności ubezpieczeniowej na terytorium RP tak że przez zagraniczne zakłady ubezpieczeń na zasadzie wzajemności (art. 41 i n. Ubezpin

Do prowadzenia działalności ubezpieczeniowej niezbędne jest zezwolenie ministra właściwego do spraw instytucji finansowych, który też, na wniosek organu nadzoru, jakim jest Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeń, może w wypadkach wskazanych w ustawie zezwolenie to cofnąć.

Działalność towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych ma na celu ubezpieczenie członków towarzystwa na zasadzie wzajemności. Służy ona zwłaszcza ubezpieczeniu osób należących do określonych grup zawodowych, społeczności lokalnych, a uzyskanie członkostwa towarzystwa związane jest z zawarciem umowy ubezpieczenia. Nie jest jednak wyłączona możliwość ubezpieczenia osób nie będących członkami towarzystwa (por. art. 12-29 UbezpU).

Z uwagi na wymaganie, aby zawsze stroną umowy (ubezpieczycielem) był podmiot profesjonalnie zajmujący się działalnością ubezpieczeniową, ubezpieczenie określa się jako kwalifikowany stosunek zobowiązaniowy.

737 Drugą stroną umowy - ubezpieczającym - może być osoba fizyczna lub prawna, a także jednostka organizacyjna, która nie ma osobowości prawnej. Ubezpieczający zawiera umowę ubezpieczenia we własnym imieniu i zwykle także we własnym interesie, aby ubezpieczyć swoje mienie lub zdrowie przed ujemnymi skutkami określonych zdarzeń losowych. Jest on wtedy równocześnie ubezpieczonym.

738 Ponadto umowa ubezpieczenia może być zawarta na rzecz osoby trzeciej (art. 808 KC), którą ubezpieczający może wskazać zawierając umowę albo dopiero w czasie trwania stosunku ubezpieczenia. Ubezpieczający zawiera wówczas umowę ubezpieczenia we własnym imieniu, natomiast ubezpiecza mienie lub zdrowie osoby trzeciej, która jest wobec tego ubezpieczonym.

Przykład: Pracodawca zawierający umowę ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków na rzecz swoich pracowników jest ubezpieczającym, a pracownicy - ubezpieczonymi. W ubezpieczeniach majątkowych umowę ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej zawiera np. komisant, spedytor.

Obowiązki wynikające z umowy ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej obciążaj ą ubezpieczającego; w szczególności jest to obowiązek płacenia składki. Osobie trzeciej przysługuje z tytułu tej umowy bezpośrednio roszczenie do zakładu ubezpieczeń, jeżeli nie umówiono się inaczej. Przeciwko tej osobie zakład ubezpieczeń może podnieść zarzuty, które mają wpływ na odpowiedzialność zakładu na podstawie umowy ubezpieczenia. Po wskazaniu zaś

Nb. 737-738

111. wyij*«uv.» «~ —.

Obowiązek zakładu ubezpieczeń polegający na spełnieniu określonego 740 świadczenia powstaje w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku (art. 805 § l KC). Wypadek ten to zdarzenie losowe, rozumiane jako zdarzenie niezależne od woli osoby odczuwającej jego skutki, które może, ale nie musi nastąpić (a więc przyszłe i niepewne), „nadzwyczajne", to znaczy nie

występujące masowo.

Wypadkiem ubezpieczeniowym jest zdarzenie losowe objęte działalnością ubezpieczeniową, wskazane w umowie kreującej stosunek ubezpieczenia. Losowość w podanym wyżej znaczeniu nie pozwala uznać za wypadek ubezpieczeniowy zdarzenia polegającego na umyślnym działaniu ubezpieczającego (ubezpieczonego), którym wyrządza on sobie szkodę (por. art. 827 KC). W razie zaś zawarcia umowy ubezpieczenia, gdy przewidziany w niej wypadek już miał miejsce albo odpadła możliwość jego zajścia, umowa taka jest w zasadzie nieważna (art. 806 KC).

Zdarzenia losowe uwzględniane w umowach ubezpieczeń muszą należeć do zakresu tzw. ryzyka ubezpieczeniowego (rozumianego jako źródło strat lub potrzeb majątkowych), które jest objęte ochroną w ramach działalności danego zakładu ubezpieczeń.

Działy, grupy i rodzaje ubezpieczeń, w zakresie których może być prowadzona działalność ubezpieczeniowa, określa załącznik do ustawy o działalności ubezpieczeniowej.

Nb. 739-740

741

742

743

744

745

254

Rozdział VIII. Ubezpieczenia gospodarcze IV. Przedmiot ubezpieczenia i świadczenie

Przepisy KC wyróżniają wśród ubezpieczeń gospodarczych:

1) ubezpieczenia majątkowe (art. 805 § 2, 821-828),

2) ubezpieczenia osobowe (art. 805 § 2, 829-834).

Ubezpieczenia majątkowe obejmują swym zakresem mienie oraz odpowiedzialność cywilną (art. 821 KC). Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe (art. 44 KC), a poszczególne jego składniki mogą stanowić przedmiot ubezpieczenia w konkretnej umowie. W razie uszkodzenia, utraty, zniszczenia któregoś ze składników mienia wskutek zajścia wypadku ubezpieczeniowego, świadczenie zakładu ubezpieczeń przybiera postać odszkodowania (art. 805 § 2 KC). Odszkodowanie wypłaca się także przy ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej. Ubezpieczenie to zapewnia ochronę przed roszczeniami odszkodowawczymi osób poszkodowanych, mając za przedmiot odpowiadające tym roszczeniom obowiązki majątkowe ubezpieczonego.

Odszkodowanie z tytułu ubezpieczeń majątkowych jest zawsze świadczeniem pieniężnym.

Z kolei ubezpieczenia osobowe (art. 829 KC) mogą w szczególności dotyczyć śmierci osoby ubezpieczonej lub dożycia przez nią określonego wieku (ubezpieczenia na życie) a także uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub śmierci wskutek nieszczęśliwego wypadku (ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków).

Przedmiotem tych ubezpieczeń są dobra osobiste - życie i zdrowie osoby ubezpieczonej. W razie zajścia dotykającego te dobra zdarzenia losowego zakład ubezpieczeń obowiązany jest w myśl art. 805 § 2 KC do zapłaty umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia (np. pokrycie kosztów leczenia, pogrzebu).

V. Zawarcie umowy

1. Tryb

Umowa ubezpieczenia dochodzi do skutku w drodze złożenia oferty (przez ubezpieczającego) i jej przyjęcia (przez zakład ubezpieczeń). Zakład ubezpieczeń występuje w roli oferenta wówczas, gdy przyjmuje ofertę ubezpieczającego z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej treści (art. 68 KC).

Ofertę (zwaną też wnioskiem) ubezpieczający może złożyć wybranemu przez siebie zakładowi ubezpieczeń, prowadzącemu działalność w zakresie

Nb. 741-745

255

. Umowa ubezpieczenia

§ J>0. Umun-w -.- - ₄

danego rodzaju ubezpieczeń. Zakład ten, gdy ubezpieczenie ma charakter obowiązkowy, nie może odmówić zawarcia umowy ubezpieczenia (art. 5 ust. 5

UbezpU).

Sankcją, w stosunku do osoby fizycznej lub prawnej, która uchyla się od zawarcia umowy ubezpieczenia obowiązkowego, jest obowiązek uiszczenia opłaty ustalonej przez UFG \v wysokości trzykrotnej średniej podstawowej rocznej składki ubezpieczeniowej w danym ubezpieczeniu (bliżej art. 90e UbezpU).

Z reguły umowę ubezpieczenia uważa się za zawartą z chwilą doręczę- 746 nią przez zakład ubezpieczeń ubezpieczającemu dokumentu ubezpieczenia

(art. 809 § 2 KC).

Dokumentem tym jest najczęściej polisa ubezpieczeniowa, zawierająca istotne postanowienia umowy ubezpieczenia, ale może nim być np. legitymacja ubezpieczeniowa, tymczasowe zaświadczenie albo inny dokument wystawiony dla stwierdzenia umowy ubezpieczenia (por. art. 809 § l KC).

Dokument ubezpieczenia nie jest uważany za przesłankę zawarcia urno- 747 wy; jego znaczenie polega na potwierdzeniu, że umowa ubezpieczenia została zawarta.

Od tego ogólnego sposobu zawarcia umowy w KC przewidziane są dwa

ważne wyjątki.

1) W razie złożenia zakładowi ubezpieczeń oferty na piśmie i upływu czter- 748 nastu dni od otrzymania oferty, w ciągu których zakład ubezpieczeń nie doręczył oferentowi dokumentu ubezpieczenia, umowę uważa się z początkiem piętnastego dnia za zawartą na podstawie ogólnych warunków ubezpieczenia (art. 810 KC).

Ten sposób zawarcia umowy - z zastosowaniem konstrukcji milczenia oblata - nie odnosi się jednak do ubezpieczeń na życie, które z reguły muszą być poprzedzone staranniejszymi badaniami ze strony zakładu ubezpieczeń i wymagają pozostawienia zakładowi większej swobody przy ocenie przejmowanego ryzyka.

2) Zastosowanie ogólnej reguły art. 809 § 2 KC uchyla następnie art, 811 KC 749 dotyczący przypadku, gdy doręczony oferentowi dokument ubezpieczenia zawiera postanowienia, które odbiegają na niekorzyść ubezpieczającego •;:; od treści złożonej przez niego oferty lub od ogólnych warunków ubezpie-,i czeń. Zakład ubezpieczeń powinien wówczas zwrócić na to ubezpieczaj ą-, cemu uwagę na piśmie przy doręczeniu dokumentu ubezpieczenia, wyznaczając zarazem termin co najmniej siedmiu dni do zgłoszenia sprzeciwu. l Jeżeli zakład tego nie zrobi, zmiany dokonane na niekorzyść ubezpiecza-., jącego są nieważne i tym samym umowa ubezpieczenia zostaje zawarta, , zgodnie z treścią określoną w ofercie (art. 811 § l KC).

Nb. 746-749

r § 36. Umowa ubezpieczenia 257
nie wcześniej niż dnia następnego po zapłaceniu składki, chyba że umó-
się inaczej (art. 814 § l KC).

razie więc zapłacenia składki jednocześnie z zawarciem umowy, co stanowi regułę dowiedzialność zakładu powstanie od dnia następnego.

ubezieczeń OC posia-

256

Rozdzial VIII. Ubezpieczenia gospodarcze

To rozstrzygnięcie art. 811 § l KC odbiega - w interesie oferenta - od ogólnej reg h
art. 68 KC, która każe traktować przyjęcie oferty dokonane z zastrzeżeniem zmianv • •
treści za nową ofertę. ^JeJ

Z kolei gdy zakład ubezpieczeń - wykonując swój obowiązek - przestrzegł oferenta i wyznaczył mu termin do zgłoszenia sprzeciwu, wówczas w razie braku reakcji z jego strony uważa się, że umowa ubezpieczenia doszła do skutku zgodnie z treścią dokumentu ubezpieczenia następnego dnia po upfy. wie terminu do złożenia sprzeciwu (art. 811 § 2 KC).

Została tu przyjęta konstrukcja milczącego dojścia umowy do skutku, tym razem prze_zmilczenie oferenta (ubezpieczającego).

2. Forma

750 Dla zawarcia umowy ubezpieczenia przepisy KC nie przewidują żadnej formy szczególnej.

W praktyce oświadczenie woli ubezpieczającego (oferenta) składane jest z reguły w pisemnym wniosku, na formularzu przygotowanym przez zakład ubezpieczeń. Niektóre ogólne warunki ubezpieczeń obowiązkowych przewidują pisemną formę zgłoszenia ubezpieczenia, ale bez rygoru nieważności.

Wymagań co do formy umowy ubezpieczenia nie można wyprowadzać z art. 809 KC, który stanowi, że umowa ubezpieczenia powinna być stwierdzona przez zakład ubezpieczeń dokumentem ubezpieczenia. Polisa, legitymacja ubezpieczeniowa albo inny dokument potwierdzają zawarcie umowy ubezpieczenia i mają doniosłe znaczenie dowodowe. Do zawarcia zaś umowy ubezpieczenia należy stosować zasady ogólne, wyrażone w przepisach art. 74 i 75 KC o formie pisemnej ad probationem.

Bez względu na to, w jaki sposób umowa ubezpieczenia doszła do skutku, ubezpieczający może żądać od zakładu ubezpieczeń wydania mu stosownego dokumentu ubezpieczenia, stwierdzającego zawarcie umowy.

VI. Powstanie odpowiedzialności

751 Czas trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń zwykle określa umowa, np. przez wskazanie konkretnych dat albo zdarzeń, które decydują o chwili powstania i ustania tej odpowiedzialności. Przepisy KC, a także przepisy o ubezpieczeniach obowiązkowych regulują zagadnienie początku odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń normami o charakterze na ogół dyspozytywnymi.

752 Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w KC, początek odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń nie zbiega się z chwilą zawarcia umowy ubezpieczenia. Odpowiedzialność ta rozpoczyna się od dnia następującego po zawarciu umowy,

Nb. 750-752

V/ razie więc zapacena s / _Or art. 813 § 2 KC), odpowiedzialność zakładu powstanie o na n.

Inna zasada została przyjęta w odniesieniu do obowiązkowych ubezpieczeń OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, a mianowicie terminem początkowym odpowiedzialności ubezpieczyciela jest chwila zawarcia umowy i zapłacenia składki ubezpieczeniowej lub pierwszej jej raty (§ 16 rozp. Min. Fin. z 24.3.2000 r., Dz.U Nr 26, póz. 310).

Zapłacenie składki nie jest przesłanką powstania odpowiedzialności zakładu 753 ubezpieczeń, gdy umowa dochodzi do skutku przed doręczeniem dokumentu ubezpieczenia (por. art. 810 i 814 KC). W takim przypadku odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń rozpoczyna się od dnia, w którym umowa ubezpieczenia uważana jest za zawartą- to znaczy z piętnastym dniem od otrzymania oferty

ubezpieczającego.

Z uwagi na to, że chwila zawarcia umowy ubezpieczenia i powstania odpo- 754

wiedzialności zakładu ubezpieczeń mogą nie pokrywać się w czasie, wyróżnia się tzw. formalny początek ubezpieczenia, który określa data zawarcia umowy i materialny początek ubezpieczenia, rozumiany jako chwila powstania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń.

VII. Obowiązki stron

1. Znaczenie regulacji ustawowej

W sposób szczegółowy prawa i obowiązki stron umowy ubezpieczenia 755 regulują umowy, o treści ukształtowanej przede wszystkim ogólnymi warunkami umów, wydawanymi przez zakłady ubezpieczeń dla poszczególnych rodzajów ubezpieczeń. W zakresie ubezpieczeń obowiązkowych prawa i obowiązki ubezpieczającego i zakładu ubezpieczeń określają bliżej odpowiednie rozporządzenia Ministra Finansów, zawierające ogólne warunki tych ubezpieczeń. Regulacja kodeksowa tych zagadnień, jak już wcześniej zaznaczono, ma charakter ramowy. Przypada jej jednak doniosła rola z tego względu, że wspomniane warunki ubezpieczeń dobrowolnych i obowiązkowych, jak i indywidualne umowy ubezpieczenia nie mogą być z nią sprzeczne (por. art. 807 KC). Znaczenie ogólniejsze mają także przepisy ustawy o działalności ubezpieczeniowej, dotyczące praw i obowiązków stron umowy ubezpieczenia.

2. Obowiązki ubezpieczającego

a) W ubezpieczeniach istotną rolę odgrywa lojalność ubezpieczającego 756 i zaufanie stron. Udzielane przez ubezpieczającego informacje mają znaczenie

Nb. 753-756

258

Rozdział VIII. Ubezpieczenia gospodarcze

dla dokonywanej przez zakład ubezpieczeń oceny ryzyka, dotyczącego okr ' lonych przedmiotów majątkowych lub osób. W związku z tym na ubezpiecz jącym ciąży obowiązek podania do wiadomości zakładu ubezpieczeń wszyst kich znanych ubezpieczającemu okoliczności, o które zakład ubezpieczeń py. tał w formularzu oferty albo w innych pismach, zanim umowa ubezpieczenia została zawarta (art. 815 KC). Następnie po zawarciu umowy ubezpieczający powinien niezwłocznie zgłaszać zmiany tych okoliczności, jeżeli taki obowiązek został zastrzeżony w umowie. Z podaniem nieprawdziwych informacji łączą się dla ubezpieczającego ujemne skutki, polegające na zwolnieniu zakładu ubezpieczeń od odpowiedzialności. Odmowa świadczeń nie jest jednak uzasadniona, jeżeli podane okoliczności nie miały wpływu na zwiększenie prawdopodobieństwa wypadku ubezpieczeniowego (art. 815 § 3 KC).

Natomiast ujawnienie okoliczności zwiększających prawdopodobieństwo wypadku - przy zawieraniu umowy, a także w informacji o zmianach - może prowadzić, w zależności od chwili ujawnienia i znaczenia tych okoliczności, do zaproponowania podwyższenia składki, odstąpienia od umowy, zmniejszenia świadczenia (por. bliżej art. 816 KC).

757 b) Ubezpieczający ma obowiązek zawiadomienia zakładu ubezpieczeń o wypadku, co ma znaczenie dla terminu spełnienia świadczenia (art. 817 KC; por. też art. 818 KC).

758 c) Podstawowym obowiązkiem ubezpieczającego, należącym do elementów przedmiotowo istotnych umowy ubezpieczenia, jest obowiązek zapłacenia składki (art. 805 KC). Wysokość składki, termin i sposób jej zapłaty określa umowa. Natomiast art. 813 § l KC ustala ogólną zasadę, że składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń.

Jeżeli w umowie nie postanowiono inaczej (np. że składka płatna jest w ratach), zapłata składki powinna nastąpić jednocześnie z zawarciem umowy ubezpieczenia (art. 813 § 2 KC). W razie dojścia umowy do skutku przed doręczeniem dokumentu ubezpieczenia (por. art. 810 KC), termin do zapłacenia składki wynosi czternaście dni od doręczenia tego dokumentu.

759 d) W ubezpieczeniach majątkowych na ubezpieczającego nałożony jest obowiązek - w sytuacji gdy nastąpił wypadek ubezpieczeniowy - podjęcia starań w celu zmniejszenia szkody w ubezpieczonym mieniu oraz zabezpieczenia mienia bezpośrednio zagrożonego szkodą (art. 826 KC). Zawiniom zaniedbania ubezpieczającego mogą uzasadniać odmowę zapłaty odszkodowi nią, co jednak podlega ocenie według zasad współżycia społecznego i z uwzgl dnieniem interesów gospodarki narodowej.

Umowy ubezpieczenia przewidują ponadto z reguły obowiązek ubezpieczającego legający na dołożeniu staranności w celu uniknięcia szkody (np. prawidłowe zabezpieczenie mieszkania).

Nb. 757-759

259

£36. Umowa ubezpieczenia <

i obowiązki zakładu ubezpieczeń

Podstawowym obowiązkiem zakładu ubezpieczeń jest spełnienie świad- 760 _czenia przewidzianego w umowie, w razie zajścia określonego tą umową wypadku. Wydawane przez zakłady ubezpieczeń warunki ubezpieczeń dobrowolnych, a także przepisy o ubezpieczeniach obowiązkowych zawierają szczegółowe postanowienia konkretyzujące ten obowiązek w zakresie ubezpieczeń

danego rodzaju.

Podkreślając raz jeszcze ramowy i ogólny charakter regulacji ustawowej, należy kolejno przedstawić podstawowe kwestie związane z obowiązkiem świadczenia zakładu ubezpieczeń z tytułu ubezpieczeń majątkowych i osobowych.

a) W zakresie ubezpieczeń majątkowych świadczenie zakładu ubezpie- 761

czeń, jak już poprzednio wspomniano, polega na zapłaceniu odszkodowania. W myśl art. 805 i 822 KC, odszkodowanie ubezpieczeniowe zawsze przybiera postać pieniężną w razie ubezpieczeń zarówno dobrowolnych, jak i obowiązkowych.

Odszkodowanie to związane jest z wysokością szkody i nie może jej prze- 762

wyższać, chyba że umowa stanowi inaczej (art. 8 ust. l UbezpU).

Zastrzeżenie takie występuje przy tzw. ubezpieczeniu w wartości nowej (w wartości odbudowy). Odszkodowanie wypłacane jest wówczas w takiej wysokości, aby ubezpieczony obiekt, który uległ zniszczeniu, można było zastąpić nowym; por. szerzej A. Wąsie-wicz, Prawne zasady, s. 57.

Odszkodowanie ubezpieczeniowe obejmuje z reguły tylko szkodę w postaci doznanej przez ubezpieczonego straty (damnum emergens), nie obejmuje natomiast utraconej korzyści (lucrum cessans)\

Jest tak również w razie wypłacenia odszkodowania z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Odszkodowanie to pokrywa wprawdzie - po stronie poszkodowanego, względem którego ubezpieczony ponosi odpowiedzialność - szkodę w zakresie damnum emergens i lucrum cessans, ale z pozycji ubezpieczonego takie świadczenie zakładu ubezpieczeń stanowi zawsze naprawienie szkody w granicach damnum emergens.

Ponadto zarówno w ubezpieczeniach dobrowolnych, jak i obowiązkowych 763 występują z reguły dalsze ograniczenia odszkodowania ubezpieczeniowego, wynikające ze stosowania tzw. udziału własnego poszkodowanego w odszkodowaniu oraz franszyz (franszyza integralna, redukcyjna).

Franszyza integralna wyłącza odszkodowanie za szkody nie przekraczające oznaczonego minimum. Franszyza redukcyjna polega na obniżeniu kwoty odszkodowania o określoną ¹ Inaczej jest przy ubezpieczeniu różnych ryzyk finansowych, np. ubezpieczenie utraty zysku przedsiębiorstwa z powodu zdarzeń losowych; E. Kowalewski, Odszkodowanie ubezpieczeniowe za utracone korzyści, Prawo Asekuracyjne Nr 3/1996, s. 45 i n.

Nb. 760-763

i odszkodowawczy tu ^^ —--„ wia lub śmierć.

Wskazanie uposażonego (uprawnionego) jest bezskuteczne, jeżeli zmarł on przed śmiercią ubezpieczonego, a także wtedy, gdy umyślnie przyczynił się do śmierci ubezpieczonego (art. 832 KC).

Obowiązki zakładu ubezpieczeń - w porównaniu z ogólnymi zasadami umów ubezpieczenia - zostały przy ubezpieczeniu na życie zmodyfikowane dwoma następującymi regułami:

1) samobójstwo ubezpieczonego nie zwalnia zakładu ubezpieczeń od obo- 772 wiązku świadczenia, jeżeli nastąpiło po dwóch latach od zawarcia umowy ubezpieczenia (art. 833 KC; por. art. 827 § l KC);

2) po trzech latach od zawarcia umowy zakład ubezpieczeń nie może pod- 773 , nieść zarzutu, że ubezpieczający podał wiadomości nieprawdziwe; w szczególności, że zataił chorobę (art. 834 KC, por. art. 816 § 3 KC).

Nb. 768-773

260

Rozdział VIII. Ubezpieczenia gospodarcze

sumę lub procent wartości obiektów. Udział własny powoduje zmniejszenie odszkodo\v nią o ustalony procent odpowiadający wysokości udziału.

764 Na wysokość odszkodowania ubezpieczeniowego wywiera także wply^ suma ubezpieczenia, to znaczy kwota, na jaką zostało zawarte ubezpieczenie, ponieważ stanowi ona górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń (art. 824 KC; por. też art. 8 ust. 2 i 3 UbezpU).

Może być ona równa wartości ubezpieczonego mienia (tzw. wartość ubezpieczeniowa), ale może być od tej wartości niższa (niedoubezpieczenie) albo wyższa (ponadubezpieczenie).

W przepisach o ubezpieczeniu obowiązkowym ustala się minimalną sumę ubezpieczenia (sumę gwarancyjną), i to normami bezwzględnie obowiązującymi.

765 Przy ustalaniu odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń bierze się pod uwagę postępowanie ubezpieczającego, noszące znamiona winy. W razie umyślnego wyrządzenia szkody przez ubezpieczającego albo przez osobę, z którą pozostaje on we wspólnym gospodarstwie domowym lub za którą ponosi odpowiedzialność, odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń jest wyłączona. Również w zasadzie nie należy się odszkodowanie w razie rażącego niedbalstwa (art. 827 § l KC).

Dla ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej mogą być przyjęte w umowie odmienne zasady odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń (art. 827 § 2 KC).

766 Zakład ubezpieczeń obowiązany jest zapłacić odszkodowanie ubezpieczającemu, chociażby osoba trzecia była zobowiązana do naprawienia szkody. Gdy jednak zakład ubezpieczeń zapłaci odszkodowanie, przechodzą na nie-; go z mocy prawa roszczenia ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej, wysokości sumy zapłaconej przez zakład (por. bliżej art. 828 KC; tzw. regres ubezpieczeniowy).

Przykład: A (ubezpieczający) ubezpieczył obraz przed kradzieżą. B (osoba trzecia)!

ukradła mu obraz i jest wobec A odpowiedzialna z tytułu czynu niedozwolonego (art. 415 KC).|

Zakład ubezpieczeń zapłacił A z tytułu ubezpieczenia dziesięć tysięcy złotych za skra-l

i dziony obraz. Zakład może sumy tej dochodzić od złodzieja (B).

Natomiast nie przechodzą na zakład ubezpieczeń roszczenia ubezpieczające-| go przeciwko osobom, z którymi ubezpieczający pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym lub za które ponosi odpowiedzialność (art. 828 § 2 KC). 767 Z tytułu ubezpieczenia dotyczącego mienia zakład ubezpieczeń wypłaca odszkodowanie ubezpieczonemu, którym jest ubezpieczający albo osoba trzecia w razie zawarcia odpowiedniej umowy (por. art. 808 KC). Jednak w razie przejścia własności ubezpieczonej nieruchomości na inną osobę, prawa i obowiązki wynikające z umowy ubezpieczenia przechodzą na nowego właściciela

m. 764-767

261

§ 36. Umowa ubezpieczenia

§ 36. Umowa uu^y.^._

(nor. bliżej art. 823 KC). W przypadku tym stosunek ubezpieczenia ma cechy zobowiązania realnego. Natomiast przejście własności ubezpieczonych rzeczy ruchomych na inną osobę powoduje rozwiązanie umowy ubezpieczenia,

jeżeli nie umówiono się inaczej.

Z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej poszkodowany, wzglę- 768 dem którego ubezpieczony ponosi odpowiedzialność, może bezpośrednio (tzw. actio directa) dochodzić swych roszczeń od zakładu ubezpieczeń (art. 8 ust. 4

UbezpU).

Zasada ta nie tylko upraszcza postępowanie zmierzające do zlikwidowania skutków powstałej szkody, ale chroni interesy poszkodowanego przed niewypłacalnością osoby zobowiązanej do naprawienia szkody, którąjest ubezpieczający lub osoba, na której rzecz została zawarta umowa ubezpieczenia. Odszkodowanie ustala się w granicach odpowiedzialności ubezpieczonego, z uwzględnieniem zasad dotyczących odszkodowania ubezpieczeniowego.

b) W zakresie ubezpieczeń osobowych zakład ubezpieczeń obowiązany 769 jest do zapłaty umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia określonego wypadku w życiu osoby ubezpieczonej (art. 805 § 2 pkt 2, 829 KC; por. też art. 805 § 3 KC).

Świadczenia z tytułu ubezpieczeń osobowych określone są umową i usta- 770

łona w niej sumą ubezpieczenia.

Zakład ubezpieczeń obowiązany jest wypłacić je ubezpieczonemu albo 771 uposażonemu, to znaczy osobie wskazanej przez ubezpieczonego na wypadek jego śmierci (art. 831 KC).

Świadczenia z tytułu ubezpieczeń osobowych należą się od zakładu ubezpieczeń niezależnie od świadczeń z ubezpieczenia społecznego; niezależnie od ewentualnych świadczeń odszkodowawczych od osoby odpowiedzialnej za uszkodzenie ciała, rozstrój zdro--••:- ii,v» ćmierć,

¹——«--~r*

263

36. Umowa ubezpieczenia

262

Rozdział VEL Ubezpieczenia gospodarcze

774 Obowiązkiem obciążającym zakład ubezpieczeń bez względu na rodzaj ubezpieczenia jest zachowanie tajemnicy umów ubezpieczenia (art. 9 UbezpU)

Według zasady ogólnej, zakład ubezpieczeń nie może udzielać informacji dotyczących poszczególnych umów ubezpieczenia, z wyjątkiem informacji związanych z umową, przekazywanych uposażonym i uprawnionym do świadczenia oraz osobom trzecim, na rzecz których zawarta jest umowa ubezpieczenia. Zakaz nie dotyczy jednak informacji na żądanie sądu, prokuratora, organu nadzoru ubezpieczeniowego. W zakresie wskazanym w ustawie informacji mogą także żądać: Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, Najwyższa Izba Kontroli, Narodowy Bank Polski, Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej, Prezes Głównego Urzędu Ceł, Polskie Biuro Ubezpieczeń Komunikacyjnych, Rzecznik Ubezpieczonych, inny zakład ubezpieczeń. Dane o umowach obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przekazywane są do centralnej ewidencji pojazdów.

VIII. Wygaśnięcie stosunku ubezpieczenia

775 Stosunek ubezpieczenia gaśnie z reguły z upływem czasu ustalonego w umowie. W odniesieniu do ubezpieczeń obowiązkowych ogólne warunki tych ubezpieczeń określają, na jaki czas zawierane są umowy i przewidują na ogół ich „przedłużenie" na następny okres.

Przykład: Według przepisów o obowiązkowych ubezpieczeniach tzw. komunikacyjnych (§ 6 i 7 rozp. Min. Fin. z 24.3.2000 r., Dz.U. Nr 26, póz. 310), umowę ubezpieczenia zawiera się w zasadzie na okres 12 miesięcy. Przyjmuje się, że została zawarta kolejna umowa na następne 12 miesięcy, jeżeli posiadacz pojazdu nie wypowiedział umowy, co może uczynić nie później niż na jeden dzień przed upływem okresu, na jaki umowa była zawarta.

776 Do wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia dojdzie jednak w sytuacjach, gdy kontynuowanie ubezpieczenia nie jest możliwe, np. w razie unicestwienia jego przedmiotu.

777 W ubezpieczeniach osobowych możliwe jest przedwczesne ustanie ubezpieczenia w drodze wypowiedzenia umowy przez ubezpieczającego, w każdym czasie, z zachowaniem terminu określonego w ogólnych warunkach ubezpieczeń (art. 830 KC). Za wypowiedzenie uważa się także niezapłacenie składki, mimo dodatkowego wezwania i uprzedzenia o wynikających stąd konsekwencjach.

778 Wypowiedzenie umowy dotyczącej ubezpieczenia majątkowego przewiduje art. 823 KC, ze względu na zmianę właściciela ubezpieczonej nieruchomości. Nowy właściciel, a także zakład ubezpieczeń mogą wypowiedzieć umowę na zasadach określonych w ogólnych warunkach ubezpieczeń.

Ponadto w zakresie ubezpieczeń majątkowych wypowiedzenie umowy mogą przewidywać ogólne warunki umów ustalane przez zakłady ubezpieczeń

W umowach ubezpieczenia majątkowego można też zastrzec okres, w którym wypowiedzenie umowy nie jest dopuszczalne, nie dłuższy jednak niż dwa lata (art. 6 ust. 4 UbezpU).

Nb. 774-778

W szczególnych przypadkach dopuszczalne jest odstąpienie przez zakład 779 ubezpieczeń od umowy (por. art. 814 § 2, 816 § 2 KC - z zastrzeżeniem, że odstąpienie nie ma zastosowania do ubezpieczeń na życie, por. art. 816 § 3 KC). Możliwość odstąpienia od umowy przez ubezpieczającego została wskazana

_w art. 816 § l KC.

Natomiast szczególne uprawnienie do odstąpienia od umowy ubezpieczę- 780 nią przez ubezpieczającego przewiduje art. 6 ust. 3 UbezpU, nakazując zamieszczenie w ogólnych warunkach ubezpieczeń (majątkowych, osobowych) klauzuli o możliwości odstąpienia od umowy w okresie trzydziestu dni od daty zawarcia umowy - gdy ubezpieczający jest osobą fizyczną i siedmiu dni - gdy jest osobą prawną, a umowę zawiera się na czas dłuższy niż sześć miesięcy.

IX. Przedawnienie

Roszczenia z umowy ubezpieczenia przedawniają się z upływem lat trzech 781 (art. 819 § l KC). Bieg tego terminu - w odróżnieniu od zasad ogólnych (por. art. 120 KC) - rozpoczyna się w dniu, w którym nastąpiło zdarzenie objęte ubezpieczeniem, choćby roszczenie nie było jeszcze w tym momencie wymagalne (art. 819 § 2 KC).

Odmienna reguła obowiązuje w odniesieniu do roszczeń, jakie przysługu- 782 ją osobom poszkodowanym do zakładu ubezpieczeń z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (art. 819 § 3 KC).

Roszczenia te opierają się na takiej podstawie, na jakiej wobec poszkodowanego odpowiada ubezpieczający lub osoba trzecia, na rzecz której umowa ubezpieczenia została zawarta. Z tego względu art. 819 § 3 KC stanowi, że roszczenia poszkodowanego do zakładu ubezpieczeń o odszkodowanie lub zadośćuczynienie przedawniają się z upływem terminu przewidzianego dla tych roszczeń w przepisach o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym lub wynikłą z niewykonania zobowiązania.

Przerwę biegu przedawnienia, poza okolicznościami wskazanymi w art. 123 783 KC, powoduje także zgłoszenie do zakładu ubezpieczeń roszczenia o świadczenie lub zgłoszenie zdarzenia objętego ubezpieczeniem (art. 819 § 4 KC). W takich przypadkach przedawnienie biegnie na nowo od dnia, w którym zgłaszający otrzymał pisemne oświadczenie zakładu ubezpieczeń o przyznaniu lub odmowie świadczenia.

779-783

Rozdział IX. Umowa spółki w systemie prawnym

§ 37. Uwagi ogólne li

Literatura: S. Grzybowski, [w:] System.., t. III, cz. 2, § 111-127; Czachórski, Zobowiązania..., § 98, 99; J. Brol, Spółki handlowe i cywilne. Problematyka prawna, Warszawa 1996; J. Jacyszyn, Z rodowodu spółek, Rejent Nr 4/1991; A. Jakubeck, A. Kidyba, J. Mojak, R. Skubisz, Prawo spółek, Warszawa 1997; A. Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego, pod red. E. Łętowskiej, Ossolineum 1983; K. Kruczalak, Działalność gospodarcza w formie spółki prawa handlowego i cywilnego, Gdańsk 1991; tenże, Spółki prawa handlowego i cywilnego, Gdańsk 1996; tenże, Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 1997; Prawo spółek, pod red. S. Wlo-dyki, Kraków 1991; A. Szajkowski, Prawo spółek handlowych, wyd. 3, Warszawa 2000; S. Soltysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. I, wyd. 2, Warszawa 1997; t. II, Warszawa 1996; A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach, podręcznik praktyczny, t. I, Warszawa 1992.

784 Praktyka życia gospodarczego, a zwłaszcza postępujący podział pracy i związana z tym specjalizacja procesów produkcji i wymiany, wymagają nawiązywania między podmiotami prawa cywilnego ściślejszej i zamierzonej na dłuższy czas współpracy. Zorganizowaniu tej współpracy mogą służyć umowy, w wyniku których powstają stosunki prawne o trwałym charakterze, przy czym ich kształtowanie może przebiegać na dwóch, łączących się wszakże ze sobą płaszczyznach.

Pierwszą płaszczyznę stanowią umowy organizujące obrót towarami i usługami między różnymi podmiotami, zainteresowanymi trwalszymi formami współdziałania z uwagi na podejmowane przez nie zadania gospodarcze. Na potrzeby te mogą być wykorzystane różne postacie umów nazwanych (np. umowa kontraktacji, dostawy), jak i inne umowy o funkcjach organizacyjnych, dopuszczalne w granicach swobody kontraktowej (np. umowa o wykonywanie serwisu gwarancyjnego, tzw. umowy ramowe).

Natomiast drugą płaszczyznę współpracy wyznaczają umowy, które prowadzą do powstawania trwałych organizacji podejmujących wspólne przedsięwzięcia ich członków na podstawie wydzielonego majątku celowego. Takie cechy mają spółki tworzone stosownie do przepisów KC o umowie spółki

Nb. 784

265

§ 38. Spółka cywilna

S ->^u- "f----- .

785

fart. 860-875). Jest ona instrumentem cywilnoprawnym służącym zintegro-_waniu działań ludzkich dla realizacji wspólnych, gospodarczych zamierzeń. Spółkę uregulowaną w KC, która zostanie omówiona w niniejszym rozdział powszechnie nazywa się spółką cywilną albo spółką prawa cywilnego. Oprócz tej bowiem postaci spółki, w prawie polskim występują też spółki objęte regulacją Kodeksu spółek handlowych, a należą do nich: spółki osobowe (spółka jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo-akcyjna) i spółki kapitałowe (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna). Są one szeroko prezentowane w ramach wykładu prawa gospodarczego (handlowego) jako formy prawne przystosowane do prowadzenia profesjonalnej działalności, o celach przede wszystkim zarobkowych.

Wśród ogółu znanych prawu polskiemu spółek rozwijających się w ostatnich latach w sposób niezwykle ożywiony, szerokie zastosowanie w praktyce życia gospodarczego znajduje także spółka cywilna. Stała się ona bowiem popularną formą wspólnego prowadzenia działalności gospodarczej zwłaszcza przez osoby fizyczne. Jest to aktualnie podstawowa, aczkolwiek nie jedyna funkcja instytucji spółki cywilnej.

§ 38. Spółka cywilna

Literatura: S. Grzybowski, [w.] System..., 1.111, cz. 2, § 111-119; tenże, Spotka prawa cywilnego a konstrukcja umowy jako źródła zobowiązań, RPEiS z. 3/1968; Czachórski, Zobowiązania..., § 98; M. Biedrzycka, M. Rentflejsz, A. Świstowska, Spółka cywilna w likwidacji, MoP Nr 7/1994; G. Bieniek, Spółka cywilna. Problematyka prawna, wyd. 2, Warszawa-Zielona Góra 1996; K. Dąbek-Krajewska, Pojęcie reprezentacji w spółce cywilnej, Rejent Nr 6/1998; T. Domińczyk, Ustanie podmiotowości gospodarczej spółki cywilnej, Rejent Nr 5/1998; A. Dyoniak, Umowa spółki cywilnej ze skutkiem wewnętrznym, PPH Nr 6/1994; D. Fesz-Grubiak, Powstanie spółki cywilnej, Pr. Nauk. AE Wrocław 1997; M. Fras, Postępowanie o zniesienie współwłasności i podział majątku spółki cywilnej, Jurysta Nr 4/1996; J. Frąckowiak, Przenoszenie własności i obciążanie nieruchomości w stosunkach pomiędzy spółką cywilną a jej wspólnikiem, Rejent Nr 2/1999; tenże, Podmiotowość spółek osobowych, [w:] 11 Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej. Referaty i opracowania, Poznań-Kluczbork 1999; R. Fronc, Z zagadnień dopuszczalności przekształcenia spółki cywilnej w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, Rejent Nr 3/1997; D. Fuchs, Możliwość wykluczenia wspólnika w spółce cywilnej, MoP Nr 5/1997; W. Górecki, Podmiotowość prawna spółki cywilnej. Zagadnienia wybrane, KPP Nr 3/1999; E. Gniewek, Odpowiedzialność za zobowiązania spółek cywilnych - zagadnienia sporne, AUWr 1995, Nr 242; tenże, O skutkach przyznania zdolności sądowej spółkom cywilnym w postępowaniu przed sądami gospodarczymi, PS Nr 11-12/1995; J. Gudowski,[vi:} Komentarz..., s. 413 i n.; J. Jacyszyn, Spółka cywilna na tle przekształceń podmiotowych, Rejent Nr 1/1995; tenże, Spółka prawa cywilnego a spółka komandytowa, Prawo Spółek Nr 7-8/1998; M. Jasiakie-wicz, Wystąpienie wspólnika ze spółki cywilnej, Prawo Spółek Nr 9/1997; G. Jędrejek, Problem dopuszczalności powstania spółki cywilnej między małżonkami, SP Nr 3/1998;

Nb. 785

SSL 'W

3BMouif3qo 3zoui t 881 I³⁰

'L(,(>\ embzsjem. 'uiAv\op^s aiAuoiuz33ZJO m

'3 'm/dźzjis •/• ^666 1 mejsojm. 'Euojqao oSsf | (Auuij) xmzbu op omejj 'l '•£661 V^mol 'uinfojosuo^ 'azuai '.t)i_L 's '•••uiszjbjusuio^ z Xu[iMXo s^apo^ [:m]

^866 1/9 ^JN ^UMEJd B3pB>] 'f3U|I/V\/(3 D]jods SIUBZ^jMZO-a ty/^S¹ '¥ -1661

•p3J pod '>ja{ods ombjj [:m] 'BU[iM/<3

-Big a\ o§ai>)SMBZsjEM nj3jXsjaM|UQ psoujodsM Bfo->)nj}suo-x 'stjruj -

BM3IU§iqZ BJOS3JOJJ

'iuib>(uoz{eui

p Euuissid euuoj BUBizpi/VL3zad e "feuMEad "fepsouufeo jsaf i>nods bmouiq po i^ods SMOum "feoEfBiuzpjpo 'aipao foj"teu

3IUIE

AUOZJ3IUIE2

siMOum m o§ qo/CuozoEuzo op

O 0§3U

m '^uozoeuzo

t\v tsnui atu

nuiE§Eiso eu o-Ejo 0 30{ods m
npo po mAzsjszs urapsfod jssf £zo.repodso3 pQ

'C-¹ loorn sra*? ^ E(zsa» bwpi '8/.n 'zo .

'u 6661' H '61 ^z E/YiBisn) fazDjepodsoS psou\B|Ri7p owejj afndsjSEZ fazsaspodsoS psou -lE}Bizp o aMEjsf) '('j lOOZTl P° uiKoE(hztei/Yvoqo muaiiuzjq /v\ ndsog z 'l^sn Z 'W^B) ³MO}Xp i i 3UA\Bf Pl(ods 'suMBJd Xqoso '3UZ3Xzij Xqoso 's/CątSoiu iuiB3aoiq3ispaz,id XMEisn fój

£z3jBpodso3 133 -j

EMOZlp/Yiuu/. un_lt,-,_m _Łl ^ ju bu c.Ł«„_r_.._

-EzpBMOid az^Ei aiuipqo XJ9P| \_cA\93aoiqaispazjd Jisafsj" 'uriu XfizpBA\ojd 'tepaq ;

-pfcS '(691 '^zod '021 ^JN. 'n'^zQ) uiXMOpfe§ azjłsafa^ iuXMorej->i o u /.661'i

-Bjsn apXz m mapspiw z zej/w 'siubiuiz amSain XuMEad uejs uai u IOOZ'1'1 uisuip ^

•(QdsoQ 'u i ^i '8 'UE) 3SOU|B[Eizp paTafniuppod Xqoso uiX}siqoso aizpoMop m sidM sfnMOjoupo i pzsiBpodsoS psouiBjBizp ifouspiMa op nsid/v\ oSsu/wosojs afnuo>(op Xu

D^i 2 § 098 'W^B) bidjb/wbz fsf op e

•ipKM.ourezT3tMoqoz Moum

-U3IUIEUZ plZpJEąfEU IMOUE^S

O]}33ffO)

npo"fefoEzi\B3a z ho^ubzeimz 3iu\Euop>iunj

3Z oSspZB^ 3IS 3IUEŻEIMOqOZ 3Z^B} E '

-\odsM 3iu3\s3a>io fa.3\z\i ^ouin p; ns/Cu^oist OMoi

l § 098 '^B AVOBplAV 31U3TS3IUM Z3Zld pS

-fX3U3piA\a UB3aQ 'Xuiiu8 aizpazan iuX/v\psBjM 3M ipuapiwa op aiuazsojSz pf jsaf suesbuj . '('uiz aż fyii 'zod 'it> jn t\'zq) faz3JBpodso§ psou\B{Bizp o 'j 886l'£l'£Z ^z XMBisn ^Ji 'fazsaEpodsoS psouiBjBizp ^uiiMXs a>(}ods zazjd Bpafpod oq

'W^B) AVOpBplAV 31U3TS3IUM Z3Zld pSOUjoSsZOZS M 'UOZOE

ąosods m "

izp zszjd oSozaacpodsoS n\33 o3au\odsAv EpstuSBiso op ąoz KomjodsM i>nods smouiu zsz^d -qoAuMBjd qn\ i[o^uz

^<C19^SO

BAVOUIQ

faiUUlfKU 03 y(MOUin 3ZpOIp M Sfe^SMOd EU\IMXO B^odg

'9661

B/v\ouifi '^uwif, y
iuaiupE§Bz) BUn/wKs B>itods 'op -866l/9~S ^JN. 'l^Ed

l>\{0ds BlU33(BlZS>13Zjd OŚ3UBMZ ~\V\ 33BZ3Ąop iSB/WfJ '3ZU31 '

-jods m f

'UlXz3JEf EU/AEjd l

-j9ds tA f

,_t '8661 EMBZSJBM^

_H W 'S66l/8^JHHdd '.g661/8JNHdd^°l y 'W61/01 JH Sd !

,...|-..r,r,ł>c 31

spoaąo

ods BmasjEizs^sza ui3[qojj 't psou]opz B/v\Bjd§ 'uoundz$ y ^6661

Ao Bdg 'i^amouo^ -yy '

^JM '$861 >(ojs/({Eig 'n>(Ołsuj/(} MBjd aa{ods m qo/<MOioiujpod u \ £jg -s 'Q66l ubuzoj 'oSaiysuisfyos •$ -psi pod

n>| BMO^IUIEd E8aiS->[ -oSaUlIM^a EMEjd lf3E>)I}

m fsujiMAs i>(łods psoujBzazsndop q 'z3iM.3tyz3ii °J 'Z '666 1/S ^JN dSPO 'f3U[i/wX3 pijods MO>(iu[odsA\ qn] E>(iu[ods/v\ >[iu3ouiou{3j 'unpzoj /y iZ.661/1 1 ^JM Hdd 'puiiM/Co 33(ods m BrsBjuszsjdsy 'azuai i/.ećl/t' ^JN Hdd iiuB>)!U|odsM Kzpaitu uazsijzoj uisjs^s 'azwa/ ^661/1 ^JN Hdd 'o§3zszXA\fE(st

EZI[EUE - BA\Op1?S I BUMEjd 3SOU|OpZ - 3U|IA\Xo ^(Odg 'SZyZSiffMnj '(J 59661/6 ^JN Hdd

'fau[i/v\X3 ssjods m EMjso>]uojZ3 spXqz 'tysjOMDN -j -f ii?66l/9 ^JM Sd 'o§azszXA\rE|\[ np^s BMpjuzsazjo a|iajMS m f3U|iA\X3 \t\\ods Xu/v\Ejd snjEjg 'oyzstfffl -g ^ćól/t⁷ ^JN Juspy 'mo>)

-iu|odsM n>[j^fBUi oSau|odsM psousE{M ubjs eu fau||MX3 |5){ods o§3Moqoso npBj^s xueiuiz MX{d^\ 'zoi I666I/Z ^JN xumejj EspE^y 'oSaA\oqoso npBfUS f3fXuBiiuz iua|qojd e

33{OdS M pE[5(M 05)Bf OMJSJOiq3lSp3Zjd I 3SOUIOlptU3I[\[ '

i>({ods

fau|i/v\X3 i>l{ods XA\oiun if3>|njjsuo>[ f3uz3Xpjo3i Xui3|qojd juafay 'f3Ui|MX3 TOods XuMBjd jsł^EJBio 'o.i)jOft[ -f} iJ66l/9 ^JN Hdd fazsJBpodsoS i fouMBjd psoMOjoiiupod siMBjds m 'oysMafazjpopf -jq !/.66l/S ^JN o/wbjj 'f3U|jMXo aojods m OMpiusouioujaj 'snyuify •/• i6661

-Eado i XjBjaj3>i 'fsi^sioj faiuodsodXz3azy XzsnuEiou saj§uo^ u [:a\] '(iuX/v\os330jd i uiXuj

ioiwpodn fo>[o/v\ i§EA\n) EMOp^s

3SOU]OpZ E BUMEjd 3SOU]OpZ ' 33(0ds M SMOJOIUlpod XuBIlUZ

!/.66t/01 ^JN ^SlpdS OMBJ,J '0§3U|]MX3 EMEjd 'J ^661/Zl ^JN '[^Bd '083U[IMX3 EMEjd |>[}Ods

y ^666 l/A ^J

xmzeu

ap" i

apsfoj

3p" fau

'^Jd '

i>!fods -jaj !/.66I

'^Jd

-oqoz bz A\9>|iu]odsM 3sou[BizpaiModpo i faui|A\X3 asjods m 3MO>pElBiu i>)unsojs 'zsoynj :-u i e69I 's '-zjBjuaiuo}[ -XuiiMX3 S5)apo>[ [:a\] 'lysMoyąnj -g !966l/t7^JN Hdd ' 33}ods m BiV\jso5(uo{Z3 aiuazsouazjj 'nysumiij -ją t/,661 ^M9WM 'q3i>[S|od A\op^

o§3U[iA\X3 BMBjd B)({ods 'ndazmyi -g ^666 1 embzsjb,\\ ''i 'pXM 'fauij/v\X3 j^jods -8661/01 ^JN d°W 'f3UHMX3 ;>|jods

^<BpSOU|EIZpaiMOdpO "feUOZSIUBjSo Z I f3U|IA\X3 I>l[ods 3I5(SppXzO{EZ '3ZU3I i/,661/1 ^JN ^łPdS OMEJj 'faZ3JBpodsO§ pSOU|E{EjZp JOIlUpod O5(Bf EU[IA\X3 B>({9ds 'D}

-oąny -m !Q66l/S ^JN OHd 'qsXMoqoso q3B>[{ods m M95iiu|9dsA\ bsejj 'ssniuy y t666l/0l ^JN 'fsujBUEjou i>(X:p(EJd aps>[ajuo)( m Eui;MX3 B5)}od§ 'uozjoy -y !£86l iun3ui|osso -paj pod 'o3au]|MX3 EMEjd nfoMZOj afsuspuaj^ [:m] 'fauMEjd ]3SOA\oqoso ![3njXjsui Bf3n|OMg 'uiaj^ y iS86l/t~l ^JN dS 'faui;A\X3 i^ds EtuEz^i/v\oqoz bz ąsoujEizp ^1 ^JN Sd8I NZ 'fsujiM^a i>[łods ifsBiuazajdaa i5(X}Buia|qojd 7 '2 't?66l/t^l ^JK dS 'faMoqoso i5]}ods 3z ais B|UBjO3XM op B>[|U[9dsM omejj 'zo;

-W6I/1 1 -"N Hdd 'iuXuzjjauA\3A\ azjaj->]BJBq3 o asfods m XM05(ftfEUj tuiza^ 'zoi if66l/OI ^JN Hdd 'uiXuzjpuM3M azjai>(EJEq3 o fau[tMX3 Kftods bjojsi 'zdi 'f661/£ ^JN Hdd 'q3XA\oqoso M3B>(fods m BMjso^uofZS siusissiuszjj 'zoi if66l/J ^JN Hdd 'o/v\jso>[UO{Z3 - qsXMoqoso

"³iqoad)

xmzbu

Sd '(a\zeu EA\jsu3iqopod E>[X}Bui '£66 l/Z, ^JN. Hdd 'iuXz3JBpodsoS uisioiuipod ^JN Hdd 'f3U]i/v\X3 !>[{ods XdX_£ Hdd 'o8az3JBpodso8 njoiuipod o5)Bf fau|iMX3 n\\ods bjojsi 'oysMaCazupsf y

-£66l/S

UlltijMDjd 3llU3tSt(S M l)/{Ods DMOtUf} 'Xl

997.

L9Z

268

Rozdzial IX. Umowa spółki w systemie prawnym

inne korzystne rezultaty w sferze majątkowej wspólników, wyrażające się _ch -by w zaoszczędzeniu wydatków, które musieliby ponieść działając oddzieln' i"

Cel zarobkowy ma np. spółka dla wspólnego prowadzenia zakładu rzemieślnicze sklepu, kancelarii adwokackiej, a cel gospodarczy pozbawiony cech zarobkowych n ' spółka dla pozyskania pewnych świadczeń (przykładem może być zastosowanie w orze nictwie SN przepisów o spółce do komitetu elektryfikacyjnego wsi).

Z uwagi na gospodarczy charakter celu wyłączona jest możliwość utworzenia spółki cywilnej dla prowadzenia np. działalności dobroczynnej.

789 Określony w umowie cel gospodarczy ma być celem wspólnym. Wszyscy więc wspólnicy powinni być zainteresowani w jego realizacji i dla wszystkich powinny stąd wynikać korzyści gospodarcze. Jeżeli cel ten polega na osiąganiu zysków, niedopuszczalne byłoby wyłączenie któregokolwiek wspólnika od udziału w zyskach (art. 867 § l zd. 4 KC). Ponieważ dążenie do wspólnego celu gospodarczego stanowi zobowiązanie każdego ze wspólników, nie ma w umowie spółki swoistej dla umów wzajemnych ekwiwalentności, a tym samym przeciwstawienia świadczeń².

Mimo to umowa spółki ma cechy umowy odpłatnej, jako że każdy ze wspólników powinien przyczyniać się do osiągnięcia wspólnego celu w sposób oznaczony w umowie, a w szczególności przez wniesienie wkładu.

3. Podmioty

790 Uczestniczącymi w umowie spółki podmiotami mogą być osoby fizyczne lub prawne, przy czym wspólników może być więcej niż dwóch. W takim wypadku ze względu na to, że każdy wspólnik jest zarazem odrębną stroną, umowę należy określić mianem umowy wielostronnej w przeciwieństwie do rozpatrywanych dotąd umów, gdzie wielość podmiotów dało się zawsze - z uwagi na ich interesy - usystematyzować w ramach konstrukcji umowy dwustronnej³.

Co do możliwości utworzenia spółki, w której wspólnikami byliby małżonkowie, zob. Z. Policzkiewicz, O dopuszczalności... s. 523 i n.

791 Umowa spółki zawsze tworzy między stronami trwałe stosunki zobowiązaniowe, nie kreuje natomiast osoby prawnej, którą można by przeciwstawić podmiotowości prawnej wspólników.

' Inaczej określa cel gospodarczy A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach..., s. 59-60.

² Zagadnienie wzajemnego charakteru umowy spółki ciągle budzi kontrowersje w doktrynie; por. S. Grzybowski, [w:] System.., s. 804; T. Mróz, Niektóre problemy.., s. 205; A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach..., s. 65.

' Kwalifikację umowy spółki jako czynności wielostronnej kwestionuje K. Pietrzy-kowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 494.

Nb. 789-791

269

§ 38 Spólka cywilna

jest to pogląd dominujący w doktrynie (odmiennie A. Klein, Ewulucja..., s. 116 i n.), po-

-_elany również przez orzecznictwo SN -zob. w szczególności uchw. SN (7) z 31.3.1993 r.; ubl OSN 1993, póz. 171, w której ponadto konsekwentnie SN odmówił spółce cywilnej ; dolności wekslowej; co do tej ostatniej kwestii por. glosa kryt. J. Mojaka, PiP Nr 3/1994, 106 oraz aprobującą stanowisko SN wypowiedź A. Szpunara, Sprawa zdolności..., s. 3 i n. 2. uwagi na przyjęty w prawie polskim tzw. normatywny typ regulacji osobowości prawnej (por. art. 33 KC), kwalifikacja osoby prawnej spółce cywilnej nie przysługuje, ponieważ żaden przepis nie wyposażył jej w osobowość prawną.

Z kolei wątpliwości wywołuje pogląd, że spółka cywilna ma częściową zdolność prawną, gdy wspólnicy prowadzą działalność gospodarczą w formie przedsiębiorstwa na podstawie cyt. ustawy o działalności gospodarczej.

Por. A. Jędrzejewska, Podmiotowość spółki...; taż, Istota spółki cywilnej...; stanowisko to nawiązuje do orzeczeń SN uznających spółkę cywilną za „podmiot gospodarczy" w rozumieniu wspomnianej ustawy, a ponadto wskazuje na przyznanie takim podmiotom

- chociaż osobowości prawnej nie mają- zdolności sądowej w postępowaniu przed sądem gospodarczym, stosownie do art. 479⁷ KPC. W kwestii zdolności sądowej spółki cywilnej zob. zwt. uchw. SN z 7.7.1993 r; opubl. OSP 1994, póz. 204; uchw. SN (7) z 26.1.1996 r.; opubl. OSN 1996, póz. 63.

Przyznanie zdolności sądowej spółkom cywilnym, będącym - według po- 792 wołanej ustawy - „podmiotami gospodarczymi"', nie daje jednak podstaw do stwierdzenia, że w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej przysługuje im przymiot osobowości i zdolności prawnej. Obowiązujący system prawny nie przewiduje takiej kategorii podmiotów prawa cywilnego, które miałyby tylko część atrybutów osoby prawnej (tzw. ułomne osoby prawne)².

Z tego powodu spółka cywilna wpisana do ewidencji działalności gospodarczej nie może być wpisana do dowodu rejestracyjnego jako właściciel samochodu należącego do wspólnego majątku wspólników (por. art. 863 KC) i służącego do wykonywania np. działalności handlowej spółki (por. też Nb. 787).

Natomiast kompetencje spółki do działania przed sądem gospodarczym wskazują na pełnienie przez organizację wspólników, jaką jest spółka - poprzez osoby umocowane do jej reprezentowania - roli przedstawiciela wspólników. Z uwagi na zasady reprezentacji spółki (por. Nb. 804-805) działanie to często będzie wymagało udziału ogółu wspólników. W szczególności będzie tak w sprawach gospodarczych przeciwko spółce cywilnej; por. orz. SN z 3.2.1995 r.; opubl. PPH Nr 9/1995, s. 32, które wyjaśnia, że w sprawie takiej spółka cywilna nie może być pozywana pod nazwą (firmą) prowadzonego przedsiębiorstwa; jej oznaczenie - jako strony - powinno polegać na wskazaniu wszystkich wspólników.

¹ Określenie to, przyjęte w pierwotnym brzmieniu GospU, zastąpił wyraz „przedsiębiorca", zgodnie z ustawą z 20.8.1997 r. (Dz.U. Nr 120, póz. 770), która weszła w życie

z dniem 22.10.1997 r.

² Por. szerzej Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 1999, s. 184 i n.

Nb. 792

269 116 i n.), P°-

: 38. Spółka cywilna

jest to pogląd dominujący w aoKu-ynu. _v««——-

• larw również przez orzecznictwo SN - zob. w szczególności uchw. SN v / j i. j..^..-, _ , ' m OSN 1993, póz. 171, w której ponadto konsekwentnie SN odmówił spółce cywilnej A Iności wekslowej; co do tej ostatniej kwestii por. glosa kryt. J. Majaka, PiP Nr 3/1994, - "«fr,hniaca stanowisko SN wypowiedź A. Szpunara, Sprawa zdolności..., s. 3 i n.

"--•"" *«n regulacji

268

Rozdział IX. Umowa spółki w systemie prawnym

inne korzystne rezultaty w sferze majątkowej wspólników, wyrażające się ch • by w zaoszczędzeniu wydatków, które musieliby ponieść działając oddzielni i~

Cel zarobkowy ma np. spółka dla wspólnego prowadzenia zakładu rzemieślnicze sklepu, kancelarii adwokackiej, a cel gospodarczy pozbawiony cech zarobkowych n°' spółka dla pozyskania pewnych świadczeń (przykładem może być zastosowanie w orzec nictwie SN przepisów o spółce do komitetu elektryfikacyjnego wsi).

Z uwagi na gospodarczy charakter celu wyłączona jest możliwość utworzenia spółki cywilnej dla prowadzenia np. działalności dobroczynnej.

3. Podmioty

790 Uczestniczącymi w umowie spółki podmiotami mogą być osoby fizyczne lub prawne, przy czym wspólników może być więcej niż dwóch. W takim wypadku ze względu na to, że każdy wspólnik jest zarazem odrębną stroną, umowę należy określić mianem umowy wielostronnej w przeciwieństwie do rozpatrywanych dotąd umów, gdzie wielość podmiotów dało się zawsze - z uwagi na ich interesy - usystematyzować w ramach konstrukcji umowy dwustronnej³.

Co do możliwości utworzenia spółki, w której wspólnikami byliby małżonkowie, zob. Z. Policzkiewicz, O dopuszczalności... s. 523 i n.

791 Umowa spółki zawsze tworzy między stronami trwałe stosunki zobowiązaniowe, nie kreuje natomiast osoby prawnej, którą można by przeciwstawić podmiotowości prawnej wspólników.

¹ Inaczej określa cel gospodarczy A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach..., s. 59-60.

² Zagadnienie wzajemnego charakteru umowy spółki ciągle budzi kontrowersje w doktrynie; por. S. Grzybowski, [w:] System..., s. 804; T. Mróz, Niektóre problemy..., s. 205; A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach..., s. 65.

³ Kwalifikację umowy spółki jako czynności wielostronnej kwestionuje K. Pięt, kowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 494.

Nb. 789-791

j/ielany i"-—- .

ubl. OSN 1993, póz. 171, w której puu_auw „..._

°j₀lności wekslowej; co do tej ostatniej kwestii por. glosa kryt. J. Mojaka, nr m „,.,. , 106 oraz aprobującą stanowisko SN wypowiedź A. Szpunara, Sprawa zdolności..., s. 3 i n. 1 uwagi na przyjęty w prawie polskim tzw. normatywny typ regulacji osobowości prawnej (por. art. 33 KC), kwalifikacja osoby prawnej spółce cywilnej nie przysługuje, ponieważ żaden przepis nie wyposażył jej w osobowość prawną.

Por. A. Jędrzejewska, Podmiotowość spółki...; taż, Istota spółki cywilnej...; stanowisko to nawiązuje do orzeczeń SN uznających spółkę cywilną za „podmiot gospodarczy" w rozumieniu wspomnianej ustawy, a ponadto wskazuje na przyznanie takim podmiotom - chociaż osobowości prawnej nie mają- zdolności sądowej w postępowaniu przed sądem gospodarczym, stosownie do art. 479⁷ KPC. W kwestii zdolności sądowej spółki cywilnej zob. zwl. uchw. SN z 7.7.1993 r.; opubl. OSP 1994, póz. 204; uchw. SN (7) z 26.1.1996 r.; opubl. OSN 1996, póz. 63.

Przyznanie zdolności sądowej spółkom cywilnym, będącym - według po- 792 wołanej ustawy - „podmiotami gospodarczymi'", nie daje jednak podstaw do stwierdzenia, że w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej przysługuje im przymiot osobowości i zdolności prawnej. Obowiązujący system prawny nie przewiduje takiej kategorii podmiotów prawa cywilnego, które miałyby tylko część atrybutów osoby prawnej (tzw. ułomne osoby prawne)².

¹ Określenie to, przyjęte w pierwotnym brzmieniu GospU, zastąpił wyraz „przedsiębiorca", zgodnie z ustawą z 20.8.1997 r. (Dz.U. Nr 120, póz. 770), która weszła w życie

z dniem 22.10.1997 r.

² Por. szerzej Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 1999, s. 184 i n.

Nb. 792

271

; 38. Spólka cywilna

270

Rozdział IX. Umowa spółki w systemie prawnym

Według orzecznictwa SN spółka cywilna prowadząca ewidencjonowaną działaln ••
gospodarczą ma także zdolność upadłościową (uchw. SN z 27.5.1993 r.; opubl QSN
1994, póz. 7 z glosą E. Pionki, OSP 1994, póz. 110 i AT. Górnicza, Rejent Nr 1/1994' _s 65
odmiennie orz. SN z 21.2.1995 r, opubl. OSN 1995, póz. 102), zdolność układową (uchJ
SN z 28.7.1993 r; opubl. OSN 1994, póz. 20). Por. ocena K. Pietrzykowskiego, [w:] p_ie
trzykowski, KC Komentarz.., s. 478 i n. *'

II. Stosunki majątkowe i odpowiedzialność za zobowiązania 1. Wkład

793 Każdy ze wspólników powinien przyczyniać się do osiągnięcia wspólnego celu w sposób oznaczony w umowie, w szczególności przez wniesienie wkładu.

Obowiązek wniesienia wkładu nie musi obciążać wszystkich wspólników; jedni mogą zobowiązać się do wniesienia wkładu, a pozostali do innych określonych w umowie świadczeń.

Zgodnie z art. 861 § l KC, wkład może polegać na wniesieniu do spółki własności lub innych praw albo świadczeniu usług.

Przykład: Wniesienie własności nieruchomości albo rzeczy ruchomych, oddanie do bezpłatnego używania lokalu, sprzętu, wniesienie wierzytelności, praw z patentu, gotówki w oznaczonej kwocie; świadczenie usług może polegać np. na osobistej pracy w warsztacie naprawczym prowadzonym przez spółkę. Przykładem działań nie będących wkładem może być dostarczanie (odpłatnie) surowców do produkcji w ramach przedsiębiorstwa spółki.

Rodzaj i zakres obowiązków każdego ze wspólników, a w szczególności wysokość wkładów, termin i miejsce ich wniesienia określa umowa spółki. Wkłady wspólników mogą być zróżnicowane, natomiast dla sytuacji wątpliwych ustawa wprowadza domniemanie, że mają one jednakową wartość (art. 861 § 2 KC).

794 W zależności od rodzaju wkładu, będą obowiązywały różne zasady dotyczące jego wniesienia.

Jeżeli w umowie spółki zastrzeżono wniesienie wkładu w postaci określonych praw, do wykonywania tego zobowiązania stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży (art. 862 zd. l w zw. z art. 555 KC). Także przepisy o sprzedaży znajdą odpowiednie zastosowanie do odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady rzeczy wniesionej na własność oraz do niebezpieczeństwa utraty i uszkodzenia rzeczy.

W takim samym zakresie do rzeczy wniesionych tylko do używania należy stosować przepisy o najmie (art. 862 zd. 2 KC).

Wniesienie wkładu pieniężnego podlega ogólnym zasadom wykonania zobowiązań, których przedmiotem jest świadczenie pieniężne, przy czym

Nb. 793-794

spełnienie tego świadczenia może nastąpić w gotówce albo w formie bezgotówkowej.

Natomiast wkład polegający na świadczeniu usług wnoszony jest poprzez

wykonywanie określonych prac, których rodzaj i termin wykonania (z reguły

jest to czas trwania spółki) określa umowa.

Przykład: Usługi przewozowe, działania w zakresie marketingu i reklamy, wykonywanie ekspertyz. Obowiązek wykonywania tych usług wynika z umowy spółki i dlatego nie stosuje się do nich przepisów dotyczących umów o świadczenie usług (np. o umowie zlecenia, umowie agencyjnej). Wkład w tej postaci nie może obejmować czynności polegających na prowadzeniu spraw spółki, określonych w art. 865 KC.

2. Wspólny majątek wspólników

Spółka cywilna, nie będąca odrębnym podmiotem prawnym, nie ma wy- 795 dzielonego, do niej należącego majątku. Z wkładów wspólników oraz z dalszej ich działalności tworzy się natomiast majątek, który - jak trafnie formułuje to art. 863 KC - jest wspólnym majątkiem wspólników. Stanowi on pewną całość, wyodrębnioną od pozostałych elementów składających się na majątki indywidualne poszczególnych wspólników. W majątku wspólnym każdy ze wspólników ma udział, który jednak w przeciwieństwie do wspólności (współwłasności) w częściach ułamkowych - nie jest oznaczony ułamkiem. Wspólny majątek wspólników tworzy wspólność typu łącznego (por. art. 196 KC). Konsekwencjąnieoznaczenia udziałów jest to, że wspólnik nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku ani w poszczególnych jego składnikach, a także nie może domagać się podziału wspólnego majątku wspólników w czasie trwania spółki. Przejawem wyodrębnienia majątku wspólnego wspólników oraz łącznego charakteru wspólności jest również niedopuszczalność żądania zaspokojenia z udziału wspólnika przez jego wierzycieli (art. 863 § 3 KC). Wierzyciel (osobisty) wspólnika może jedynie uzyskać zajęcie praw przysługujących wspólnikowi na wypadek wystąpienia ze spółki lub jej rozwiązania (art. 870 KC). 3. Odpowiedzialność za zobowiązania spółki

Jakkolwiek termin „zobowiązania spółki" użyty został w ustawie (art. 864 KC), 796 jest to określenie skrótowe, mające w istocie na względzie wspólne zobowiązania wspólników, tzn. pozostające w związku z działalnością spółki, a odrębne od ich indywidualnych zobowiązań powstających poza tą sferą.

Zobowiązania spółki mogą wynikać z różnych zdarzeń prawnych, w szczególności z umów, z czynów niedozwolonych (np. na podstawie art. 435,436 KC),

z bezpodstawnego wzbogacenia.

Nb. 795-796

803

272

Rozdział IX. Umowa spólki w systemie prawnym

791 Za zobowiązania te wspólnicy odpowiedzialni są solidarnie (art. 864 K.C) to znaczy nie tylko wyodrębnionym majątkiem wspólnym, ale i każdy z nich swym indywidualnym majątkiem nie należącym do wspólności. Wybór należy do wierzyciela, przy czym do egzekucji ze wspólnego majątku wspólników konieczny jest tytuł egzekucyjny wydany przeciwko wszystkim wspólnikom (art. 778 KPC).

Zob. uchw. SN z 7.7.1993 r.; opubl'. OSP 1994, póz. 204, w myśl której tytuł egzekucyjny (P°^r- ^art- 777 KPC) wydany przeciwko spółce cywilnej (por. art. 479⁷ KPC) nie stanowi podstawy do nadania klauzuli wykonalności (por. art. 776 KPC) przeciwko wspólnikowi tej spółki. Jest to konsekwencją zasady, że klauzulę wykonalności nadać można przeciwko dłużnikowi wymienionemu w tytule egzekucyjnym. Por. też orz. SN z 3.21995 r., PPH Nr 9/1995, s. 32.

Odpowiedzialność solidarna dotyczy zobowiązań powstałych w okresie istnienia spółki, a rozwiązanie spółki albo wystąpienie wspólnika ze spółki odpowiedzialności tej nie uchyla.

Zob. orz. SA w Katowicach z. 17.11.1995 r.; opubl. OSP 1996, póz. 183, dotyczące solidarnej odpowiedzialności wspólników po rozwiązaniu spółki.

Natomiast majątkiem osobistym nie odpowiada wspólnik za zobowiązania powstałe przed jego przystąpieniem do spółki.

Por. orz. SN z 24.8.1967 r.; opubl. OSN 1968, póz. 89. W kwestii przejęcia przez wstępującego do spółki wspólnika dotychczasowych zobowiązań oraz uprawnień za zgodą pozostałych wspólników, w tym ustępujących ze spółki, zob. kontrowersyjna uchw. SN z 21.11.1995 r.; opubl. OSN 1996, póz. 33. Por. M. Litwińska, Przenoszenie członkostwa..., s. 33; J. P, Naworski, Zbycie członkostwa..., s. 32 i n; D. Fuchs, Możliwość wykluczenia.., s. 183.

Umowa wspólników nie może przewidzianej w art. 864 KC odpowiedzialności solidarnej za zobowiązania spółki wyłączyć; wyznaczona tym przepisem norma ma charakter bezwzględnie obowiązujący.

4. Zyski i straty

798 W spółkach o celach zarobkowych pojawia się problem określenia udziału wspólników w zyskach i stratach wynikających z działalności spółki. Art. 867 KC przewiduje uczestnictwo każdego ze wspólników w równym stopniu zarówno w zyskach, jak i w stratach, i to bez względu na rodzaj i wartość wkładu. Strony mogą jednak inaczej ustalić stosunek udziału w zyskach i stratach, a nawet mogą zwolnić niektórych wspólników od udziałów w stratach. Natomiast nie mogą żadnego ze wspólników pozbawić udziału w zyskach. Z kolei reguła interpretacyjna art. 867 § 2 KC każe przyjąć, że ustalony w umowie udział w zyskach odpowiada udziałowi w stratach.

Nb. 797-798

273

38. Spółka cywilna

§ J O, O^7fl/vw ^j, ,,.,..

Żądanie podziału i wypłaty zysku może wspólnik zgłosić dopiero po roz- 799 wiązani" spółki, a w spółkach zawartych na czas dłuższy - z końcem każdego _roku obrachunkowego (art. 868 KC). Przez zysk należy rozumieć wartość majątkową, o którą w chwili zamknięcia okresu obrachunkowego zwiększył si? majątek spółki, po potrąceniu wartości wkładów i wszelkich zobowiązań spółki.

III. Prowadzenie spraw spółki

Stanowiąc o uprawnieniu i zobowiązaniu każdego ze wspólników do pro- 800 wadzenia spraw spółki, art. 865 KC wyraża zasadę łącznego dokonywania tych działań. Formalnym tego przejawem będą uchwały wspólników wymagające ich jednomyślności. W umowie spółki lub późniejszej uchwale wspólnicy mogą jednak przyjąć inny sposób prowadzenia spraw spółki, np. powierzyć ich prowadzenie jednemu albo kilku wspólnikom, a nawet osobie

trzeciej.

Wspólnicy prowadzący sprawy spółki nie mogą żądać z tego tytułu wyna- 801

grodzenia, ponieważ działania takie objęte są ich obowiązkiem wynikającym z uczestnictwa w spółce. Należną wspólnikom korzyścią jest udział w zyskach spółki lub inna korzyść gospodarcza.

Por. uchw. SN (7) z 14.1.1993 r.; opubl. OSN 1993, póz. 69, wyłączająca zawarcie przez wspólnika spółki cywilnej ze wspólnikami tej spółki umowy o pracę, której przedmiotem byłoby prowadzenie lub reprezentowanie spraw spółki; wyjątkowo jednak zawarcie takiej umowy byłoby dopuszczalne, gdyby praca miała być świadczona poza obowiązkiem osobistego prowadzenia spraw spółki, np. zatrudnienie z uwagi na kwalifikacje fachowe.

Prowadzenie spraw spółki oznacza dokonywanie czynności faktycznych 802 i prawnych potrzebnych do zrealizowania celu spółki.

Działanie na podstawie każdorazowej uchwały wspólników we wszelkich tych sprawach byłoby jednak nadmiernym ograniczeniem, utrudniającym funkcjonowanie spółki. Z tego względu każdy wspólnik bez uprzedniej uchwały wspólników może prowadzić sprawy nie przekraczające zakresu zwykłych czynności spółki (art. 865 § 2 KC, np. zawieranie standardowych umów). W razie sprzeciwu innego wspólnika potrzebna jest jednak uchwała wspólników. Model ten należałoby stosować odpowiednio w wypadku powierzenia spraw spółki jednemu albo niektórym wspólnikom.

Uprzednia uchwała wspólników nie jest wymagana do podjęcia przez któregokolwiek ze wspólników czynności nagłej, której zaniechanie mogłoby narazić spółkę na niepowetowane straty (art. 865 § 3 KC).

Nb. 799-803

274

Rozdział IX. Umowa spółki w systemie prawnym IV. Reprezentacja

804 Z prowadzeniem spraw spółki łączy się jej reprezentowanie na zewnatr a więc dokonywanie w imieniu wspólników czynności prawnych z osobam' trzecimi. Umocowany do działania w charakterze przedstawiciela jest ex leo_ekażdy wspólnik w takich granicach, w jakich jest on uprawniony do prowadzenia spraw spółki (art. 866 KC). Umowa spółki albo uchwała wspólników może jednak inaczej określić zakres reprezentacji, wyłączyć lub ograniczyć uprawnienie wspólnika do reprezentowania spółki, powierzyć reprezentacje osobie trzeciej prowadzącej sprawy spółki.

Zob. też orz. SN z 14.1.1997 r.; opubl. OSP 1997, póz. 120, które wyjaśnia, że spełnienie świadczenia do rąk jednego ze wspólników spółki cywilnej stanowi należyte wykonanie zobowiązania i pociąga za sobą jego wygaśnięcie w całości, chyba że z treści umowy spółki, która jest dłużnikom znana wynika, iż wspólnicy uregulowali sposób prowadzenia spraw spółki oraz jej reprezentację w inny sposób, niż to wynika z art. 865 i 866 KC.

805 Poza tym - na zasadach ogólnych - umocowanie do reprezentacji spółki może opierać się na udzieleniu wspólnikowi albo osobie trzeciej pełnomocnictwa.

275

38. Spotka cywilna

$ JO. 0^^.,„ _^

Wystąpienie wspólnika ze spółki umniejsza jej skład, gdy liczyła ona co najmniej trzech wspólników, natomiast spółka dwóch osób w razie wystąpienia jednej z nich przestaje istnieć.

Jednoosobowej spółki cywilnej obowiązujące przepisy nie przewidują, w przeciwieństwie do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, która może być spółką jednej lub większej liczby osób (art. 151 § l KSH) i spółki akcyjnej (art. 301 § l KSH).

W razie śmierci wspólnika jego spadkobiercy wejdą na miejsce zmarłe- 8 go, gdy zastrzeżono to w umowie spółki (art. 872 KC). Może wtedy istnieć spółka, w której jedną ze stron tworzy kilka podmiotów. Spadkobiercy wstępuj ą w stosunek spółki z mocy prawa, bez możliwości zadecydowania w tym względzie. Aby ich interesy w spółce były należycie chronione, powinni oni wskazać jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa (art. 872 zd. 2 KC). Leży to w ich interesie, ponieważ dopóki tego nie uczynią, pozostali wspólnicy spółki mogą prowadzić wszelkie sprawy spółki z pominięciem spadkobierców. Jeżeli zaś spadkobiercy nie chcą uczestniczyć w spółce, mogą wystąpić z niej przez wypowiedzenie udziału.

VI. Rozwiązanie umowy

Vi. IVU<jitug.—_

Rozwiązanie spółki, a tym samym zakończenie jej działalności, następuje 812 przede wszystkim z przyczyn określonych w umowie spółki.

•- ,_„,;„„ osiągnięcie zamierzonego celu, brak ' " ••• "¹"-»41n-

K.O£Wiquu_u ~_r

Kde wszystkim z przyczyn określonycn w umuv,^ „_r-

Przykład: Nadejście terminu, osiągnięcie zamierzonego celu, brak zysku w określonym czasie.

^j-i «rvr-7vtuie się j

V. Zmiana składu osobowego spółki

806 Przystąpienie nowego wspólnika wymaga zmiany umowy spółki.

807 Zmiana polegająca na uszczupleniu składu spółki wiąże się przede wszystkim z możliwością wystąpienia wspólnika ze spółki, co dokonuje się przez wypowiedzenie udziału (art. 869 KC).

808 Ze spółki zawartej na czas nie oznaczony wspólnik może wystąpić wypowiadając swój udział na trzy miesiące naprzód na koniec roku obrachunkowego, jeżeli w umowie nie ustalono innego terminu.

809 Wypowiedzenie ze skutkiem natychmiastowym, z ważnych powodów, zostało zastrzeżone normą iuris cogentis (art. 869 § 2 KC) i może nastąpić nawet w razie zawiązania spółki na czas oznaczony.

810 Ponadto do wypowiedzenia udziału wspólnika w spółce upoważniony jest jego wierzyciel osobisty, który bezskutecznie prowadził egzekucję z ruchomości wspólnika nie objętych wspólnym majątkiem wspólników (por. bliżej art. 870 KC).

Natomiast KC nie przewiduje instytucji wyłączenia wspólnika ze spółki przez pozostałych wspólników, co wywołuje krytyczne refleksje¹.

' Por. D. Fuchs, Możliwość wykluczenia..., s. 181 i n.; K. Pietrzykowski, [w:] Pietrzy-kowski, KC. Komentarz.., s. 492; Czachórski, Zobowiązania..., s. 476.

Nb. 804-810

Przykład: Nadejście ieumi_u, —_„„ nym czasie.

Jeżeli mimo to spółka za zgodą wspólników trwa nadal, poczytuje się ją 813 za przedłużoną na czas nie oznaczony (art. 873 KC); w pozostałym zakresie opiera się ona na uprzedniej umowie.

Spółka ulega także rozwiązaniu przez zgodną uchwalę wspólników; gdy 814 pozostał w niej tylko jeden wspólnik; gdy osiągnięcie zamierzonego celu stało się niemożliwe.

Ponadto każdy wspólnik może żądać rozwiązania spółki przez sąd, z po- 815

fonauiu rniŁ—^ wołaniem się na ważne powody (art. 874 kx.j.

Przykład: Nieporozumienia co do sposobu prowadzenia spraw spółki, nielojalne zachowanie się wspólników, dłuższa choroba lub nieobecność wspólników.

-•-- ~~aiv; ;_Pst dalej idące, niż wystąpienie wsoólnika tj

wołaniem się na ważne powody (art. 874 KC).

••- _horoba lub meooeuiu^ --r
, dłuższa ^stąpienie wspólmka ze
ia spółki jest ^^^owTedzenie udziału ^

:—:„ „r, rtn SDOSObu prowad " -^'-^'W 73.-

Nb. 820

276

Rozdział IX. Umowa spółki w systemie prawnym VII. Rozliczenia

816 Z występującym ze spółki wspólnikiem, który dokonał wypowiedzenia udziału, pozostali wspólnicy rozliczają się w sposób określony umową spółki lub uchwałą wspólników, a w braku odmiennych postanowień, według zasad przewidzianych w art. 871 KC.

Ustępujący wspólnik traci swój udział we wspólnym majątku wspólników na rzecz pozostałych wspólników, a rozliczenie z nim ma przede wszystkim charakter finansowy.

Zwrotowi w naturze podlegają jedynie rzeczy, które wniósł do spółki do używania. Poza tym rozliczenie dotyczące wkładu następuje w pieniądzu (por. bliżej art. 871 § l KC), przy czym nie podlega zwrotowi wartość wkładu polegającego na świadczeniu usług albo na używaniu rzeczy należących do wspólnika. Ponadto powinna być wypłacona część wartości majątku wspólnego (po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników), ustalona według stosunku, w którym ustępujący wspólnik uczestniczył w zyskach spółki (art. 871 § 2 KC).

817 W razie wypowiedzenia udziału przez wierzyciela (osobistego) wspólnika rozliczenie następuje na podobnych zasadach (por. art. 870 KC).

818 Natomiast w związku z wystąpieniem ze spółki wspólnika, w wyniku czego pozostaje w niej tylko jeden wspólnik, do rozliczeń w zakresie wspólnego majątku znajdą zastosowanie przepisy o rozliczeniach na wypadek rozwiązania spółki (por. art. 875 KC).

Por. post. SN z 30.9.1977 r.; opubl. OSN 1978, póz. 115.

819 W wypadku rozwiązania spółki istotne znaczenie dla przeprowadzenia rozliczeń między wspólnikami ma zmiana charakteru wspólnego majątku wspólników. W następstwie rozwiązania spółki wspólność majątkowa łączna przekształca się bowiem w typ wspólności w częściach ułamkowych i do majątku wspólników od chwili rozwiązania spółki stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 875 KC).

W konsekwencji likwidację majątku wspólnego po rozwiązaniu spółki cywilnej przeprowadza sąd w trybie właściwym dla zniesienia współwłasności, to znaczy w postępowaniu nieprocesowym, stosując odpowiednio przepisy art. 617 i n. KPC (post. SN z 30.9.1977 r.; opubl. OSN 1978, póz. 115); por. jednak post. SN z 15.11.1990 r.; opubl. OSN 1992, póz. 135, uznające sprawy o podział majątku wspólnego wspólników za sprawy gospodarcze, podlegające rozpoznaniu przez sąd gospodarczy w trybie postępowania nieprocesowego. Zob. także uchw. SN z 6.91996 r.; opubl. OSN 1996, póz. 159, dotyczącą rozliczeń po rozwiązaniu spółki cywilnej przez sąd.

820 Przeprowadzenie tego rozliczenia musi jednak uwzględniać odrębności uzasadnione charakterem majątku i celem, jakiemu on służył (por. art. 875 § 2

Nb. 816-820

277

cywilna

§ 38.

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

§ 39. Uwagi ogólne

821 Problematyka przekazu oraz ogólne zagadnienia papierów wartościowych uregulowane zostały w KC nowelą z 1990 r. przez dodanie w ks. III Zobowiązania tytułu XXXVII obejmującego dwa działy (art. 921 '-92l⁵ i art. 921⁶-921¹⁶), które traktują kolejno o wspomnianych instytucjach. Oznaczało to uwzględnienie zgłaszanych od dawna w piśmiennictwie postulatów, aby w KC znalazły się instytucje istotne dla praktyki i wykazujące rosnącą przydatność w systemie gospodarki rynkowej¹.

Realizacja tej koncepcji doprowadziła do uregulowania w KC tylko podstawowych konstrukcji papierów wartościowych. Powstała w ten sposób jakby „część ogólna" prawa papierów wartościowych, na które składają się poza tym obszerne unormowania pozakodeksowe.

822 Natomiast instytucja przekazu była już uregulowana w Kodeksie zobowiązań z 1933 r. Jednakże pominięto ją w pierwotnej wersji KC sądząc, iż nie będzie przydatna w systemie gospodarki socjalistycznej. Decyzję tę -już wkrótce po uchwaleniu KC - uznano w literaturze za pochopną. Zamieszczenie w KC przepisów o przekazie przywraca więc polskiemu prawu cywilnemu tę instytucję, mającą ogólniejszą doniosłość zwłaszcza w stosunkach obrotu gospodarczego.

Wśród możliwych zastosowań przekazu należy wyróżnić jego doniosłą funkcję na obszarze prawa papierów wartościowych, ponieważ na konstrukcji przekazu opierają się zobowiązania wynikające z podstawowych kategorii papierów wartościowych, takich jak weksel trasowany oraz czek.

Stanowi to uzasadnienie dla omówienia w niniejszym rozdziale najpierw instytucji przekazu, a następnie problematyki papierów wartościowych. O przedstawieniu tych zagadnień w jednym rozdziale zadecydowała zwłaszcza wspólna,

¹ Szerzej zwł. C. Żulawska, O potrzebie kodeksowej regulacji papierów wartościowych, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, pod red. S. Soltysińskiego, Poznań 1990, s. 371 i n.

Nb. 821-822

279

§ 40. Przekaz

_znarnienna cecha wchodzących w grę czynności prawnych, a mianowicie ich abstrakcyjny charakter, co dotyczy przyjęcia przekazu, a także czynności kreujących zobowiązania na gruncie prawa papierów wartościowych.

§ 40. Przekaz

Literatura: S. Grzybowski, [w.] System.., 1.111, cz. 2, § 100, 101; tenże, Przekazanie świadczenia jako czynność prawna nienazwana a zasada swobody czynności prawnych, PiP z. 3/1967; tenże, Przekaz na tle obowiązującego prawa polskiego, PiP z. 7/1967; Cza-chórski, Zobowiązania..., § 106; tenże, Powrót do przepisów o przekazie i klauzuli rebus sic stantibus, [w:] Rozprawy z prawa cywilnego i ochrony środowiska, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1992; P. Bańczak, Zarys charakterystyki przekazu, PPH Nr 6/1994; D. Frąckowiak, Przekaz jako model zapłaty kartą płatniczą, Rejent Nr 4/1998; J. Górski, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970, rozdz. XLII; L. Jaworski, Instytucja przekazu w Kodeksie cywilnym, Prawo Spółek Nr 12/1998; E. Łętowska, W sprawie możliwości zastosowania przekazu do kwalifikacji stosunków powstających na tle gwarancji, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, pod red. S. Soltysińskiego, Poznań 1990; W, Opolski, Prawna charakterystyka przekazu według kodeksu cywilnego, PUG Nr 11/1990; J. Pisuliński, Przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych przez banki, Prawo Bankowe Nr 3/1995; E. Pionka, Nieważny weksel trasowany jako przekaz, KPP Nr 4/1997; A. Szpunar, Przekaz według kodeksu zobowiązań, Kraków 1937; tenże, Przekaz w obowiązującym prawie polskim, [w:] Prace z zakresu prawa cywilnego i własności intelektualnej, ZNUJ, Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej, Kraków 1985, Nr 41; tenże, Kilka uwag o przekazie, PPH Nr 1/1997; Z. Świderski, Podstawa prawna obciążenia rachunku wystawcy czeku, [w.] Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997; K. Zawacfa,[w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., s. 613 i n.; tenże, Przekazanie świadczenia według Kodeksu cywilnego. Założenia instytucji, [w] Studia z prawa gospodarczego i handlowego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Włodyki, Kraków 1996; Z. Żabiński, Problem przekazu na tle kodeksu cywilnego, NP Nr 10/1985; C. Żulawska, Przekaz. Dokumenty na okaziciela, Katowice 1969; taż, [w:] Komentarz.., s. 555 i n.

I. Konstrukcja prawna przekazu

1. Pojęcie

W instytucji przekazu podstawowym elementem jest jednostronna czyn- 823 ność prawna przekazującego, której treść obejmuje dwa upoważnienia:

1) dla przekazanego - do spełnienia świadczenia na rzecz odbiorcy przekazu,

2) dla odbiorcy przekazu - do odebrania świadczenia od przekazanego, przy czym spełnienie świadczenia ma nastąpić na rachunek przekazującego

(art. 921' KC).

Nb. 823

280

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

Przekaz może być dokonany w formie dowolnej (w praktyce stosowana jest forma pisemna), a oświadczenie woli przekazujący może złożyć zarówno odbiorcy przekazu, jak i przekazanemu¹.

Realizacja wspomnianych upoważnień prowadzi do następujących rezultatów:

1) w stosunku między przekazującym a przekazanym (stosunek pokrycia) skutek będzie taki, jakby przekazany spełnił świadczenie do rąk przekazującego;

2) w stosunku łączącym przekazującego z odbiorcą przekazu (stosunek waluty) świadczenie przekazanego ma takie znaczenie, jakby było spełnione przez przekazującego.

Konstrukcję przekazu ilustruje schemat:

A (przekazujący)

(przekazany)

(odbiorca przekazu)

W wyniku zastosowania przekazu jedno świadczenie spełnione przez B do rąk C zastępuje dwa świadczenia, a mianowicie w stosunku pokrycia - świadczenie między B i A oraz w stosunku waluty - między A i C. Gospodarcze znaczenie przekazu (przekazania świadczenia) polega zatem na uproszczeniu obrotu. 824 Z konstrukcji przekazu nie wynika obowiązek przekazanego wobec przekazującego do spełnienia świadczenia objętego treścią przekazu. Jeżeli jednak przekazany był już dłużnikiem przekazującego, a przekaz nastąpił ze względu na ten dług (tzw. przekaz w dług), przekazany jest wobec przekazującego obowiązany do zadośćuczynienia przekazowi (art. 921⁴ KC). Należy przez to rozumieć spełnienie należnego przekazującemu świadczenia do rąk odbiorcy przekazu; natomiast przekazany nie ma obowiązku przyjęcia przekazu (por. Nb. 827).

Przykład: B jest dłużnikiem A z tytułu nie zapłaconej ceny sprzedaży, A jest dłużnikiem C z tytułu pożyczki. Korzystając z przekazu A może spowodować zapłatę B na rzecz C, która będzie zwrotem pożyczki, a zarazem zapłatą ceny, do wysokości dokonanej zapłaty.

' Zob. A. Szpunar, Kilka uwag..., s. 19. Nb. 824

281

§ 40. Przekaz

825

\j^ podanym przykładzie celem przekazu jest umorzenie tych długów, a B jest wobec A obowiązany do zachowania się zgodnie z treścią przekazu. Przekaz może jednak spełniać także inne funkcje, np. jego celem może być uzyskanie pożyczki przez przekazującego (tzw. przekaz w kredyt) lub przez odbiorcę przekazu; zob. S. Grzybowski [w:] System..., _t. 111, cz. 2, s. 737, 738; Czachórski, Zobowiązania..., s. 509.

Przekazanie świadczenia, a także przyjęcie przekazu nie oznaczająjeszcze zwolnienia przekazującego (A) z długu wobec odbiorcy przekazu (C). Skutek ten ma dopiero spełnienie świadczenia (art. 921⁵ KC); w umowie między odbiorcą przekazu a przekazującym albo przekazanym można jednak postanowić inaczej.

2. Odwołalność

Przekaz nie powoduje powstania po stronie przekazującego żadnego zo- 826 bowiązania, co uzasadnia dopuszczalność odwołania przekazu przez oświadczenie złożone przekazanemu lub odbiorcy przekazu (art. 921³ KC). Odwołanie nie będzie jednak skuteczne, gdy przekazany przyjął przekaz albo spełnił świadczenie.

II. Przyjęcie przekazu

1. Pojęcie

Z czynności prawnej przekazu nie wynika żaden stosunek prawny między 827 przekazanym a odbiorcą przekazu, na podstawie którego odbiorca przekazu mógłby żądać od przekazanego spełnienia określonego w przekazie świadczenia. Do nawiązania stosunku prawnego między przekazanym a odbiorcą przekazu dochodzi wówczas, gdy przekazany przyjmie przekaz. Przyjęcie przekazu następuje przez oświadczenie złożone odbiorcy przekazu, w formie w zasadzie dowolnej (por. art. 75 KC).

Przyjęcie przekazu (akcept) stanowi odrębną od przekazu, jednostronną czynność prawną przekazanego, której treścią jest zobowiązanie się przekazanego wobec odbiorcy do spełnienia przekazanego świadczenia (art. 921² KC). Na tej podstawie odbiorcy przekazu służy odpowiednie roszczenie.

2. Abstrakcyjność

Według KC przyjęcie przekazu ma charakter abstrakcyjnej czynności 828

prawnej.

Wynika to z wyłączenia możliwości powołania się przez przekazanego:

1) na zarzuty, jakie wynikają ze stosunku prawnego istniejącego między nim a przekazującym (ze stosunku pokrycia), a także

Nb. 825-828'

283

§ 41. Papiery wartościowe w ogólności

innA- M

§41. Papiery wartosciu™^ ,. _₀

tenże Rynek papierów wartościowych, wyd. 3, Warszawa 1996; M. Chlopecki, Czy w pranie polskim obowiązuje zasada numerus clausus papierów wartościowych, PS Nr 2/1994; tenże, Obrót papierami wartościowymi na rynku kapitałowym, PPH Nr 8/1995 (cz. I), ppH Nr 9/1995 (cz. II); P. Dubowski, Publiczny obrót papierami wartościowymi, Rejent Nr 6/1994; M. Gajek, Obrót prawami z papierów wartościowych, Pal. Nr 5-6/1994; tenże, prawa z papierów wartościowych - najtrudniejszy problem teorii prawa, Pal. Nr 3-4/1995; f Komosa, Papiery wartościowe. Opracowania monograficzne PPH, kwiecień 1995; K. Kru-czalak, Problematyka prawna papierów wartościowych, wyd. 111, Gdańsk 1996; tenże, Prawo papierów wartościowych, Sopot 1998; J. Litwin, Odtwarzanie i umarzanie dokumentów utraconych, zniszczonych lub zagubionych, Warszawa 1947; M. Michalski, Zasada numerus clausus w prawie papierów wartościowych, PS Nr 11-12/1995; tenże, Problematyka prawna umarzania papierów wartościowych, cz. l i 2, Glosa Nr 12/1997, Nr 1/1998; J. Mojak, Obrót wierzytelnościami. Podstawowe zagadnienia prawne, Lublin 1993; tenże, Prawo papierów wartościowych, Lublin 1999; L. Ogieglo, Charakter prawny powstania zobowiązania wekslowego, Rejent Nr 9/1995; A. Ohanowicz, Przepisy o umarzaniu utraconych dokumentów i rejestracji papierów wartościowych, Poznań 1947; Prawo papierów • -~.„,„v, _noci —j <: Wlndvki, Kraków 1992; Prawo o publicznym obrocie papie-

¹ .->..•-.„„ Warszawa 1999; M. Roma-

owego, Rejent Nr 9/1995; a. vn^,,„.,..^,

conych aoiumi^i^n \ rejestracji papierów wartościowych, Poznań 1947; Prawo papiciu.. wartościowych, pod red. S. Wlodyki, Kraków 1992; Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, pod red. L. Sobolewskiego, Warszawa 1999; M. Roma-'--• n-a«,n o ou' " -—~- ^Hrncie napieram! wartościowymi. Komentarz, Warszawa

-.-u „„ nndstawowe konstrukcje

282

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

2) na zarzuty ze stosunku waluty, a więc między przekazującym a odbior_c
przekazu. V

Przykład: Przekazany - po przyjęciu przekazu - nie może podnieść wobec odbiorc |^!przekazu zarzutu, że roszczenie przekazującego (w stosunku pokrycia) uległo przedawnieni^ albo wygasło. Nie może też zgłosić, że np. umowa, której stronami są przekazujący i odbiorca przekazu (stosunek waluty), jest wadliwa z powodu niezachowania wymaganej formy

O pozbawieniu przekazanego wymienionych zarzutów pozwala wnosić art. 921² § 2 KC (w brzmieniu ustalonym ustawą z 23.8.1996 r, Dz.U. Nr 114, póz. 542), skoro do zarzutów przysługujących przekazanemu przepis ten zalicza tylko takie zarzuty, które wynikają z treści przekazu, oraz te, które służą przekazanemu osobiście względem odbiorcy.

Przykład: Zarzut nienadejścia terminu zastrzeżonego w przekazie wynika z treści przekazu; przykładem zarzutów osobistych może być powołanie się na nieważność przyjęcia przekazu (które następuje wobec odbiorcy), zarzut potrącenia z wierzytelnością przekazanego wobec odbiorcy. W kwestii przysługujących przekazanemu zarzutów zob. szerzej A. Szpunar, Kilka uwag.., s. 21 i n.; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 622 i 623.

Ukształtowanie przyjęcia przekazu jako czynności abstrakcyjnej, tzn. uniezależnionej od stanowiących jej podstawę stosunków pokrycia i waluty, decyduje o dużej przydatności i atrakcyjności instytucji przekazu w obrocie.

Jest ona przydatna m.in. do dokonywania różnego rodzaju rozliczeń finansowych z udziałem banków. Np. A przekazuje ze swego konta, prowadzonego przez bank B na podstawie umowy rachunku bankowego, określoną sumę pieniędzy na rzecz C z dowolnego tytułu, np. aby zapłacić za towar, zwrócić pożyczkę, wykonać darowiznę.

Abstrakcyjność przyjęcia przekazu nie jest jego cechą konstytutywną i na mocy umowy stron może być w konkretnej sytuacji wyłączona. Także wtedy instytucja przekazu zachowuje użyteczność w zakresie jej podstawowych funkcji.

3. Przedawnienie

829 Roszczenia odbiorcy przekazu przysługujące wobec przekazanego, który przyjął przekaz, podlegają rocznemu terminowi przedawnienia (art. 921² § 3 KC).

§ 41. Papiery wartościowe w ogólności

Literatura: S. Grzybowski, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 139-141; Czachórski, Zobowiązania..., § 108; M. Haczyk, Papiery wartościowe w polskiej praktyce bankowej, NP Nr 7-8/1989; tenże, M. H. Koziński, M. Michalski, W. Pyziol, A. Szumański, 1. Weiss, Papiery wartościowe, Kraków 2000; W. Bień, Obrót papierami wartościowymi, Warszawa 1990;

Nb. 829

conych doKumemu v. . .-j-

wartościowych, pod red. S. Wlodyki, Kraków i-ty*.,

rami wartościowymi. Komentarz, pod red. L. Sobolewskiego, Warszawa 1999; m. i\l/„,_unowski, Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, Warszawa 1999; tenże, Wpływ dematerializacji papierów wartościowych na podstawowe konstrukcje prawa papierów wartościowych, PiP z. 10/1999; L. Sobolewski, Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, Warszawa 1999; A. Szpunar, Podstawowe problemy papierów wartościowych, PiP z. 2/1991; tenże, Uwagi o papierach wartościowych na okaziciela, PPH Nr 14/1993; tenże. Akcje jako papiery wartościowe, PPH Nr 11-12/1993; tenże, Komentarz do prawa wekslowego i prawa czekowego, Warszawa 1994, 1996; A Szumański, Problem dopuszczalności emisji nowych typów papierów wartościowych w prawie polskim, [w.] Studia z prawa gospodarczego i handlowego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Wlodyki, Kraków 1996; Z. Świeboda, Egzekucja z papierów wartościowych, PS Nr 5/1997; M Wierzbowski, Problemy obrotu prawami do polskich papierów wartościowych na rynkach obcych, PiP z. 5/1994; K. Zawada, Umowa przelewu, Kraków 1990; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., s. 627 i n.; C. Żuławska, O potrzebie kodeksowej regulacji papierów wartościowych, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, pod red. S. Sol-tysińskiego, Poznań 1990; taż, [w.] Komentarz.., s. 565 i n.

I. Charakterystyka ogólna

1. Pojęcie

Pojęcie papierów wartościowych w obowiązującym systemie prawnym nie 830 zostało określone, aczkolwiek zwrotem tym posługuje się wiele przepisów KC i innych aktów prawnych. Nowelizacja z 1990 r., wprowadzająca do KC ramową regulację papierów wartościowych, pominęła ich definicję z dwóch głównie powodów. Przede wszystkim ogólne pojęcie papieru wartościowego jest przedmiotem dyskusji naukowej, w której prezentowane są niejednolite w tym względzie poglądy. Poza tym przeciwko definiowaniu tego pojęcia przemawiały względy praktyczne, a mianowicie w związku z rozwojem różnych

Nb. 830

284

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

postaci papierów wartościowych ścisłe określenie cech papieru wartościowego „w ogólności" mogłoby prowadzić do nieuzasadnionego ograniczenia jego zakresu.

Papiery wartościowe są dokumentami o szczególnej właściwości, czego wyrazem jest im tylko swoiste powiązanie z prawami majątkowymi (zwłaszcza wierzytelnościami) wskazanymi w treści dokumentu. Polega ono na tym że posiadanie dokumentu stanowi niezbędną przesłankę przypisania prawa osobie formalnie uprawnionej z dokumentu, a w konsekwencji także przesłankę dochodzenia przez nią tego prawa. Obrazowo mówiąc, papier wartościowy ucieleśnia prawo podmiotowe (np. wierzytelność); jest więc nosicielem inkorporowanego w nim prawa, a tym samym i wartości, jakie ono reprezentuje. Ktoś, kto nie ma papieru wartościowego, nie może powołać się na prawo w nim wyrażone. Natomiast do wykonywania tego prawa konieczne, a zarazem wystarczające jest przedstawienie dłużnikowi dokumentu („prawo podąża za dokumentem").

Papier wartościowy pełni więc znacznie donioślejszą funkcję w porównaniu z dokumentem będącym tylko dowodem na istnienie określonego prawa; rola takiego dokumentu polega jedynie na ułatwieniu wykazania, że istnieje prawo podmiotowe („dokument idzie za prawem"), które poza tym można udowodnić innymi sposobami.

831 Przedstawione określenie papieru wartościowego jest w literaturze naukowej na ogół zgodnie przyjmowane. W niektórych wypowiedziach zacieśnia się jednak pojęcie papieru wartościowego przez wskazanie dodatkowej jego cechy, a mianowicie wymagania, aby był on przeznaczony do obiegu¹.

W związku z tym należy zauważyć, że papiery wartościowe, ucieleśniając wyrażone w nich prawa, niewątpliwie ogromnie ułatwiają obrót tymi wartościami i dlatego spełniają swą główną funkcję właśnie w sferze obrotu.

Obiegowy charakter jest istotną cechą podstawowych rodzajów papierów wartościowych, takich jak: weksle, czeki, akcje na okaziciela.

Natomiast ograniczenie pojęcia papieru wartościowego do dokumentów przeznaczonych do obiegu można kwestionować z tej racji, że tak nieostre kryterium, jakim jest „przeznaczenie" dokumentu, prowadziłoby do wielu wątpliwości i ocen dowolnych. Za wystarczające - przy uwzględnieniu wspomnianej funkcji papieru wartościowego - można uznać zastrzeżenie, że pojęcie papieru wartościowego stosuje się do praw (wierzytelności) zbywalnych.

¹ Por. 5. Grzybowski, [w:] System.., t. III, cz. 2, s. 986, 988; Czachórski, Zobowiązania..., s. 519.

Nb. 831

§41. Papiery wartościowe w ogólności 285
Szersze ujęcie papierów wartościowych, nie upatrujące ich istoty w obie-
gowości, znalazło wyraz w znowelizowanych przepisach KC, które regulują
_m.in. kategorię papierów wartościowych imiennych (art. 921⁶).

Według koncepcji ścieśniającej dokumentów takich nie należałoby w zasadzie zaliczać do papierów wartościowych, ponieważ do przeniesienia praw z dokumentów imiennych potrzebny jest przelew'.

Na element obiegowości papierów wartościowych kładą natomiast akcent - co jest zrozumiałe - regulacje dotyczące publicznego obrotu papierami

wartościowymi.

Por. ustawa z 21.8.1997 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (Dz.U. Nr 118, póz. 754 ze zm.). Jak wyjaśnia art. 3 PrPapW, papierami wartościowymi w rozumieniu ustawy są akcje, obligacje oraz inne papiery wartościowe wyemitowane na podstawie właściwych przepisów, a także zbywalne prawa majątkowe wynikające z papierów wartościowych i prawa pochodne, których cena zależy od papierów wartościowych w powyższym znaczeniu. Unormowaniu ustawy nie podlega obrót wekslowy, czekowy, obrót papierami wartościowymi w postaci dokumentów wydawanych przez bank, a potwierdzających złożenie wkładu oszczędnościowego (art. l ust. 2 PrPapW).

2. Powstanie zobowiązania

Do powstania zobowiązania z papieru wartościowego konieczne jest wy- 832 stawienie dokumentu o treści określonej przepisami prawnymi. Dokument taki zawsze wymaga podpisania przez dłużnika, przy czym podpis na papierach wartościowych - co dotyczy papierów na okaziciela - może być odbity sposobem mechanicznym, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej

(art. 921'° § 2 KC).

Przykład: W szczególności na emitowanych masowo papierach wartościowych, takich jak obligacje, bony skarbowe, podpisy odtwarzane są mechanicznie; por. art. 5 ust. l pkt 11 ObligU, która dopuszcza taką możliwość przy emisji obligacji na okaziciela, a także imiennych. Możliwość mechanicznego odtwarzania podpisów na bankowych papierach wartościowych przewiduje art. 90 ust. 2 PrBank. Natomiast osobiście złożony podpis wystawcy powinien zawierać weksel (art. l pkt 8 i art. 101 pkt 7 PrWeksl) oraz czek (art. l

pkt 6 PrCzek).

Obowiązujące przepisy nie rozstrzygają w sposób wyraźny, na podstawie 833 jakiej czynności prawnej i w jakiej chwili powstaje zobowiązanie z papieru wartościowego, a w literaturze naukowej (polskiej i obcej) zagadnienia te od lat wywołują kontrowersje. Przy pewnym uproszczeniu można w tym względzie wyróżnić:

1) teorię jednostronnego oświadczenia woli;

2) teorię umowną.

problemy..., s. 16.

Nb. 832-833

286

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

Pierwsza z tych teorii, upatrująca podstawę zobowiązania w jednostronnej, abstralc cyjnej czynności wystawcy dokumentu, występuje w kilku odmianach, jako: teoria krea cyjna, według której do powstania zobowiązania wystarcza samo podpisanie dokumentu przez wystawcę; teoria emisyjna, wymagająca wydania podpisanego dokumentu innej osobie; teoria dobrej wiary, która łączy skutki prawne z nabyciem tego dokumentu w dobrej wierze.

W myśl teorii umownej źródłem zobowiązania z papieru wartościowego jest umowa miedzy wystawcą a odbiorcą dokumentu, dotycząca wydania dokumentu. Zobowiązanie powstaje na podstawie czynności prawnej kauzalnej i dopiero w dalszym obrocie staje się zobowiązaniem abstrakcyjnym.

Każda z tych koncepcji (poza teorią kreacyjną w czystej postaci), zwykle w pewien sposób modyfikowana, ma aktualnie w doktrynie swoich zwolenników. Koncepcje pośrednie prowadzą zresztą do zbliżenia poglądów, zwłaszcza w aspekcie konsekwencji praktycznych.

Biorąc w szczególności pod uwagę ochronę wystawcy papieru wartościowego i pewność obrotu, należałoby opowiedzieć się za teorią umowną¹ Takiemu stanowisku daje też wyraz orzecznictwo SN.

Por. zwł. uchw. SN (7) z 29.6.1995 r.; opubl. OSP 1996, póz. 26 i powołane w jej uzasadnieniu orzeczenia SN.

834 Według dominującego poglądu doktryny dokumenty o charakterze papierów wartościowych mogą być wystawiane tylko wtedy, gdy przepisy prawne taką możliwość dopuszczają. Za restryktywnym stanowiskiem w tej kwestii przemawia wzgląd na bezpieczeństwo obrotu. Z tego zwłaszcza powodu przyjmuje się na ogół, że w prawie polskim obowiązuje zasada numerus clausus papierów wartościowych.

Pozostaje ona w związku z dopuszczalnością abstrakcyjnych czynności prawnych jedynie w przypadkach określonych ustawą. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na pominięcie w obowiązujących przepisach znanej Kodeksowi zobowiązań instytucji zapisu długu na okaziciela (por. szerzej Czachórski, Zobowiązania..., s. 521 i n). Odnotować też trzeba poglądy opowiadające się za pewnym rozluźnieniem rygorów dotyczących emitowania papierów wartościowych - zob. K. Zawada, Umowa..., s. 40, co do papierów wartościowych imiennych; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 633; A. Chlopecki, Czy w prawie polskim..., s. 32 i n.

3. Rodzaje papierów wartościowych

835 Na podstawie KC (art. 921⁶-921'⁶) i przepisów szczególnych można przedstawić systematykę papierów wartościowych według kryterium przedmiotu uprawnień inkorporowanych w papierach wartościowych oraz sposobu przenoszenia praw z papierów wartościowych.

¹ Por. bliżej A. Szpunar, Komentarz..., s. 16-20; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 634 i 635.

Nb. 834-835

287

o_gólności

§ 41. Papiery wariosuiun*. ,. _₀a) Ze względu na przedmiot uprawnień, jakie ucieleśniają papiery wartościowe, należy wyróżnić:

1) papiery wartościowe opiewające na wierzytelności, 836

2) papiery wartościowe opiewające na prawa inne niż wierzytelności (por. 837

art. 921" KC).

Wśród wierzycielskich papierów wartościowych podstawowe znaczenie mają 838 papiery wartościowe opiewające na wierzytelności pieniężne.

Należą do nich w szczególności weksle, czeki, bankowe papiery wartościowe, a także wydawane przez banki certyfikaty depozytowe, bony oszczędnościowe, dokumenty wkładów oszczędnościowych, lokat terminowych, polisy ubezpieczeniowe. Nową instytucją są listy zastawne, w postaci hipotecznego listu zastawnego i publicznego listu zastawnego¹.

Zob. art. 89 i n. PrBank; art. l ust. 2 PrPapW; art. 3 i n. ustawy z 29.8.1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (Dz.U. "Nr 140, póz. 940 ze zm.).

Do grupy tej należą także obligacje, które zobowiązują do świadczeń pieniężnych.

Poza tym jednak według art. 4 ObligU świadczenia określone w obligacji mogą mieć charakter niepieniężny. Tego rodzaju świadczenie może polegać np. na realizacji przyznanego właścicielowi obligacji prawa do udziału w zyskach emitenta, prawa do zamiany obligacji na akcje spółki będącej emitentem obligacji.

Na ogól przyjmuje się, że charakter wierzycielskich papierów wartościowych mają losy lub inne dowody udziału w grze (zakładzie), dotyczące - w zależności od rodzaju wygranej - wierzytelności pieniężnej lub niepieniężnej (wygranej rzeczowej).

Zob. art. 11 GZU; losy i inne dowody udziału w grze lub zakładzie mają jednak charakter znaków legitymacyjnych, jeżeli regulamin gry (zakładu) dopuszcza możliwość wykazania uprawnień do wygranej w inny sposób, niż wyłącznie przez przedstawienie losu (dokumentu udziału); por. Nb. 849, 918.

art.

• •-i—iwartnśckyw "'—""k ^nf> wierzytelności nale-

286

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

Pierwsza z tych teorii, upatrująca podstawę zobowiązania w jednostronnej, abstr V cyjnej czynności wystawcy dokumentu, występuje w kilku odmianach, jako: teoria krę " cyjna, według której do powstania zobowiązania wystarcza samo podpisanie dokument" przez wystawcę; teoria emisyjna, wymagająca wydania podpisanego dokumentu inn_e' osobie; teoria dobrej wiary, która łączy skutki prawne z nabyciem tego dokumentu w dobrej wierze.

W myśl teorii umownej źródłem zobowiązania z papieru wartościowego jest umowa między wystawcą a odbiorcą dokumentu, dotycząca wydania dokumentu. Zobowiązanie powstaje na podstawie czynności prawnej kauzalnej i dopiero w dalszym obrocie staje się zobowiązaniem abstrakcyjnym.

Por. zwł. uchw. SN (7) z 29.6.1995 r.; opubl. OSP 1996, póz. 26 i powołane w jej uzasadnieniu orzeczenia SN.

834 Według dominującego poglądu doktryny dokumenty o charakterze papierów wartościowych mogą być wystawiane tylko wtedy, gdy przepisy prawne taką możliwość dopuszczają. Za restryktywnym stanowiskiem w tej kwestii przemawia wzgląd na bezpieczeństwo obrotu. Z tego zwłaszcza powodu przyjmuje się na ogół, że w prawie polskim obowiązuje zasada numerus clausus papierów wartościowych.

Pozostaje ona w związku z dopuszczalnością abstrakcyjnych czynności prawnych jedynie w przypadkach określonych ustawą. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na pominięcie w obowiązujących przepisach znanej Kodeksowi zobowiązań instytucji zapisu długu na okaziciela (por. szerzej Czachórski, Zobowiązania..., s. 521 i n). Odnotować też trzeba poglądy opowiadające się za pewnym rozluźnieniem rygorów dotyczących emitowania papierów wartościowych - zob. K. Zawada, Umowa..., s. 40, co do papierów wartościowych imiennych; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 633; A CMopecki, Czy w prawie polskim..., s. 32 i n.

3. Rodzaje papierów wartościowych

835 Na podstawie KC (art. 921⁶-921¹⁶) i przepisów szczególnych można przed-j stawić systematykę papierów wartościowych według kryterium przedmiotu! uprawnień inkorporowanych w papierach wartościowych oraz sposobu prze-| noszenia praw z papierów wartościowych.

¹ Por. bliżej A. Szpunar, Komentarz..., s. 16-20; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 634 i 635.

Nb. 834-835

287

> 41. Papiery wartościowe w ogólności

£ 41. Papiery wunv^^„.

a) Ze względu na przedmiot uprawnień, jakie ucieleśniają papiery warto-£_Cjo\ve, należy wyróżnić:

1) papiery wartościowe opiewające na wierzytelności, 836

2) papiery wartościowe opiewające na prawa inne niż wierzytelności (por. 837

art. 921¹⁶ KC).

Wśród wierzycielskich papierów wartościowych podstawowe znaczenie mają 838 papiery wartościowe opiewające na wierzytelności pieniężne.

Zob. art. 89 i n. PrBank; art. \ ust. 2 PrPapW; art. 3 i n. ustawy z 29.8.1997 r. o Ustach zastawnych i bankach hipotecznych (Dz.U. Nr 140, póz. 940 ze zm.).

Do grupy tej należą także obligacje, które zobowiązują do świadczeń pieniężnych.

"Na ogół przyjmuje się, że charakter wierzycielskich papierów wartościowych mają losy lub inne dowody udziału w grze (zakładzie), dotyczące - w zależności od rodzaju wygranej - wierzytelności pieniężnej lub niepieniężnej (wygranej rzeczowej).

Do grupy papierów wartościowych opiewających na wierzytelności należą także świadectwa udziałowe, które reprezentują m.in. prawa do wymiany świadectwa udziałowego na akcje narodowych funduszy inwestycyjnych.

Zob. art. 29 w zw. z art. 37 i 38 ustawy z 30.4.1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji (Dz.U. Kr 44, póz. 202 ze zm.).

Z kolei do papierów wartościowych wskazujących na prawa inne niż wie- 839 rzytelność mogą być zaliczone w szczególności dokumenty zawierające upraw-

¹ Zob. zwł. M. Michalski, [w.] Papiery wartościowe..., s. 579 i n.

Nb. 836-839

§41. Papiery wartościowe w ogólności 289
dokonania odpowiedniego zapisu na rachunku papierów wartościowych" (art. 7 ust. 3
prPapW). Zob. L. Sobolewski, Przenoszenie praw z papierów wartościowych według no
wego Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi - artykuł polemiczny, MoP

Nr 8/1997.

Podobne unormowanie zawiera Prawo bankowe, w odniesieniu do bankowych papie-

_tovv wartościowych emitowanych w formie zdematerializowanej (art. 90 ust. 4 PrBank). Według art. 90 ust. 7 PrBank, przeniesienie praw z takiego papieru wartościowego następuje z chwilą dokonania odpowiedniego zapisu na rachunku bankowych papierów wartościowych w wyniku zawarcia umowy.

4. Zasady wykonania zobowiązań

Zagadnienia związane z wykonaniem zobowiązań wynikających z papierów wartościowych zostały w KC uregulowane w sposób ogólny, ze wskazaniem na elementy zasadnicze i na ogół wspólne dla wszystkich papierów wartościowych.

—.,„ ,»_IPWql_owe _cze.

itin n« ---

-teściowych. _szczeo_ólne, np. prawo wekslowe, cze-
Rozwinięcie tych zagadnień zawiera* przepisy szczego
kowe, ustawa o obligacjach. , ..__:„_Aw warto

288

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

nienie do rozporządzania towarami znajdującymi się pod pieczą wystaw dokumentu (np. konosament, art. 124 i n. Kodeksu morskiego). Do tej grun należą też papiery wartościowe, w których inkorporowane są prawa udziało we w spółkach akcyjnych (akcje, art. 307 i n. KH; świadectwa tymczasowe wydawane na dowód częściowej wpłaty na akcje na okaziciela, art. 346 KH) b) Z uwagi na sposób przenoszenia praw z papierów wartościowych należy wyróżnić:

840 1) papiery wartościowe imienne, które legitymują jedynie osobę imiennie f wskazaną w treści dokumentu; przeniesienie prawa na inną osobę może j nastąpić tylko w drodze przelewu, połączonego z wydaniem dokumentu (art. 921⁸ KC);

841 2) papiery wartościowe na zlecenie,"które legitymująjako uprawnionego osobę wymienioną w dokumencie oraz każdego, na kogo prawo zostało przeniesione przez indos (art. 921⁹ KC); do przeniesienia prawa potrzebne jest wydanie dokumentu oraz nieprzerwany szereg indosów (art. 921⁹ § 3 KC); do zbywanych w ten sposób praw nie stosuje się przepisów o przelewie (art. 517 § l KC);

Przez indos należy rozumieć pisemne oświadczenie umieszczone na papierze wartościowym na zlecenie i zawierające co najmniej podpis zbywcy, oznaczające przeniesienie praw na inną osobę (art. 921⁹ § 2 KC).

842 3) papiery wartościowe na okaziciela, które nie wskazująw ogóle uprawnionego - jest nim każda osoba, która przedstawi dokument; przeniesienie prawa następuje przez przeniesienie własności dokumentu, do czego potrzebne jest jego wydanie (art. 517 § 2 KC i art. 921ⁿ KC) - nie stosuje się w tym wypadku przepisów o przelewie.

Możliwość swobodnego kreowania i puszczania w obieg papierów na okaziciela stanowiłaby zagrożenie dla bezpieczeństwa obrotu. Z tego względu art. 921'° § l KC przewiduje nieważność dokumentu na okaziciela wystawionego bez zezwolenia właściwego organu państwowego, jeżeli zezwolenie takie jest wymagane do puszczenia danego dokumentu w obieg.

843 Dla wszystkich przedstawionych sposobów przenoszenia praw z papierów wartościowych charakterystyczne jest to, że przeniesienie następuje na podstawie czynności prawnej realnej.

Natomiast odmienne zasady obowiązują w publicznym obrocie papierami wartościowymi. Przede wszystkim papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu nie mają formy dokumentu (art. 7 ust. l PrPapW). Istnieją w postaci zapisu na rachunku papierów wartościowych, prowadzonym przez dom maklerski, a obrót nimi, z uwagi na ich „dematerializację", został zorganizowany z uwzględnieniem tej właśnie cechy. W szczególności umowa zobowiązująca do przeniesienia papierów wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu (np. sprzedaż akcji przez maklera) „przenosi te papiery z chwil

Nb. 840-843

844

Rozwinięcie iy<-u *a,_&_.... kowe, ustawa o obligacjach.

a) Podstawowe znaczenie dla wykonania zobowiązań z papierów wartościowych ma postanowienie art. 921⁶ KC, będące konsekwencją tego, że papiery wartościowe ucieleśniają prawa majątkowe (wierzytelności). Dłużnik ma obowiązek spełnienia świadczenia za zwrotem dokumentu. Jako sposób alternatywny przepis ten przewiduje udostępnienie dłużnikowi dokumentu celem pozbawienia go mocy prawnej stosownie do praktyk zwyczajowo przyjętych. W odróżnieniu od zasad ogólnych (por. art. 454 § l zd. 2 KC), dług ma charakter odbiorczy, ponieważ wierzyciel musi zgłosić się do dłużnika i przedstawić mu dokument do zapłaty.

b) Ze spełnieniem świadczenia do rąk posiadacza legitymowanego treścią 845 papieru wartościowego łączą się doniosłe konsekwencje polegające na zwolnieniu dłużnika z zobowiązania (art. 921⁷ KC). Decydujące znaczenie ma legitymacja formalna, a więc dłużnik będzie zwolniony z długu, choćby posiadacz dokumentu nie był w rzeczywistości wierzycielem. Jednak skutek ten zostanie wyłączony wówczas, gdy dłużnik działał w złej wierze, to znaczy wiedział albo z łatwością mógł się dowiedzieć, że posiadacz dokumentu nie

jest uprawniony.

Legitymacja posiadacza dokumentu zależy od rodzaju papieru wartościowego (imienny, na zlecenie, na okaziciela). W odniesieniu do papierów wartościowych na okaziciela, które legitymują każdego posiadacza, problematyka spełnienia świadczenia uregulowana została bardziej szczegółowo (art. 921" KC). Jest to związane z różnymi możliwymi sytuacjami, w których dokumentem takim posłuży się osoba nieuprawniona (np. dokument został

Nb. 844-845

290

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

zgubiony, skradziony). Dłużnik nie ma obowiązku ustalania, czy okazi • jest właścicielem dokumentu, a jeżeli poweźmie uzasadnione wątpli_wo£ • czy okaziciel jest wierzycielem, powinien złożyć przedmiot świadczenia d' depozytu sądowego.

Przykład: Wątpliwości dłużnika - np. w razie zawiadomienia go o utracie dokumentu - nie uzasadniają zatem odmowy spełnienia świadczenia; ma on obowiązek złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego ze skutkiem zwolnienia z zobowiązania. Podobnie powinien dłużnik postąpić wówczas, gdy właściwy organ państwowy wydał zakaz świadczenia (art. 921" § 2 KC); por. art. 467 i n. KC.

846 c) Kwestia zarzutów, jakie dłużnik może podnieść względem wierzyciela, została w KC uregulowana w sposób wskazujący na abstrakcyjny charakter zobowiązań z papierów wartościowych. Według art. 921'³ KC dłużnik może powołać się na zarzuty, które:

1) dotyczą ważności dokumentu;

2) wynikają z jego treści;

3) służą mu osobiście przeciw wierzycielowi.

Natomiast względem nabywcy dokumentu dłużnik nie może podnieść zarzutów, które służą mu przeciwko poprzedniemu wierzycielowi, chyba że nabywca dokumentu działał świadomie na szkodę dłużnika.

Przykład: Zarzut, że dokument nie jest autentyczny, może być podniesiony wobec każdoczesnego wierzyciela, ale wobec nabywcy dłużnik nie mógłby w zasadzie kwestionować czynności prawnej, w związku z którą powstało zobowiązanie z papieru wartościowego (np. że umowa sprzedaży jest nieważna). Ograniczenie takie nie odnosi się oczywiście do papierów wartościowych imiennych. Prawa przenoszone są wówczas przez przelew połączony z wydaniem dokumentu i dłużnik może wystąpić względem nabywcy z zarzutami, które miał przeciwko zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie (art. 513 § l KC).

5. Umarzanie papierów wartościowych

847 Prawa z papieru wartościowego bez przedstawienia dokumentu nie mogą być realizowane (por. art. 921⁶ KC), dlatego też pojawia się konieczność uchylenia ujemnych następstw utraty dokumentu. Artykuł 921¹⁴ § l KC odsyła w tym względzie do przepisów szczególnych regulujących umarzanie papierów wartościowych; poza tym art. 921'⁴ § 2 KC wyraża wynikającą z tych przepisów zasadę, że w razie prawomocnego umorzenia papieru wartościowego dłużnik obowiązany jest wydać osobie, na której rzecz umorzenie nastąpiło, na jej koszt nowy dokument, a gdy wierzytelność jest wymagalna - spełnić świadczenie.

Szczegółowe kwestie dotyczące umarzania papierów wartościowych reguluje dekret z 10.12.1946 r. o umarzaniu utraconych dokumentów (Dz.U. z 1947 r. Nr 5, póz. 20),

Nb. 846-847

291

§ 41. Papiery wartościowe w ogólności

-.' § 41. Papiery wanoji_.^.„

odniesieniu do weksli i czeków odpowiednio prawo wekslowe (art. 96-100) i prawo ^a_zekowe (art. 78-81). Dla dowodów zawarcia umowy rachunku oszczędnościowego szczelny reżim prawny umarzania przewiduje Prawo bankowe (art. 61).

przepisy dekretu o umarzaniu utraconych dokumentów mają znaczenie ogólniejsze w tym sensie, że dotyczą nie tylko papierów wartościowych, ale i innych dokumentów; z drugiej jednak strony nie odnoszą się do wszystkich papierów wartościowych. Niektóre papiery wartościowe podlegają bowiem umorzeniu według przepisów dla nich właściwych (o czym już wspomniano); poza tym co do niektórych nie przewiduje się w ogóle możliwości umorzenia. Przykład: Losy loteryjne, dokumenty reprezentujące roszczenia przedawnione, z re-guty dokumenty na okaziciela.

II. Papiery wartościowe a znaki legitymacyjne

Od papierów wartościowych KC odróżnia - jako kategorię zbiorczą- znaki 848 legitymacyjne stwierdzające obowiązek świadczenia (art. 921¹⁵), stanowiąc przy tym, że stosuje się do nich odpowiednio przepisy o papierach wartościowych. Odesłanie to ma zwłaszcza takie znaczenie, że spełnienie świadczenia do rąk osoby legitymującej się odpowiednim znakiem zwalnia dłużnika, chyba że działał on w złej wierze (por. art. 921⁷ KC).

Funkcja znaków legitymacyjnych polega na tym, że ułatwiają one upraw- 849 nionemu wykazanie przysługującego mu prawa; w razie utraty znaku można posłużyć się innymi środkami dowodowymi (por. art. 921¹⁵ § 2 KC). Wyłącznie dowodowa rola znaków legitymacyjnych różni je w sposób wyraźny od

papierów wartościowych.

Poza tym znaki legitymacyjne mogą mieć postać dokumentu, a także mogą to być inne przedmioty, występujące we wspomnianej roli.

Przykład: Karta gwarancyjna wydana przez sprzedawcę, kwit bagażowy, numerki w szatni, bilety kolejowe, karnety do teatru.

Pojęcie znaku legitymacyjnego omawia orz. SN z 15.1.1998 r.; opubl. OSP 1998, póz. 164, z glosą aprob. A. Szpunara; ponadto orzeczenie wyjaśnia, że nie jest tego rodzaju znakiem „kwit parkingowy", który prowadzący strzeżony parking włożył za wycieraczkę samochodu, wpisując w nim godzinę wjazdu samochodu.

Znaki legitymacyjne mogą być znakami imiennymi (np. bilet lotniczy) albo 850 znakami nie określającymi imiennie osoby uprawnionej (np. bilet do kina). Do tych ostatnich, w myśl art. 921" § 3 KC, znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy o papierach wartościowych na okaziciela, z zastrzeżeniem odmienności wynikających z przepisów szczególnych.

Nb. 848-850

293

292

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

Jak się wydaje, pojęcie znaku legitymacyjnego na gruncie art. 921" KC obejmuje tak-tzw. papiery legitymacyjne, które jednak w doktrynie odróżnia się od znaków legity ^Ccyjnych i od papierów wartościowych; por. S. Grzybowski, [w:] System..., t. III, _C2 ?" s. 987; K. Kruczalak, Problematyka prawna, s. 14-15; A. Szpunar, Podstawowe problem ' s. 25; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., s. 658-660; Czachórski, Zob wiązania..., s. 519.

§ 42. Wybrane postacie papierów wartościowych

Literatura: S. Grzybowski, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 142-154; Czachórski, Zobowiązania..., § 109-113; M. Bączyk, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik--Mastalskiej, Warszawa 1999, rozdz. VII; tenże, M. H. Koziński, M. Michalski, W. Pyziol, A. Szumański, I. Weiss, Papiery wartościowe, Kraków 2000; Z. Bielecka, M. Wierzbowski, Papiery dłużne. Zagadnienia praktyczne, Warszawa 1998; J. Bogobowicz, B. Kulikowski, Weksel w obrocie zagranicznym, Warszawa 1987; D. Chrapoński, Charakterystyka prawna weksla in blanco, Rejent Nr 11/1993; M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 1999; M. Grasela, Obligacje zamienne na akcje, Kraków 1999; W. Grzegorczyk, Weksle i czeki w obrocie gospodarczym, Łódź 1993; I. Heropolitańska, Weksel w obrocie gospodarczym, Warszawa 1999; taż, Czek w obrocie gospodarczym, Warszawa 1992; taż, Weksel w obrocie zagranicznym, Warszawa 1994; taż, Orzecznictwo sądowe w sprawach wekslowych. Tezy orzeczeń 1924-1994, Warszawa 1995; A. Janiak, Tryb postępowania z wekslami gwarancyjnymi w praktyce publicznej sprzedaży wierzytelności bankowych, MoP Nr 9/1994; R. Jurga, Zabezpieczenie wierzytelności wynikających z obligacji, PUG Nr 2/1998; tenże, M. Michalski, Papiery wartościowe w obrocie masowym, Warszawa 1997; A. Kańczuga, Podpisy na wekslu, Rejent Nr 4/1994; M Kopy-ściański, Indos pełnomocniczy, PPH Nr 4/1995; A. Kostecki, Prawo czekowe, Kraków 1998; /. Korczyńska, Poręczenie wekslowe, Rejent Nr 2 i 4/1994; M. H. Koziński, Prawo wekslowe, Toruń 1999; Ł. Micek, Z problematyki indywidualizacji podmiotów zobowiązania wekslowego, Rejent Nr 10/1996; M. Michalski, Konstrukcja pokrycia czekowego w prawie polskim, PPH Nr 1/1996; tenże, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. W. Góralczykajr., Warszawa 1999, rozdz. 7; tenże. Konstrukcja bankowych papierów wartościowych w świetle zasady numerus clausus papierów wartościowych w prawie polskim, Prawo Bankowe Nr 2/1998; P. Nazarewicz, Indos własnościowy pełny jako podstawowy rodzaj indosu wekslowego, Pal. Nr 7-8/1997; K. Piasecki, Prawo wekslowe i czekowe z komentarzem oraz wzorami weksli i pism procesowych, Warszawa 1993; K. Piasecki, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Bydgoszcz 1999; P. Popielarski, Obrót wekslowy w praktyce, Kraków 1995; B. Ptak, Ustawa o obligacjach. Komentarz, Kraków 1996; L. Sobolewski, Ustawa o obligacjach. Komentarz, Warszawa 1997; tenże, Obligacje i inne papiery dłużne, Warszawa 1999; A. Szpunar, O indosie wekslowym, PS Nr 4/1991; tenże, O odpowiedzialności dłużników wekslowych, PS Nr 5-6/1992; tenże, Poręczenie wekslowe, PiP z. 8/1992; tenże, O przyjęciu weksla trasowanego, PS Nr 1/1993; tenże, O zapłacie dokonanej za pomocą czeku, PS Nr 3/1993; tenże, Uwagi o czeku sfałszowanym, PPH Nr 10-11/1993; tenże, Akcje jako papiery wartościowe, PiP z. 11-12/1993; tenże, Uwagi o wykładni weksla, Rejent Nr 2/1994; tenże, Odwołanie czeku, PPH Nr 4/1994; tenże, Zmiana tekstu weksla, Rejent Nr 6/1994; tenże, Komentarz do prawa wekslowego i prawa czekowego, Warszawa 1994, 1996; tenże, O podpisie wystawcy weksla, Rejent Nr 2/1993; tenże, O czeku rozrachunkowym, PPH Nr 2/1995; tenże, W sprawie podpisu wystawcy weksla, PPH Nr 4/1995;

Nb. 850

§ 42. Wybrane poswcie y^,—,

co,

zapłacie sumy wekslowej, PPH r .

achunku wystawcy czeku, [w:] Studia z prawa prywatnego. Księga pam rofesor Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997; G. J. Tuliński, Rodzaje cze-_ków, PPH Nr 1/1996; /. Weiss, Obligacje, Warszawa 1997; M. Wilejczyk, Weksel in blanco ow inkorporujący prawo wypełnienia, PPH Nr 6/1998; K. Zacharzew-

iadczenia, Prawo Spółek Nr 11/1999;

_żg Prawne aspekty dyskontowania weksli, PPH Nr 10/1995; tenże, Obieg weksla in hfnco, PUG Mr 10/1991; tenże, Umorzenie zaginionych weksli, Rejent Nr 12/1991; tenże, pl'_acie sumy wekslowej, PPH Nr 9/1999; Z. Świderski, Podstawa prawna obciążenia • chunku wystawcy czeku, [w:] Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci ™;-utv Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997; G. J. Tuliński, Rodzaje cze---- Worc7awa 1997; M. Wilejczyk, Weksel in blanco - "•""<>• v 7nrharzew-

achunku wy^~..-,

profesor Biruty Lewaszkiewicz-PetryKowsMy,, ^_

ków, PPH Nr 1/1996; /. Weiss, Obligacje, Warszawa 1997; M. WilejczyK, wci^. ... —

pro

jako papier wartościowy inkorporujący prawo wypełnienia, PPH Nr 6/1998; K. Zacharzew-

jtó, Znaki legitymacyjne stwierdzające obowiązek świadczenia, Prawo Spółek Nr 11/1999;

X Żabicki, Prawo wekslowe i czekowe polskie i zagraniczne, Warszawa 1993.

I. Uwagi wstępne

W obowiązującym systemie prawa papierów wartościowych można wy- 851 odrębnie część szczegółową, obejmującą uregulowanie poszczególnych rodzajów papierów wartościowych. "Na regulację tę składają się przepisy pozakodeksowe, zawarte w różnych aktach prawnych, które w sposób bardziej lub mniej kompletny ujmują problematykę konkretnych instytucji z zakresu prawa papierów wartościowych. Zagadnienia te, z uwagi na obszerny materiał normatywny, bogactwo problemów teoretycznych i praktycznych oraz ich gospodarcze uwarunkowania mogą być szerzej przedstawione w ramach wykładu prawa gospodarczego (handlowego) bądź odrębnego wykładu poświęconego prawu papierów wartościowych.

W dalszych częściach rozdziału omówione zostaną - i to tylko w zarysie - niektóre postacie papierów wartościowych, a mianowicie weksel, czek i obligacje. Wybór ten podyktowany jest przede wszystkim powszechnym zakresem zastosowania wspomnianych instytucji oraz ich doniosłą i rosnącą rolą w obrocie cywilnoprawnym. Ponadto za przedstawieniem reżimu prawnego tych postaci papierów wartościowych przemawiał stopień kompletności odpowiednich regulacji, uzasadniający ich uwzględnienie w ramach kursowego wykładu zobowiązań, jako przykładu szczegółowych instytucji prawa papierów wartościowych.

II. Weksel

1. Pojęcie

Weksel jest papierem wartościowym o cechach ściśle przez ustawę okres- 852 lonych, który ucieleśnia bezwarunkowe i abstrakcyjne zobowiązanie pieniężne osób na dokumencie tym podpisanych.

Weksel należy do papierów wartościowych na zlecenie (por. art. 921⁹ 853 § l KC) i ma taki charakter, chociażby nie był wystawiony wyraźnie na

Nb. 851-853

§ 42. Wybrane postacie papierów

_Wzór weksla własnego:

Mipisce i data Oznaczenie terminu ™_awienia

płatności ³

857

294

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

zlecenie. Przeniesienie praw z weksla przez indos jest więc zawsze dopusz czalne, chyba że wystawca zamieścił w treści weksla zastrzeżenie przeciwn (np. klauzula „nie na zlecenie"). W takim wypadku możliwe jest przeniesienie tych praw tylko w formie i ze skutkami przelewu; weksel przybiera więc postać papieru wartościowego imiennego (art. 11 PrWeksl). Natomiast weksel nie może być papierem wartościowym na okaziciela.

Ze względu na obiegową funkcję weksla, rygorystyczne wymagania formalne dotyczące powstania zobowiązań wekslowych, a także ich surowe ma-terialnoprawne skutki, treść zobowiązań wekslowych, jak wyjaśnia uchw. SN (7) z 29.6.1995 r.; opubl. OSP 1996, póz. 26, ustala się na podstawie tekstu weksla.

Wykładnia zmierzająca do ustalenia treści zobowiązania wekslowego ogranicza się więc do treści oświadczenia woli zawartego w dokumencie wekslowym; nie jest dopuszczalne odpowiednie zastosowanie art. 65 KC. Por. jednak orz. SN z 19.12.1994 r.; opubl. MoP Nr 9/1995, s. 272.

Obowiązujące prawo wekslowe z 28.4.1936 r. (Dz.U. Nr 37, póz. 282) reguluje dwa rodzaje weksli: własny i trasowany.

2. Weksel własny

854 W wekslu własnym (inaczej - weksel suchy, prosty, solą) wystawca sam przyrzeka bezwarunkowo zapłacić oznaczoną sumę pieniężną na rzecz lub na zlecenie wskazanej z nazwiska osoby zwanej remitentem. Ponadto dokument ten powinien zawierać:

1) słowo „weksel",

2) podpis wystawcy,

3) datę wystawienia weksla,

4) termin płatności,

5) miejsce płatności,

6) miejsce wystawienia weksla.

Przykład: Według uchw. SN z 8.9.1995 r.; opubl. OSP 1996, póz. 5, nie może być uważany za weksel taki dokument, w którym brak oznaczenia waluty, w jakiej wyrażono sumę wekslową.

855 Jednakże brak oznaczenia elementów wskazanych w pkt. 4-6 nie pozbawia dokumentu cech weksla. Weksel bez oznaczenia terminu płatności płatny jest za okazaniem, a w braku osobnego oznaczenia, miejsce wystawienia weksla uważa się za miejsce płatności, a także za miejsce zamieszkania wystawcy. Wreszcie wymienione obok nazwiska wystawcy miejsce uważa się za miejsce wystawienia weksla (art. 102 PrWeksl).

Nb. 854-855

295

Oznaczenie remitenta

Oznaczenie miejsca płatności

Podpis wystawcy i miejsce wystawienia

weksla

856

3. Weksel trasowany

Natomiast weksel trasowany (inaczej - ciągniony, przekazowy, trata) zawiera skierowane do oznaczonej osoby (trasata) polecenie bezwarunkowej

zapłaty remitentowi określonej sumy pieniężnej.

W wekslu tym występuje konstrukcja przekazu; wystawca jest przekazującym, który zarazem poleca trasatowi (przekazanemu) zapłatę na rzecz remitenta (odbiorcy przekazu).

Remitentem jest oznaczona z nazwiska osoba, na której rzecz lub na której zlecenie ma być dokonana zapłata.

Ponadto do formy weksla trasowanego odnoszą się te same postanowienia, co do weksla własnego (art. l, 2 PrWeksl; por. Nb. 854, pkt 1-6).

Wystawca weksla trasowanego zawsze odpowiada za zapłatę weksla, a z reguły także za jego przyjęcie przez trasata (art. 9 PrWeksl). Natomiast odpowiedzialność trasata uzależniona jest od przyjęcia (akceptu) przez niego weksla, czemu daje on wyraz podpisując weksel na przedniej jego stronie

(art. 25 PrWeksl).

Nb. 856-857

296 Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe
Wzór weksla trasowanego:

Remitent

Podpis akceptanta, Trasat Podpis wystawcy
tzn.trasata, który
weksel przyjął

4. Poręczenie wekslowe

858 Poza wystawcą weksla i trasatem, który weksel przyjął (akceptantem), za zobowiązanie wekslowe mogą także odpowiadać poręczyciele wekslowi, jeżeli weksel podpisali na przedniej jego stronie (art. 31 PrWeksl).

Udzielenie poręczenia wekslowego w oddzielnym dokumencie jest wyłączone; por. orz. SN z 5.9.1997 r.; opubl. OSN 1998, póz. 25.

Poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo jak ten, za kogo poręczył, a więc z reguły tak jak wystawca. W odróżnieniu od poręczenia zwykłego poręczenie wekslowe (awal) jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie objęte poręczeniem było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny, z wyjątkiem wady formalnej weksla (art. 30, 32 PrWeksl).

5. Indos

859 Pierwszym wierzycielem wekslowym jest remitent. Jeżeli nie zastrzeżono na wekslu, że ma on charakter dokumentu imiennego (nie na zlecenie), może

Nb. 858-859 '

297

§ 42. Wybrane postacie papierów wartościowych

y -"• --j-- -

on być następnie przenoszony na dalsze osoby przez indos z tym skutkiem, że nabywca (indosatariusz) uzyskuje bezwarunkowe prawa wynikające z treści weksla bez względu na to, czy przysługiwały one zbywcy (indosantowi). Pod tym względem indos różni się od przelewu wierzytelności. Indos może być pełny albo in blanco; ten ostatni nie wymienia indosatariusza i może polegać na samym tylko umieszczeniu podpisu przez indosanta na odwrotnej stronie weksla. Legitymuje on każdego posiadacza weksla, który może przenieść weksel przez proste wręczenie (art. 13, 14 PrWeksl).

Istotne jest tylko, by była ciągłość indosów, to znaczy, by przy indosie in blanco na odwrotnej stronie weksla jako pierwszy indosant podpisał się remitent (art. 16 PrWeksl).

Por. orz. SN z 23.2.1981 r.; opubl. OSP 1982, póz. 101, z glosą M. Haczyka. Każdy indosant odpowiada za przyjęcie i zapłatę weksla (art. 15 PrWeksl). 860 Im weksel ma więcej indosantów, tym jest lepiej zabezpieczony, ponieważ ostatni posiadacz weksla (wierzyciel wekslowy) może od większej liczby osób dochodzić zapłaty sumy wekslowej. Instytucja indosu służy do ułatwienia obiegu weksla w okresie od jego wystawienia do terminu płatności i tym samym czyni z weksla dogodny instrument kredytu krótkoterminowego oraz środek płatniczy.

6. Abstrakcyjność

Dla realizacji wspomnianych funkcji, zobowiązania wekslowe: wystawcy, 861 akceptanta, indosantów i poręczycieli mają charakter abstrakcyjny (oderwany). W zasadzie więc ważność tych zobowiązań nie zależy od ważności stosunku prawnego, który uzasadniał ich zaciągnięcie, chyba że chodzi o stosunek osobisty łączący dłużnika wekslowego z wierzycielem (posiadaczem weksla), albo gdy nabywca weksla świadomie działał na szkodę dłużnika wekslowego (art. 17 PrWeksl).

Przykład: A wystawił weksel własny na rzecz sprzedawcy mebli B (remitenta) na pokrycie ceny kupna. B przeniósł przez indos weksel na C, który jako posiadacz weksla zażądał od A zapłaty sumy wekslowej w terminie płatności. Jednakże A odstąpił od umowy sprzedaży z B z powodu wad nabytych mebli. Z tego powodu A nie może odmówić wobec C zapłaty sumy wekslowej, chyba że C działał świadomie na jego szkodę. Natomiast

zarzut taki mógłby podnieść wobec B.

Zagadnień na tle art. 17 PrWeksl dotyczy orz. SN z 12.5.1999 r; opubl. OSP 1999, póz. 200 z glosą aprob. A.Szpunara, które wskazuje na wyłączenie zarzutów osobistych przysługujących dłużnikowi wekslowemu ze stosunku podstawowego (w sprawie kwestionowana była umowa kredytu z powodu braku zgody małżonka kredytobiorcy - wystawcy weksla, na jej zawarcie, art. 36 i 37 KRO), gdy praw z weksla przeniesionego w drodze indosu przez remitenta (tu - bank), dochodzi względem wystawcy indosatariusz.

Nb. 860-861

299

ierów wartościowych erów

298

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

7. Protest

862 W oznaczonym terminie posiadacz weksla powinien przedstawić g₀ h zapłaty w miejscu oznaczonym w treści weksla jako miejsce płatności. PoW to na okazaniu oryginału weksla z wezwaniem do zapłaty głównych dłużników wekslowych, jakimi są: wystawca - przy wekslu własnym oraz akcep-tant - przy wekslu trasowanym. Jeżeli zapłata nie nastąpi, a fakt ten zostanie '* stwierdzony urzędowo w postaci protestu (art. 44 PrWeksl), posiadacz weksla l uzyskuje roszczenie zwrotne przeciwko indosantom, wystawcy weksla traso-1 wanego i innym dłużnikom wekslowym (art. 43 PrWeksl). Od konieczności protestu wystawca weksla lub inny dłużnik wekslowy może zwolnić posiadacza weksla przez zamieszczenie odpowiedniej klauzuli (np. „bez protestu", „bez kosztów", art. 46 PrWeksl). Protest sporządza notariusz lub urzędy po-j cztowe (art. 85 i 95 PrWeksl).

Zob. rozp. Min. Spr. z 9.101965 r. (Dz.U. Nr 45, póz. 82).

8. Odpowiedzialność

863 Wszyscy dłużnicy wekslowi, będący poprzednikami posiadacza weksla, odpowiadają wobec niego solidarnie (art. 47 PrWeksl). Ten z dłużników wekslowych, który zapłacił sumę wekslową, ma z kolei roszczenie zwrotne do swoich poprzedników, przy czym łańcuch ten kończy się na głównym dłużniku wekslowym, jakim przy wekslu własnym jest jego wystawca, a przy wekslu trasowanym - akceptant.

9. Weksel in blanco

864 Weksel in blanco (niezupełny, art. 10 PrWeksl) zawiera co najmniej podpis wystawcy lub akceptanta i w tej postaci składany jest drugiej stronie, która chce swoje aktualne lub ewentualne wierzytelności zabezpieczyć. Może ona następnie weksel ten uzupełnić, a w szczególności wpisać sumę wekslową i na tej podstawie dochodzić roszczenia przeciwko osobom podpisanym na wekslu. Jednakże dłużnikom wekslowym przysługują zarzuty, jeżeli treść weksla nie odpowiada zawartemu między stronami porozumieniu, które zwykle formułuje tzw. deklaracja wekslowa określająca zakres odpowiedzialności dłużnika.

Zob. orz. SN z 28.5.1998 r.; opubl. OSP 1998, póz. 140 z glosą/⁵ Machnikowskiego, o „porozumieniu wekslowym" jako umowie pozawekslowej, do której stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, w szczególności dotyczące wykładni oświadczeń woli. W sprawie występuje zagadnienie użycia weksla in blanco do zabezpieczenia kolejnej transakcji, po wykonaniu pierwszego zobowiązania, gdy porozumienie wekslowe wyraźnie o tym nie stanowi.

Nb. 862-864

S •"• ••;

V/ystawca weksla in blanco ponosi wszakże ryzyko, że remneui iw.^—. _vveksel niezgodnie z umową i puści go w obieg. Wobec osoby trzeciej posiada-iacej weksel dłużnik wekslowy nie może bowiem powołać się na deklarację wekslową (art. 10 PrWeksl) i odpowiada w konsekwencji zgodnie z treścią weksla. Dla wierzyciela weksel in blanco, o charakterze gwarancyjnym, stanowi dogodniejszą postać zabezpieczenia niż poręczenie. Nie wiążą go bowiem przepisy ograniczające dopusz--i~^ noręczenia za dług przyszły (art. 878 KC), a ponadto dochodzenie roszczeń z weksla ?,- , ie i nader uproszczone.

JW. -,_

10. Znaczenie gospodarcze

Gospodarcza doniosłość weksla wyraża się w różnorodnych spełnianych 866 przez weksel funkcjach. Znaczenie podstawowe ma funkcja kredytowa, występująca np. w związku z przesunięciem terminu zapłaty za uzyskane już towary lub usługi do oznaczonej w treści weksla daty (weksel towarowy). Łączy się z tym funkcja płatnicza weksla, ponieważ jego wręczenie przy nabyciu określonych dóbr spełnia rolę jak gdyby zapłaty (weksel nie może być jednak uważany za surogat pieniądza). Funkcję kredytową spełnia też weksel wystawiony w celu udzielenia pożyczki (tzw. weksel finansowy). Z uwagi na to, że weksel jest papierem wartościowym na zlecenie, podkreślenia wymaga jego funkcja obiegowa, polegająca na możliwości przenoszenia praw z weksla drogą indosu i dokonywania w ten sposób „zapłaty" w wielu transakcjach. Istotne znaczenie przypisać także należy funkcji zabezpieczającej weksla, związanej z surową odpowiedzialnością wszystkich osób podpisanych na wekslu.

III. Czek

1. Pojęcie i cechy

W istotnych swych cechach czek podobny jest do weksla trasowanego, od 867 którego zresztą się wywodzi. Natomiast w odróżnieniu od weksla przystosowany został przede wszystkim do pełnienia funkcji płatniczych, a nie kredytowych. Instytucję tę reguluje prawo czekowe z 28.4.1936 r. (Dz.U. Nr 37,

póz. 283 ze zm.).

a) Czek ma więc także postać przekazu, w którym wystawca poleca trą- 868 satowi bezwarunkowo zapłacić oznaczoną sumę pieniężną remitentowi

(art. l, 5 PrCzek).

Jednakże trasatem może być tylko bank. Zakłada się bowiem, że wystawca 869 czeku może na mocy umowy z bankiem dysponować za pomocą czeków określonymi sumami pieniężnymi - czy to już znajdującymi się na jego koncie bankowym, czy to udostępnionymi mu na podstawie kredytu udzielonego mu

Nb. 865-869

Przykładowa treść czeku imiennego:

Kowalski Jan Kowalska Janina » 12345678-87654321 -270-41WARSZfl«iA

i\___________________ ______
O Zachortuj

300

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

przez bank. Nie są to jednak przesłanki ważności czeku (art. 3 PrCzek) j_e(< nakże niezapłacenie czeku przez bank z uwagi na to, że został on wystawień bez pokrycia, sprowadza na wystawcę nie tylko sankcje odszkodowawcze ale i karne (art. 60, 61 PrCzek). W odróżnieniu od weksla trasowanego, czek nie ulega przyjęciu (art. 4 PrCzek) i dlatego bank, na który wystawiono czek nigdy nie jest odpowiedzialny względem remitenta (osoby uprawnionej z czeku)

870 b) W przeciwieństwie do weksla, czeki można wystawiać także na okaziciela, co nawet należy przyjąć, gdy czek nie wskazuje, komu należy uiścić zapłatę. Dopuszczalne sąjednak również czeki imienne lub na zlecenie określonej osoby (art. 5 PrCzek).

871 c) Ze względu na swoją funkcję płatniczą czek zawsze jest płatny za okazaniem, chociażby dzień wskazany jako data wystawienia był późniejszy, aniżeli dzień przedstawienia czeku do zapłaty (czek postdatowany, art. 28 PrCzek). Zarazem zawarte w art. 29 PrCzek postanowienie, że czek musi być przedstawiony do zapłaty w bardzo krótkim okresie, bo w ciągu dziesięciu dni od jego wystawienia, w praktyce wyłącza pełnienie przez niego funkcji kredytowej.

872 d) Można zastrzec na czeku, że suma pieniężna nie ma być wypłacona gotówką, lecz przelana na konto uprawnionego z czeku (tzw. czek rozrachunkowy, art. 39 PrCzek), lub że gotówka ma być wypłacona tylko innemu bankowi lub do rąk stałego klienta banku (tzw. czeki zakreślone, art. 37, 38 PrCzek). Te szczególne rodzaje czeków mają stworzyć dodatkowe gwarancje, że sumy czekowej nie podejmie osoba nieuprawniona.

873 e) Jako dokument sformalizowany czek powinien zawierać następujące elementy:

1) nazwę „czek",

2) polecenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej,

3) oznaczenie trasata (banku),

4) podpis wystawcy,

5) oznaczenie miejsca płatności,

6) oznaczenie daty wystawienia czeku,

7) oznaczenie miejsca wystawienia czeku (art. l PrCzek).

Dokument, który nie ma cech wskazanych w pkt. 1—4, nie jest czekiem. Natomiast pominięcie cech określonych w pkt. 5-7 wywołuje takie skutki, jak przy wekslu (por. art. 2 PrCzek; Nb. 854). Mimo iż nie jest to zastrzeżone w ustawie, w praktyce czeki wystawiane są zawsze na blankietach dostarczanych przez bank, co wskazuje zarazem na to, że wystawca ma w banku otwarte konto.

Nb. 870-873

§ 42. Wybrane postacie papierów wartościowych

301

02 +

ooooooooooo<

WWW w w - ~ -

f) Czek jest dokumentem obiegowym. Czeki na okaziciela przenosi się 874 przez wręczenie, a czeki na zlecenie przez indos; czeki imienne wyłącznie w drodze i ze skutkami zwykłego przelewu wierzytelności (art. 14 PrCzek

i art. 509-518 KC).

Zapłatę czeku - podobnie jak weksla - można zabezpieczyć poręczeniem 875

(awal, art. 25-27 PrCzek).

2. Odpowiedzialność

W odróżnieniu od weksla, przy czeku trasat (bank) nigdy nie jest dłużni- 876 kiem czekowym, jako że nie może czeku „przyjąć" i dlatego nie ponosi odpowiedzialności wobec posiadacza czeku za niezapłacenie sumy czekowej. Jeżeli, niezgodnie z umową (rachunku bankowego) łączącą bank z wystawcą czeku, bank nie zapłaci sumy czekowej, wyłączną odpowiedzialność ponosi on wobec wystawcy czeku jako strony umowy. "Natomiast głównym i koniecznym dłużnikiem czekowym jest zawsze wystawca czeku, który w razie niezapłacenia czeku przez bank ponosi wraz z innymi dłużnikami czekowymi (indosantami, poręczycielami) solidarną odpowiedzialność wobec posiadacza czeku. Zobowiązania te - podobnie jak długi wekslowe - mają charakter abstrakcyjny (art. 12, 18, 19, 22, 27 PrCzek). Wykonywanie zwrotnego poszukiwania przez posiadacza czeku wymaga protestu czeku albo oświadczenia banku na czeku, że mimo przedstawienia go do zapłaty we właściwym

czasie nie został on zapłacony (art. 40 PrCzek).

Nb. 874-876

302

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe IV. Obligacje

1. Pojęcie i rodzaje

Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę obligacji jest ustawa z 29.6.1995 r. o obligacjach (Dz.U. Nr 83, póz. 420 ze zm.).

Przepisy ustawy nie mają zastosowania do obligacji emitowanych przez Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski.

877 Ustawa określa obligację jako papier wartościowy emitowany w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obli-gatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia. Definicję uzupełnia wyjaśnienie, że papiery wartościowe emitowane w serii reprezentują prawa majątkowe podzielone na określoną liczbę równych jednostek (art. 4 ObligU).

878 Świadczenie emitenta może mieć charakter pieniężny albo niepieniężny. Świadczenie pieniężne obejmuje wykup obligacji oraz zapłatę odsetek. Inne świadczenia mogą polegać w szczególności na realizacji przyznanego obliga-tariuszowi:

- prawa do udziału w zysku emitenta;

- prawa do objęcia akcji emitowanych przez spółkę w zamian za obligacje; ustawa nazywa je obligacjami zamiennymi;

- prawa pierwszeństwa subskrybowania akcji spółki przed jej akcjonariuszami - są to obligacje z prawem pierwszeństwa.

W obligacjach mogą występować świadczenia pieniężne i niepieniężne łącznie. Opis świadczeń (ich wysokość, sposób ustalania, zasady spełniania) powinien być zamieszczony w treści obligacji lub w warunkach emisji. 879 Obligacje emitowane na podstawie ustawy - imienne albo na okaziciela - występują w postaci dokumentu określającego m.in. prawa i obowiązki stron, wartość nominalną obligacji, zakres i sposób zabezpieczenia, miejsce i datę wystawienia obligacji. Dokument powinien być podpisany przez osoby upoważnione do zaciągania zobowiązań w imieniu emitenta. Dopuszczalne jest odtwarzanie podpisów sposobem mechanicznym.

Ustawa z 29.6.2000 r. (Dz.U. Nr 60, póz. 702), nowelizująca ObligU, wskazuje również na możliwość emitowania obligacji, które nie mają formy dokumentu (art. 5a). Przybierają wtedy postać zapisu elektronicznego w systemie komputerowym, a o powstaniu praw z obligacji decyduje chwila zapisu w ewidencji, prowadzonej przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA, domy maklerskie, banki. Przysługują one osobie wskazanej w ewidencji

Nb. 877-879

303

postacie papież wartościowych

^ 4z. nyuiunf. j^„._.. jako posiadacz obligacji. Prawa i obowiązki emitenta i obligatariuszy określa

się w warunkach emisji.

Za zobowiązania z obligacji emitent ponosi odpowiedzialność całym swym 880 majątkiem. Przewidziane w ustawie odstępstwo od tej zasady dotyczy obligacji przychodowych, emitowanych przez określone podmioty (jednostki samorządu terytorialnego, spółki wykonujące zadania z zakresu użyteczności publicznej), w celu sfinansowania wskazanych przez nie przedsięwzięć.

Obligacje te zapewniają obligatariuszom pierwszeństwo zaspokojenia przed innymi wierzycielami emitenta, z oznaczonych przez niego przychodów z przedsięwzięcia lub z majątku przedsięwzięcia. Zarazem emitent może ograniczyć swą odpowiedzialność z tytułu obligacji do kwoty przychodów lub wartości składników majątku, objętych pierwszeństwem zaspokojenia (art. 8 ust. 2 w zw. z art. 23a ObligU).

Wierzytelności wynikające z obligacji mogą być zabezpieczone w różny sposób, np. poręczeniem udzielonym przez jednostkę samorządu terytorialnego, gdy emitentem jest inna jednostka samorządu terytorialnego, poręczeniem Skarbu Państwa w razie emisji obligacji na finansowanie określonych inwestycji, hipoteką, zastawem rejestrowym.

Por. art. 6, 7 i 10 ObligU; art. 12 i n. ustawy z 8.5.1997 r. o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne (Dz.U. Nr 79, póz. 484 ze zm.); art. l pkt 8, art. 2 ust. 4 i art. 4 ustawy z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr 140, póz. 703). Zabezpieczenia dotyczące obligacji mają swoją specyfikę, m.in. nietypowe są sposoby ich powstania. W szczególności hipoteka powstaje na podstawie jednostronnej czynności prawnej - do ustanowienia hipoteki wystarczy oświadczenie złożone przez właściciela nieruchomości, a we wpisie hipoteki do księgi wieczystej obligatariuszy nie oznacza się imiennie. W razie ustanowienia zastawu rejestrowego zabezpieczającego wierzytelności z tytułu obligacji zamiast umowy zastawniczej wymagane jest przedstawienie uchwały właściwego organu emitenta, wskazującej przedmiot zastawu. Zastaw taki może być ustanowiony na rzecz wszystkich obligatariuszy, bez imiennego ich określenia. Informacje o zabezpieczeniach zamieszcza się w warunkach emisji, a także w treści obligacji, przy czym przed ustanowieniem zabezpieczeń przewidzianych w warunkach emisji obligacje nie mogą być wydawane (art. 15 ObligU).

2. Emitenci

Obligacje mogą być emitowane przez: 881

1) osoby prawne prowadzące działalność gospodarczą, spółki komandytowo-

-akcyjne,

2) jednostki samorządu terytorialnego, związki tych jednostek oraz miasto

stołeczne Warszawa,

3) inne osoby prawne upoważnione do emisji obligacji na podstawie innych

ustaw,

Nb. 880-881

305

304

Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe

4) instytucje finansowe, których członkiem jest RP, NBP lub państwo nal żące do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), bank centralny takiego państwa lub instytucje, z którymi RP zawarła urno\w regulujące ich działalność na terenie RP i które przewidują emisję obligacji

882 Przed rozpoczęciem emisji obligacji emitent może zawrzeć z bankiem posiadającym odpowiedni kapitał własny umowę o reprezentację obligata-riuszy wobec emitenta (art. 29 i n. ObligU). Powinien zawrzeć taką umowę w przypadku zabezpieczenia emisji poręczeniem Skarbu Państwa. Bank-re-prezentant pełni funkcję przedstawiciela ustawowego obligatariuszy.

3. Emisja

883 Ustawa przewiduje emisję obligacji na zasadach określonych w ustawie - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, w szczególności w trybie publicznej subskrypcji, a także pfzez proponowanie nabycia w inny sposób, np. drogą ofert skierowanych do indywidualnych adresatów.

Dojście emisji do skutku zależy jednak od tego, czy w terminie wyznaczonym do zapisywania się na obligacje zostanie osiągnięty próg emisji, to znaczy czy będzie subskrybowana co najmniej taka liczba obligacji, którą emitent określił jako minimum skutecznej emisji (art. 13 ObligU).

4. Obrót obligacjami i wykup

884 Obligacje podlegają, co do zasady, ogólnym regułom przenoszenia praw z papierów wartościowych, przewidzianych dla dokumentów imiennych i na okaziciela (por. Nb. 840 i Nb. 842). Ustawa o obligacjach zastrzega, że obligacje mogą być zbywane tylko bezwarunkowo. W odniesieniu do obligacji imiennych można wprowadzić w warunkach emisji zakaz albo ograniczenie ich zbywania (art. 16 ObligU). Ograniczeniem mogłoby być np. ustanowienie pierwszeństwa nabycia obligacji na rzecz innych obligatariuszy¹. Obligacje w postaci zapisu elektronicznego uczestniczą w obrocie w ten sposób, że umowa zobowiązująca do przeniesienia praw z obligacji przenosi te prawa z chwilą dokonania w ewidencji zapisu wskazującego osobę nabywcy i liczbę nabytych obligacji (art. 5a ust. 4 ObligU).

Dla obligacji dopuszczonych do publicznego obrotu, które występują w zdematerializowanej postaci, obowiązuje regulacja PrPapW.

¹ Tak B. Ptak, Ustawa o obligacjach..., s. 446, trafnie odróżniając prawo pierwszeństwa od prawa pierwokupu, którego nie można w odniesieniu do obligacji ustanowić, ponieważ ich sprzedaż nie może nastąpić z zastrzeżeniem warunku (por. art. 597 KC).

Nb. 882-884

_;tó^™«,——

£ 42. Wybrane postacie pu^,_.„..

Termin wykupu obligacji określa emitent w treści obligacji lub w warun- 885 kach emisji. Ponadto w sytuacjach określonych w ustawie obligacje podlegają _natychmiastowemu wykupowi (art. 24 ObligU) - będzie tak w razie likwidacji emitenta. W przypadku niewypełnienia w terminie zobowiązań z obligacji obligatariusz może żądać natychmiastowego wykupu w zakresie świadczenia pieniężnego, a także niepieniężnego, po jego przekształceniu w świadczenie pieniężne, według zasad przeliczenia określonych w warunkach emisji.

Termin przedawnienia roszczeń wynikających z obligacji wynosi dziesięć lat (art. 37a ObligU).

5. Umarzanie obligacji

Odtworzenie w razie utraty obligacji ustawa przewiduje tylko w odniesieniu 886 do obligacji imiennych, w trybie przewidzianym w dekrecie o umarzaniu utraconych dokumentów (art. 26 ObligU; zob. Nb. 847).

6. Znaczenie gospodarcze

Dla emitentów obligacji podstawowa ich funkcja polega niewątpliwie 887 na uzyskaniu kapitału. Z kolei środki pochodzące z emisji obligacji pozwalają na realizację określonych przedsięwzięć gospodarczych, zwłaszcza na finansowanie inwestycji. W związku z tym można mówić o funkcji pożyczkowo--rozwojowej. "Natomiast dla obligatariuszy stanowią obligacje lokatę kapitału, przynoszącą korzyści w postaci np. oprocentowania, udziału w zyskach emitenta. Obligacje pełnią też w pewnym zakresie funkcję środka płatniczego, ponieważ za ich pośrednictwem można regulować niektóre należności, np. podatki, kaucje'. "Nowe funkcje gospodarcze obligacji kształtują się w związku z wprowadzaniem obligacji zamiennych na akcje, obligacji z pierwszeństwem nabycia akcji spółek emitujących obligacje².

' Zob. zwt. H. Gronkiewicz-Waltz, Nowe prawo o obligacjach, PUG Nr 4/1989; I. Weiss, Zastosowanie obligacji w gospodarce, PUG Nr 4/1992; tenże, |\v.] Papiery wartościowe...,

s. 215 i n.

² Szerzej B. Ptak, Ustawa o obligacjach..., s. 98 i n.

Nb. 885-887

Rozdział XI. Przyrzeczenie publiczne

§ 43. Przyrzeczenie publiczne

Literatura: A. Szpunar, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 160-162; Czachórski, Zobowiązania.., § 107; F. Blahuta, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 1783 i n; J. Gudow-ski, [w:] Komentarz..., s. 546 i n; A. Ohanowicz, Przyrzeczenie publiczne, Poznań 1920; M Pazdan, Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PiP Nr 1/1989; W. Piechocki, Konkurs jako źródło zobowiązania, SP Nr 31/1971; tenże, Ustalenie wysokości odszkodowania z tytułu nieprawidłowości w konkursach, NP Nr 5/1972; tenże, Odpowiedzialność odszkodowawcza osoby ogłaszającej konkurs, NP Nr 9/1971; tenże, Prawne zasady realizacji konkursów, Warszawa 1976; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem..., s. 827 i n.; A. Szpunar, Przyrzeczenie nagrody konkursowej, NP Nr 3/1971; K. Zawada, Z problematyki nagród konkursowych, ZNUJ, Nr 44; tenże, Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1987, tenże, [w:] Pietrzykow-ski, KC. Komentarz..., s. 597 i n.

I. Przyrzeczenie publiczne w ogólności

1. Pojęcie

888 W myśł art. 919 § l KC, kto przez ogłoszenie publiczne przyrzekł nagrodę za wykonanie oznaczonej czynności, obowiązany jest przyrzeczenia dotrzymać.

889 Zobowiązanie z tytułu przyrzeczenia publicznego powstaje na podstawie jednostronnej czynności prawnej przyrzekającego, a dla ważności złożonego przez niego oświadczenia woli ustawa wymaga, aby zostało ono ogłoszone publicznie. Druga strona (wykonawca czynności) - w odróżnieniu od zobowiązań wynikających z umów - nie składa żadnego oświadczenia woli.

Przyjęta w KC konstrukcja przyrzeczenia publicznego odpowiada tzw. teorii policy-tacyjnej, według której źródłem zobowiązania jest jednostronna czynność prawna zobowiązująca przyrzekającego do spełnienia świadczenia. Natomiast teoria umowna (zwana też teorią oferty) wiąże powstanie zobowiązania ze złożeniem przez przyrzekającego oferty ad incertam personom i jej przyjęciem wyrażającym się w wykonaniu czynności określonej w ofercie. Takie ujęcie przyrzeczenia publicznego znane jest niektórym ustawodawstwem obcym. W systemie prawa polskiego brak dla tej konstrukcji uzasadnienia, ponieważ KC nie wymaga, aby wykonanie czynności miało charakter oświadczenia woli. Może

Nb. 888-889

307

§ 43. Przyrzeczenie publiczne

y -'-• - --^

to być np. działanie bez wiedzy o ogłoszeniu przyrzeczenia, czynność dokonana przed ogłoszeniem przyrzeczenia, działanie wykonawcy nie mającego zdolności do czynności prawnych. Zob. szerzej K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne..., s. 159 i n.

Do powstania stosunku zobowiązaniowego z tytułu przyrzeczenia pu- 890 blicznego konieczne jest wykonanie czynności, za którą przyrzeczona została nagroda.

Zakresem tych czynności objęte są różnego rodzaju zachowania lub efekty ludzkiej działalności, np. można otrzymać nagrodę za znalezienie rzeczy zgubionej, za ujęcie przestępcy lub udzielenie o nim informacji, za napisanie pracy magisterskiej na oznaczony temat, za rozwiązanie wskazanego problemu technicznego, za stworzenie hasła reklamowego itp.

Dokonanie oznaczonej czynności stanowi ustawową przesłankę (conditio iuris), od spełnienia której zależy skuteczność przyrzeczenia publicznego w sferze zobowiązaniowej. Nawiązuje się wtedy stosunek zobowiązaniowy między przyrzekającym (dłużnikiem) a wykonawcą czynności (wierzycielem).

Natomiast z samym przyrzeczeniem publicznym łączy się skutek prawny 891 polegający na związaniu składającego oświadczenie.

Okres związania może oznaczyć przyrzekający przez podanie terminu do wykonania danej czynności. Jeżeli przyrzekający takiego terminu nie określił, będzie związany aż do wykonania czynności, chyba że dopuszczalne jest odwołanie przyrzeczenia (por. art. 919

§ 2 KC).

Przesłanka publicznego ogłoszenia oświadczenia woli przyrzekającego ozna- 892 cza, że oświadczenie powinno być złożone w taki sposób, aby mogło dotrzeć do nie określonej liczby nie oznaczonych osób.

Należy ono do oświadczeń woli nie składanych indywidualnym adresatom

(por. art. 61 KC).

Ogłoszenie przyrzeczenia nagrody może nastąpić za pomocą dowolnych środków, w prasie, radiu, telewizji lub poprzez inne nośniki informacji, np. Internet, plakaty, tablice ogłoszeń. Publiczne ogłoszenie może przybrać postać informacji podanej na zebraniu (np. podczas konferencji naukowej). Przyrzeczenie nagrody - ogłoszone publicznie - może mieć na względzie oznaczony krąg potencjalnych wykonawców, np. artystów plastyków, autorów prac magisterskich napisanych w danym roku, uczniów szkół średnich. Co do tzw. konkursów zamkniętych, zob. orz. SN z 28.4.1969 r.; opubl OSP 1970, póz. 63, z glosą S. Grzybowskiego.

2. Treść stosunku prawnego

Przyrzeczenie publiczne jest czynnością prawną jednostronnie zobowią- 893 żującą; wynika z niej zobowiązanie przyrzekającego do dania nagrody.

Druga strona stosunku zobowiązaniowego (wykonujący czynność) jest wyłącznie uprawniona. W szczególności przysługuje jej roszczenie o spełnienie świadczenia zgodnie z treścią przyrzeczenia.

Nb. 890-893

308

Rozdział XI. Przyrzeczenie publiczne

Nagroda może mieć postać jakiejkolwiek korzyści majątkowej, np. określona sum pieniężna, przedmiot (rzecz ruchoma, nieruchomość), wycieczka zagraniczna, bilety n imprezy artystyczne, stypendium. Oprócz nagród przyznawane są niekiedy wyróżnienia o charakterze niemajątkowym (np. medal, dyplom), zwłaszcza w związku z udziałem w konkursach (por. art. 921 KC). Za szerszym pojęciem nagrody, obejmującym także nagrody „honorowe" (niemajątkowe), opowiada się K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne..., s. 52 i n-J. Gudowski, [w:] Komentarz..., s. 549.

894 Określenie rodzaju, wysokości i ilości nagród należy do przyrzekającego. Na ogół uważa się, że wysokość nagrody nie musi być z góry, to znaczy w oświadczeniu zawierającym przyrzeczenie, ściśle określona; wystarczy wskazanie zasad, które umożliwiają ustalenie świadczenia w chwili wykonania zobowiązania. Za dopuszczalne uznawane jest także zastrzeżenie przyrzekającego, że nagroda zostanie określona przez niego (albo przez osobę trzecią) po ogłoszeniu przyrzeczenia.

W razie braku oznaczenia nagrody w stosownym terminie pojawia się problem zapewnienia ochrony uprawnionemu do nagrody wykonawcy czynności. W doktrynie przedstawiono w tym względzie koncepcję określenia nagrody przez sąd, na żądanie uprawnionego zgłoszone w pozwie o zasądzenie nagrody; por. bliżej K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne..., s. 76-78.

895 Szczególne problemy związane z realizacją prawa do nagrody występują w wypadku wielości wykonawców czynności. Stosownie do art. 920 KC, należy wyróżnić dwie sytuacje:

1) gdy kilka osób wykonało czynność niezależnie od siebie,

Przykład: Dwie albo więcej osób rozwiązało oznaczony problem techniczny.

2) gdy kilka osób wykonało czynność wspólnie, Przykład: Kilka osób uczestniczyło w ujęciu przestępcy.

896 W pierwszej sytuacji, jeżeli przyrzekający nie zastrzegł, że należy się tylko jedna nagroda, każda z tych osób ma prawo do nagrody w pełnej wysokości. W razie zaś zastrzeżenia jednej nagrody otrzyma ją ten, kto pierwszy się zgłosi, a gdyby jednocześnie zgłosiło się kilka osób - ta z nich, która pierwsza wykonała czynność (art. 920 § l i 2 KC).

Świadczenie jedynej przyrzeczonej nagrody pierwszej zgłaszającej się osobie prowadzi więc do zwolnienia przyrzekającego z długu, bez względu na to, kto pierwszy wykonał czynność

897 W sytuacji drugiej nagroda należy się wszystkim współwykonawcom, a w razie sporu co do podziału nagrody osoby te mogą zwrócić się o dokonanie odpowiedniego podziału do sądu (art. 920 § 3 KC).

898 Postanowienia art. 920 KC wyrażają normy o charakterze dyspozytyw-nym. Przyrzekający nagrodę, licząc się z możliwością wykonania czynności przez kilka osób, może ustalić odmienne zasady rozdzielenia nagród.

Nb. 894-898

309

43. Przyrzeczenie publiczne

S •'•'• '•-,.-

Przykład: Wyłonienie nagrodzonych drogą losowania, określenie innych reguł pierwszeństwa, zastrzeżenie nagród różnego stopnia. 3. Odwołanie przyrzeczenia publicznego

a) Przyrzeczenie publiczne w ujęciu KC jest w zasadzie odwołalne (art. 919 899 § 2 KC), co pozostaje w związku z charakterem przyrzeczenia publicznego jako czynności prawnej jednostronnej, obejmującej oświadczenie woli nie składane innej osobie (por. art. 61 KC).

Odwołanie jest także oświadczeniem woli nie składanym indywidualnym 900 adresatom, przy czym powinno być ono dokonane przez ogłoszenie publiczne, w taki sam sposób, w jaki ogłoszono przyrzeczenie.

Odwołanie wymaga zatem skorzystania z takich samych środków przekazu, jakie służyły rozpowszechnianiu przyrzeczenia, aby zapewnić równą skuteczność dotarcia informacji do zainteresowanych. Jednak w sytuacjach wyjątkowych (np. zaprzestanie wydawania danej gazety) wystarczające byłoby odwołanie w sposób zbliżony do ogłoszenia przyrzeczenia.

b) Zasada odwołalności przyrzeczenia publicznego została w KC przyjęta 901 z pewnymi ograniczeniami. Polegają one na wyłączeniu możliwości odwołania przyrzeczenia w dwóch przypadkach:

1) gdy przyrzekający w swoim oświadczeniu zastrzegł nieodwołalność,

2) gdy w przyrzeczeniu oznaczony został termin wykonania czynności.

Pierwsza sytuacja oznacza w istocie zrzeczenie się prawa do odwołania przyrzeczenia publicznego, podyktowane z reguły interesem przyrzekającego. W ten sposób stwarza on dodatkową zachętę do podjęcia czynności, na wykonaniu której mu zależy. Zastrzeżenie nieodwołalności zwiększa też zaufanie do przyrzeczenia, eliminując niespodziewaną i niekorzystną dla zainteresowanych wykonaniem czynności zmianę decyzji przyrzekającego. Podobne znaczenie ma także określenie przez przyrzekającego terminu, w ciągu którego będzie oczekiwał wykonania czynności. Z tego względu nie jest uzasadniony pogląd o dys-pozytywnym charakterze normy zakazującej odwołanie przyrzeczenia terminowego (art. 919 § 2 zd. l KC); por. K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne..., s. 225; tenże, [w:] Pietrzykow-ski, KC. Komentarz..., s. 604.

c) Odwołanie niweczy skutki łączące się z przyrzeczeniem, powodując 902 ustanie stanu związania przyrzekającego. Nie narusza natomiast stosunku zobowiązaniowego, jaki powstaje wraz z wykonaniem czynności, za którą przyrzeczone nagrodę. Mimo odwołania przyrzeczenia chroniona jest bowiem osoba, która już wcześniej wykonała czynność. Względem tej osoby odwołanie jest bezskuteczne, a zatem zachowuje ona prawo do nagrody (art. 919 § 2

zd. 3 KC).

Nie są chronione osoby, które podjęły działania zmierzające do dokonania oznaczonej w przyrzeczeniu czynności, ale czynności tej przed odwołaniem nie wykonały. W szczególności nie przysługuje im roszczenie o zwrot wydatków

Nb, 899-902

Nb. 908

310

Rozdział XL Przyrzeczenie publiczne

poczynionych w toku przygotowań, ani nagroda za później wykonaną czynność, choćby o odwołaniu przyrzeczenia nie wiedziały. Osoby te działają na własne ryzyko.

II. Przyrzeczenie nagrody konkursowej

1. Pojęcie

903 Szczególnym przypadkiem przyrzeczenia publicznego jest publiczne przyrzeczenie nagrody za najlepsze dzieło lub za najlepszą czynność (art. 921 § l KC), które można określić jako przyrzeczenie nagrody konkursowej.

Ogłoszenie konkursu ma zatem na celu nie samo wykonanie pewnych czynności (co jest cechą przyrzeczenia publicznego „zwykłego"), lecz pobudzenie rywalizacji, aby uzyskać jak najlepsze rezultaty w określonej dziedzinie.

904 Przedmiotem konkursów, jak wskazuje powołany przepis, mogą być „dzieła" lub „czynności".

Pojęcia te na gruncie przepisów o przyrzeczeniu nagrody konkursowej rozumiane są szeroko, co jest zrozumiałe zważywszy na rozmaite dziedziny działalności wyzwalające dążenie do współzawodnictwa, a obejmowane licznymi konkursami, często o doniosłym znaczeniu kulturalnym, społecznym i gospodarczym (np. konkursy w zakresie twórczości artystycznej, naukowej, działalności sportowej). Zakresem wspomnianych pojęć objęte są - na co w szczególności wskazuje art. 921 § 3 KC - dzieła w znaczeniu przedmiotów majątkowych, utwory w rozumieniu prawa autorskiego, projekty wynalazcze, a poza tym także inne rezultaty ludzkiej aktywności oraz różne zachowania, które mają charakter czynów.

905 Przyrzeczenie nagrody konkursowej opiera się na tej samej konstrukcji prawnej co przyrzeczenie publiczne. W związku z tym przy omawianiu cech przyrzeczenia nagrody konkursowej należy jedynie zwrócić uwagę na pewne odrębności konkursu w stosunku do „zwykłego" przyrzeczenia publicznego.

2. Cechy

906 a) Przyrzeczenie nagrody konkursowej, inaczej niż przyrzeczenie publiczne „zwykłe", wywołuje skutki prawne tylko wtedy, gdy został zastrzeżony termin, w ciągu którego można ubiegać się o nagrodę (art. 921 § l KC). Z uwagi na to wymaganie, jedną z ważniejszych cech przyrzeczenia nagrody konkursowej jest nieodwołalność tego przyrzeczenia (por. art. 919 § 2 KC).

907 b) Od reguł ogólnych odbiegają zasady dotyczące powstania prawa do nagrody konkursowej. O tym bowiem, czy i które dzieło lub czynność zasługuje na nagrodę decyduje przyrzekający, jeżeli nie zastrzegł inaczej w przyrzeczeniu nagrody (art. 921 § 2 KC). Przyrzekającemu w świetle powołanego przepisu przysługuje swoboda oceny.

311

3. Przyrzeczenie publiczne

5 <». r,*.y,~——.

Zwykle jednak przyrzekający ustala zasady dokonywania ocen, ujmując je w stosownym regulaminie, określającym także tryb przeprowadzenia konkursu. Poza tym, aby wykluczyć zarzut dowolności, przyrzekający z reguły powołuje odpowiednie jury (sąd konkursowy), złożone z wybitnych znawców danej dziedziny, którego zadaniem jest ocena i kwalifikacja prac lub czynności będących przedmiotem konkursu.

c) Z uwagi na to, że często przedmiotem konkursu jest pewien rezultat 908 o charakterze dobra materialnego lub niematerialnego, istotne znaczenie na rozwiązanie przyjęte w art. 921 § 3 KC, w myśl którego własność nagrodzonego dzieła, a także majątkowe prawa autorskie albo wynalazcze nabywa przyrzekający tylko wtedy, gdy zastrzegł to w ogłoszeniu publicznym. W przypadkach takich nabycie wspomnianych praw następuje z chwilą wypłacenia nagrody (art. 921 § 3 zd. 2 KC). Przyrzeczenie publiczne ma wówczas charakter odpłatnej czynności prawnej.

Nb. 903-907

313

44. Umowa gry i zakładu

Rozdział XII. Gra i zakład

§ 44. Umowa gry i zakładu

Literatura: Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 137, 138; Czachórski, Zobowiązania..., § 29.IV; K. Koiakowski, [w:] Komentarz..., t. I, s. 173 i n.; L. Koziorowski, Umowa opcji kupna lub sprzedaży jako gra i zakład, PPH Nr 5/1996; tenże. Umowa opcji kupna lub sprzedaży jako gra lub zakład, PPH Nr 5/1999; R. Ludwicki, Przyczynek do wykładni art. 413 k.c., NP Nr 5/1969; E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, Warszawa 2000, rozdz. VI; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem.., t. I, s. 392; M. Pawlowski, Gry i zakłady wzajemne, Prawo Spółek Nr 7-8/1997; J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz..., s. 978 i n; K. Pietrzykowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz.., t. l, s. 751 i n.; J. Rajski, Szczególne rodzaje sprzedaży premiowanej nagrodami a umowy gry, PPH Nr 1/1995; tenże, Sprzedaż z zastrzeżeniem losowania nagród a loteria fantowa, PPH Nr 6/1995.

I. Pojęcie i źródła regulacji 1. Uwagi ogólne

909 Zobowiązania z gier ł zakładów mają swe źródło w umowach nie będących wszakże przedmiotem odrębnej regulacji kodeksowej w części szczegółowej prawa zobowiązań. Problematyka gier i zakładów znajduje w KC tylko fragmentaryczne unormowanie - dotyczące ich skutków prawnych -usytuowane wśród instytucji części ogólnej prawa zobowiązań, a mianowicie w tytule V Bezpodstawne wzbogacenie Księgi III Zobowiązania (art. 413 KC). Obejmuje ono kwestię zaskarżalności roszczeń wynikających z gier i zakładów, dając przy tym podstawę do istotnego z punktu widzenia normatywnego podziału gier i zakładów na:

1) prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego,

2) zakazane przez prawo,

3) innego rodzaju.

Regulując skutki prawne gier i zakładów KC nie określa jednak bliżej tych instytucji.

910 Przy wzięciu pod uwagę potocznego znaczenia występujących tutaj pojęć można powiedzieć, że w umowie gry strony przyrzekają sobie oznaczoną

Nb. 909-910

lyCIl vll*~~ -

padku zdarzenia.

Koniecznym elementem gry jest przypadkowość, przy czym w niektórych grach o ich rezultacie decyduje wyłącznie przypadek (np. ruletka), a w innych mają również znaczenie umiejętności uczestników (np. brydż).

Ponieważ obowiązek świadczenia lub jego rozmiar uzależnione są od przypadku, umowa gry ma charakter losowy.

Z kolei zakład jest umową, w której strony przyrzekają sobie korzyść 911 majątkową na rzecz tej z nich, której twierdzenie, co do pewnych faktów przeszłych lub przyszłych, okaże się prawdziwe. Zakład należy również do umów losowych, skoro świadczenie zależy od wyniku, na który strony nie

mają wpływu.

Przykład: Zakład o wynik meczu piłkarskiego, o datę wydarzenia historycznego.

Podane określenia gry i zakładu tylko ogólnie oddają ich sens, co jednak na gruncie KC wydaje się wystarczające, z uwagi na jednolite ich konsekwencje, ujęte w art. 413 KC.

2. Regulacja ustawowa

Natomiast bardziej precyzyjne rozróżnienie gier i zakładów oraz ich zde- 912 fmiowanie okazało się niezbędne przy ustalaniu zasad urządzania gier i zakładów jako formy działalności gospodarczej, zwłaszcza po zerwaniu z monopolem Państwa na prowadzenie tej działalności.

Regulująca te zagadnienia ustawa z 29.7.1992 r. o grach losowych, zakładach wzajemnych i grach na automatach¹ (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 102, póz. 650 ze zm.) zawiera wykaz gier losowych, rozumianych jako „gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe, których wynik w szczególności zależy od przypadku, a warunki gry określa regulamin" (art. 2 GZU). Grami na automatach są gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe na urządzeniach mechanicznych, elektromechanicznych i elektronicznych.

Z kolei zakłady wzajemne według ustawy to zakłady o wygrane pieniężne, prowadzone jako totalizatory albo zakłady bukmacherskie.

Totalizatory polegają na odgadywaniu wyników sportowego współzawodnictwa ludzi lub zwierząt, gdy uczestnicy wpłacają stawki, a wysokość wygranej zależy od łącznej kwoty wpłaconych stawek. Bukmacherstwo zostało w ustawie zdefiniowane jako odgadywanie zaistnienia różnych zdarzeń, gdy uczestnicy wpłacają stawki, a wysokość wygranych ' Tytuł ustawy w brzmieniu określonym ustawą z 26.5.2000 r. (Dz.U. Nr 70, póz. 816); pierwotny tytuł: ustawa o grach losowych i zakładach wzajemnych.

Nb. 911-912

918

314

Rozdział XII. Gra i zaklad

zależy od umówionego pomiędzy przyjmującym zakład a wpłacającym stawkę stosunku wpłaty do wygranej (art. 2 ust. 2 GZU).

Przedstawiona w ustawie lista gier i zakładów nie jest zamknięta, ponieważ minister właściwy do spraw finansów publicznych został upoważniony do rozstrzygania, czy ma taki charakter gra lub zakład, których ustawa nie wymienia.

913 Spośród gier wskazanych w ustawie monopolem państwowym objęte zostały gry liczbowe i loterie pieniężne. Wykonywanie tego monopolu należy do ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa, który w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw finansów publicznych tworzy w tym celu jednoosobowe spółki Skarbu Państwa.

Gry liczbowe prowadzi Przedsiębiorstwo Państwowe „Totalizator Sportowy", a loterie pieniężne Przedsiębiorstwo Państwowe „Polski Monopol Loteryjny".

914 Działalność w zakresie innych gier losowych (np. gry cylindryczne, gry w karty, takie jak: black jack, poker, baccarat, gry w kości, gra bingo pieniężne), w zakresie gier na automatach oraz zakładów wzajemnych może być prowadzona w formie spółki akcyjnej lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą na terytorium RP, za zezwoleniem ministra właściwego do spraw finansów publicznych.

915 Urządzaniem gier losowych w postaci loterii fantowych, gry bingo fantowe, loterii promocyjnych i loterii audiotekstowych, ale tylko jednorazowo, mogą zajmować się osoby fizyczne, osoby prawne lub jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, na podstawie zezwolenia ministra albo upoważnionej przez niego izby skarbowej lub urzędu skarbowego. Dochód z loterii fantowych i gry bingo fantowe może być przeznaczony wyłącznie na cele społecznie użyteczne, zwłaszcza dobroczynne.

Ze względu na określony w ustawie system organizowania gier i zakładów, należą one do wyróżnionej w art. 413 § 2 KC, wspomnianej na wstępie kategorii gier i zakładów prowadzonych na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego, z którą wiążą się najdalej idące skutki prawne.

II. Skutki prawne

1. Gry i zakłady prowadzone na podstawie zezwolenia

916 Roszczenia wynikające z tych gier i zakładów korzystają z pełnej ochrony sądowej, a ich reżim prawny określają nie tylko przepisy KC, ale i reglamentacja szczególna, zawarta zwłaszcza w ustawie o grach losowych, zakładach

Nb. 913-916

315

§ 44. Umowa gry i zakładu

j • • -

wzajemnych i grach na automatach. Dla ustalenia sytuacji prawnej uczestników gier (zakładów) prowadzonych na podstawie ustawy istotne znaczenie maj ą ponadto regulaminy, do wydawania których upoważnione są podmioty urządzające lub prowadzące działalność w zakresie gier (zakładów). Regulaminy te podlegają zatwierdzeniu przez właściwy organ państwowy (Ministra Finansów; izby lub urzędy skarbowe). Podmiot urządzający grę (zakład) jest obowiązany zapewnić ich uczestnikom możliwość zapoznania się z treścią regulaminu (art. 13 ust. 5 ustawy). Zawierane masowo umowy gry (zakłady) mają charakter umów adhezyjnych.

Wydawca regulaminu gry (zakładu) powinien zadbać o to, aby przystępujący do gry lub zakładu mogli z łatwością dowiedzieć się o jego treści (por.

też art. 384 i n. KC).

Jest to o tyle ważne, że regulaminom pozostawiła ustawa określenie szcze- 917 gotowych warunków gry (zakładu), praw i obowiązków uczestników, zasad i trybu zgłaszania oraz rozpatrywania roszczeń uczestników. Treść stosunku prawnego w znacznej mierze kształtuje więc regulamin, a ponadto - co jest charakterystyczne dla gier i zakładów urządzanych na podstawie ustawy - regulaminy ustalają termin przedawnienia roszczeń z gry lub zakładu. Ustawa zastrzega jedynie, że termin ten nie może być krótszy niż siedem dni i dłuższy niż sześć miesięcy, biegnie zaś od dnia, w którym roszczenie, stosownie do regulaminu, stało się wymagalne (art. 12 GZU).

Przyjąć należy, że w razie pominięcia kwestii przedawnienia w regulaminie będzie obowiązywał termin sześciu miesięcy, a wymagalność roszczenia zostanie ustalona według zasad ogólnych.

Z uwagi na wprowadzany w regulaminach tryb rozpatrywania roszczeń (postępowanie reklamacyjne) ustawa w interesie uczestników gry (zakładu) zastrzega, że w razie zgłoszenia roszczenia w terminie, bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia zakończenia postępowania reklamacyjnego. Jeżeli zaś wstrzymano wypłatę lub wydanie wygranej z powodu wątpliwości co do uprawnień ubiegającego się o wygraną, termin przedawnienia rozpoczyna bieg z upływem okresu wstrzymania, który nie może przekraczać trzydziestu dni (art. 12 w zw. z art. 11 ust. 2 GZU).

Mając na względzie swoiste cechy gier i zakładów ustawa ustala szczególne zasady realizacji wynikających z nich uprawnień.

Wobec masowego zawierania umów, często przez osoby anonimowe, podstawowe znaczenie dla uzyskania wygranej ma przedstawienie stosownego dowodu udziału w grze lub zakładzie, np. w postaci losu. Wydanie wygranej następuje do rąk okaziciela takiego dowodu, w zasadzie bez badania jego

Nb. 917-918

317

§ 44. Umowa gry i zakładu

316

Rozdział XII. Gra i zaklad

wzbogacen

Nb. 923

uprawnień do wygranej (art. 11 GZU). W razie zaś utraty lub zniszczenia losu lub innego dowodu udziału w grze (zakładzie), uczestnikowi nie przysługują wobec podmiotu urządzającego grę (zakład) żadne roszczenia, chyba że inaczej stanowi regulamin. Także niemożność stwierdzenia autentyczności albo numeru dowodu udziału w grze lub zakładzie działa na niekorzyść uczestnika, ponieważ w takiej sytuacji nie dokonuje się wypłaty (wydania) wygranej.

919 Zapewnieniu prawidłowego przebiegu gier, jak i dowodów na wypadek wątpliwości, służą odpowiednie urządzenia techniczne w odniesieniu do gier prowadzonych w ośrodkach gier (kasyna, salony gry bingo pieniężne, salony gier na automatach).

Przykład: Obowiązek zainstalowania w kasynie gry urządzeń służących do magnetycznego zapisu obrazu, zaopatrzenie ośrodków gier w instalacje przeciwzakłóceniowe.

2. Gry i zakłady zakazane

920 Tego rodzaju gry i zakłady nie wywierają między ich uczestnikami żadnych skutków prawnych. Nie przysługuje wówczas roszczenie o wygraną, a jeżeli świadczenie z gry (zakładu) zostało spełnione, podlega zwrotowi jako nienależne (art. 413 w zw. z art. 410 § 2 KC).

Przykład: Gry i zakłady urządzane lub prowadzone wbrew ustawie o grach losowych i zakładach wzajemnych, por. art. 107 i n. KKS; gry hazardowe urządzane w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, por. art. 128 K.W.

921 W razie dochodzenia zwrotu świadczenia z tytułu gier lub zakładów zakazanych może ono jednak - z mocy orzeczenia sądu - ulec przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa (art. 412 KC). Sankcja ta odnosi się do świadczeń spełnionych świadomie w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym.

3. Inne gry i zakłady

922 Gry i zakłady nie należące do kategorii wyżej przedstawionych, to znaczy nie zakazane i nie wymagające zezwolenia organu państwowego (np. brydż), wywołują skutki prawne w ograniczonym tylko zakresie. Kodeks cywilny nie zapewnia roszczeniom wynikającym z takich gier i zakładów możliwości przymusowej realizacji (art. 413 § 2 KC a contrario), stanowi natomiast, że w razie spełnienia świadczenia z gry (zakładu), nie można żądać jego zwrotu (art. 413 § l KC).

Świadczenie jest zatem uważane za należne, mające uzasadnienie w zobowiązaniu w znaczeniu prawnym. Z uwagi jednak na niezaskarżalność (określoną

Nb. 919-922

Rozdział XIII. Ugoda

§ 45. Umowa ugody

Literatura: Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, § 158, 159; Czachórski, Zobowiązania..., § 105; K. W. Baran, Refleksje na temat charakteru prawnego ugod w sporach o roszczenie ze stosunku pracy, PiZS Nr 9/1988; R. Czarnecki, Ugoda, NP Nr 10/1967; tenże, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz.., s. 1770 i n.; 5. Dmowski, [w:] Komentarz..., s. 538 i n.; J. Lapierre, Ugoda sądowa w polskim procesie cywilnym, Warszawa 1968; tenże, Pojednanie i ugoda w postępowaniu przed sądem gospodarczym, [w:] Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego, Studia luridica t. XXI, Warszawa 1994; Z. Maslowski, Uznanie, ugoda, odnowienie, zwolnienie z długu, poręczenie, Warszawa 1966; L. Ostrowski, Ugoda sądowa, NP Nr 7-8/1972; M. Pyziak-Szafnicka, Uznanie długu, Łódź 1995, s. 193 i n.; E. Skowrońska, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 593 i n.; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem.., s. 824 i n.; A. Szpunar, Z problematyki ugody w prawie cywilnym, PS Nr 9/1995.

I. Pojęcie i cechy

924 Ugoda została ukształtowana w KC jako umowa, przez którą strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo uchylić spór istniejący lub mogący powstać (art. 917 KC).

925 Istotnym elementem ugody są ustępstwa obydwu stron, co nadaje tej czynności prawnej charakter umowy wzajemnej. Taką kwalifikację uzyskuje ugoda ze względu na ekwiwalentność ustępstw według subiektywnej oceny stron, choćby kryteria obiektywne nie uzasadniały podobnej oceny. Przez ustępstwo należy przy tym rozumieć jakąkolwiek rezygnację z pierwotnie zajmowanego przez stronę stanowiska w zakresie istniejącego między stronami stosunku prawnego.

Przykład: Uznanie kwestionowanych dawniej uprawnień drugiej strony, zrzeczenie się określonych zarzutów, ograniczenie roszczenia, ustalenie dogodniejszego dla strony przeciwnej czasu, miejsca lub sposobu wykonania zobowiązania, obniżenie stopy procentowej, uchylenie zabezpieczenia wierzytelności; ustępstwem może być także zrzeczenie

Nb. 924-925

319

Umowa ugody

$ "7J>. umunu ^f,~~j

się przez stronę pewnych uprawnień procesowych, w tym rezygnacja z uzyskania orzeczenia korzystającego z powagi rzeczy osądzonej - zob. uchw. SN z 20.12.1969 r.; opubl. OSN 1970, póz. 40.

Ugoda należy do t/w. umów ustalających. Zmierza do przekształcenia 926 niepewnego lub spornego stosunku prawnego w stosunek pewny i bezsporny. Celem jej jest najczęściej uchylenie istniejącego między stronami sporu, ale ugoda może także mieć na względzie spór, który przypuszczalnie powstanie

w przyszłości.

Z uwagi na czynione przez strony ustępstwa, ugoda wywiera wpływ na 927

treść i wykonanie zobowiązań. Obszarem jej zastosowania nie są wszakże tylko stosunki zobowiązaniowe, ale także inne stosunki cywilnoprawne, jednak tylko w granicach swobodnej dyspozycji stron.

Niedopuszczalna byiaby np. ugoda w kwestii ważności małżeństwa, ustawowego obowiązku alimentacyjnego, w zakresie zobowiązań niezupełnych z gry lub zakładu, które są niezaskarżalne (art. 413 KC).

Mimo więc uregulowania umowy ugody w ks. III KC „Zobowiązania", ma ona znaczenie czynności ogólnej, a zarazem pomocniczej.

Ugoda modyfikuje sytuację stron w ramach już istniejącego stosunku praw- 928 nego. Nie stanowi więc całkowicie nowego tytułu prawnego dla wyrażonych w niej praw i obowiązków. Nie pozbawia też znaczenia innych elementów stosunku prawnego, nie objętych treścią ugody.

Przykiad: Ustanowione poprzednio zabezpieczenia trwają nadal, chociaż wierzytelność została w ugodzie zmodyfikowana. Zob. też S. Dmowski, [w:] Komentarz..., s. 540.

II. Zawarcie ugody

Umowa ugody jest czynnością konsensualną, a do jej zawarcia nie jest 929 wymagana forma szczególna. Potrzeba zachowania odpowiedniej formy może jednak wynikać z treści ugody, zwłaszcza z uwagi na jej przedmiot. Ugoda powinna wtedy być zawarta w takiej formie, jakiej wymaga czynność prawna objęta treścią ugody.

III. Skuteczność

1. Zasady ogólne

Do ugody jako umowy odnoszą się w zasadzie wszystkie przepisy doty- 930 czące skuteczności czynności prawnych, wyznaczające odpowiednie konsekwencje na wypadek ich wadliwości.

Nb. 926-930

_t- 935

320

Rozdział XIII. Ugoda

Przede wszystkim ugoda, jak każda czynność prawna, podlega ogólnym regułom wytyczającym granice dopuszczalnej swobody kształtowania treści czynności prawnej. Ugoda sprzeczna z ustawą, mająca na celu obejście ustawy, sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważna (art. 58 KC)

Przykład: Nieważna z powodu sprzeczności z ustawą jest ugoda zawierająca ustępstwa uczynione w imieniu małoletniego bez uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego (por orz. SN z 5.3.1962 r.; opubl. OSN 1963, póz. 127).

Za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego została uznana ugoda, w której poszkodowany zrzekł się znacznej części świadczeń należnych z tytułu uszkodzenia ciała (orz. SN z 14.12.1973 r., opubl. OSP 1974, póz. 161).

Nie dopatrzył się sprzeczności ugody z ustawą (art. 58 § l KC) SA w Łodzi (orz. z 19.4.1991 r.; opubl. OSP 1992, póz. 39) badając ugodę zawartą między nabywcą samochodu i przedsiębiorstwem „Polmozbyt" jako sprzedawcą, w której sprzedawca zobowiązał się do wydania w ramach rękojmi za wady nowego samochodu, a nabywca do zapłaty określonej kwoty „z tytułu partycypacji w kosztach wymiany samochodu". Zob. aprob. glosę M. Pyziak-

-Szafnickiej, OSP 1992, póz. 243 oraz T. Justyński, Ugoda pomiędzy nabywcą samochodu a profesjonalnym sprzedawcą o wydanie w ramach rękojmi nowego samochodu, PS Nr 4/1994.

931 Odnosząc do ugody przepisy o wadliwości umów wspomnieć ponadto należy o instytucji wyzysku (art. 388 KC), której zastosowanie byłoby uzasadnione w razie wymuszonej przez jedną ze stron (wykorzystującej przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony) rażącej dysproporcji ustępstw. Na tej podstawie pokrzywdzony mógłby domagać się modyfikacji ustalonych ugodą świadczeń, co w konkretnej sytuacji może być dla niego korzystniejsze niż uznanie ugody za nieważną.

Tylko w wyjątkowych wypadkach powołanie się na usprawiedliwiony interes strony

- podlegający ocenie według zasad współżycia społecznego - może prowadzić do uznania ugody za nieważną; zagrożenie stabilności ugody oznacza bowiem ograniczenie jej przydatności w obrocie. W związku z tym zasługuje na uwagę pogląd wyrażony w cyt. już orz. SA w Łodzi z 19.4.1991 r; opubl. OSP 1992, póz. 39, że „nie powinno się uznawać za niedopuszczalną każdą ugodę, z której wynikają dla nabywcy korzyści mniejsze niż te, które można było mu przyznać wyrokiem". Zob. glosę M. Pyziak-Szafnickiej, OSP 1992, póz. 243.

2. Wady oświadczenia woli

932 Do ugody stosuje się także przepisy o wadach oświadczenia woli, z zastrzeżeniem odrębności dotyczących błędu. Uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu zostało z mocy art. 918 § l KC ograniczone, a to w tym celu, aby ugoda mogła doprowadzić do definitywnego uregulowania spornego lub niepewnego stosunku prawnego. W myśl tego przepisu, doniosłość ma jedynie błąd co do stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność nie byłyby powstały, gdyby w chwili zawarcia

Nb. 931-932

321

§ 45. Umowa ugody

j •-•

ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy. Błąd ten powinien więc mieć cechę błędu subiektywnie istotnego.

Na gruncie powołanego przepisu należy odróżnić:

1) błąd dotyczący okoliczności traktowanych przez strony jako niewątpliwe,

2) błąd dotyczący okoliczności spornych lub niepewnych.

Tylko w pierwszym przypadku można powołać się na błąd z uzasadnieniem, że znajomość prawdziwego stanu rzeczy czyniłaby bezprzedmiotowymi spór albo niepewność, a tym samym nie byłoby powodów do zawarcia ugody. Przykład: Strony w błędnym przekonaniu o istnieniu zobowiązania zawierają ugodę, aby uchylić spór co do wysokości świadczeń.

Natomiast powołanie się na błąd nie będzie skuteczne, gdy dotyczył on okoliczności spornych albo wątpliwych, ponieważ celem ugody jest właśnie usunięcie stanu niepewności.

Przykład: W razie błędnej oceny zakresu obowiązku odszkodowawczego, gdy wysokość odszkodowania była przedmiotem sporu, który ugoda uchyla.

Z tych samych przyczyn późniejsze odnalezienie dowodów co do rosz- 933 czeń, których ugoda dotyczy, nie daje podstaw do uchylenia się od skutków prawnych określonych w ugodzie, chyba że została ona zawarta w złej wierze (art. 918 § 2 KC). To ostatnie zastrzeżenie odnosi się do sytuacji, gdy jedna ze stron zataja przed drugą fakt istnienia odpowiednich dowodów.

IV. Ugoda sądowa

Ugoda, likwidując konflikty w drodze kompromisu, i to bez konieczności 934 angażowania aparatu wymiaru sprawiedliwości, niewątpliwie odgrywa pozytywną rolę społeczną. Pozytywna ocena jej funkcji znalazła zdecydowany wyraz w przepisach proceduralnych. Przede wszystkim Kodeks postępowania cywilnego każe sądom, gdy zawarcie ugody jest dopuszczalne, dążyć w każdym stanie postępowania do ugodowego załatwienia sprawy (art. 10, 223, 468 § 2 pkt 2 KPC), a nawet jeszcze przed wniesieniem pozwu przewiduje możliwość wszczęcia specjalnego postępowania pojednawczego dla uregulowania sprawy cywilnej w drodze ugody (art. 184-186 KPC).

Charakter prawny ugody sądowej nie jest jednolicie objaśniany w piśmiennictwie prawniczym, a przez pewien czas także stanowisko orzecznictwa nie

było w kwestii tej zgodne.

Zagadnienie dotyczy stosunku ugody zawieranej przed sądem do umowy

ugody uregulowanej przepisami KC.

Nb. 933-935

Rozdział XIII. Ugoda

322

Liczby -wytłuszczone oznaczają paragrafy, umieszczone na

Abstrakcyjna czynność prawna

- p. gwarancja bankowa 31 668-673

- p. przyjęcie przekazu 40 828

- p. zobowiązania z papierów wartościowych 41 846

- p. weksel 42 861 Actio directa

- p. ubezpieczenia 36 768 Affectio societatis

- p. spółka 38 786

Agencja

- umowa agencyjna 13 344; 20 447-450

- agencja wyłączna 20 453

- forma 20 449

- ograniczenie działalności konkurencyjnej 20 459

- prawa i obowiązki stron 20 451-455

- prowizja 20 448, 452

- prowizja de} credere 20 454

- przedawnienie 20 459

- świadczenie wyrównawcze 20 458

- zakończenie stosunku prawnego 20 456-459

- zastaw ustawowy 20 455

- p. też agent morski, makler 20 450 Akcept 40 827; 42 857 Akcesoryjność

- p. gwarancja jakości 4 130, 133

- p. poręczenie 30 597, 619-625 Aval 29 590; 30 605; 42 858, 875

Bezczynszowe oddanie nieruchomości rolnej do używania i pobierania pożytków 10 311,312

936

Pogląd przyjęty aktualnie w judykaturze SN oraz dominujący w doktrynie uznaje ugodę sądową za czynność o podwójnym charakterze, będącą zarazem czynnością materialnoprawną (ugodą w rozumieniu art. 917 KC) i czynnością procesową o właściwych dla niej skutkach. Według tej koncepcji ugoda sądowa tym tylko różni się od ugody cywilnej (materialnoprawnej), że poza treścią wskazaną w art. 917 KC zawiera oświadczenia zmierzające do umorzenia postępowania.

Za tą konstrukcją opowiedział się SN w uchw. z 20.12.1969 r.; opubl. OSN 1970, póz. 40; zob. też wcześniejsze wypowiedzi doktryny, zwł. J. Lapierre, Ugoda sądowa..., s. 98 i n.; por. K. W. Baran, Refleksje..., s. 408; Czachórski, Zobowiązania..., s. 507; S. Dmowski, [w:] Komentarz.., s. 542 i 543; E. Skowrońska, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 593.

Na dualistyczną konstrukcję ugody sądowej (czynność o charakterze mieszanym) powołuje się orz. SN z 25.2.1998 r; opubl. OSP 1999, póz. 59, z aprob. glosą A. Szpunara (tamże), dotyczące ugody, która przewidywała zaspokojenie roszczeń odszkodowawczych w formie jednorazowego odszkodowania (kapitalizację renty).

Ugody zawierane przed sądem podlegają kontroli sądowej. Za niedopuszczalną uzna sąd ugodę niezgodną z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzającą do obejścia prawa (art. 223 § 2 w zw. z art. 203 § 4 KPC). W postępowaniu w sprawach gospodarczych (art. 479' KPC) zakres sądowej kontroli ugody częściowo odbiega od zasad ogólnych. Sąd uzna ugodę zawartą przez strony za niedopuszczalną, gdy jest niezgodna z prawem, zasadami współżycia społecznego, zmierza do obejścia prawa, a także wtedy, gdy wymaga tego ochrona środowiska lub ochrona produkcji należytej jakości (art. 479¹³§ 2 KPC).

Ocena według tego ostatniego kryterium będzie aktualna najczęściej w sprawach z rękojmi, gwarancji oraz o odszkodowanie z powodu nienależytego pod względem jakości wykonania zobowiązań wynikających zwłaszcza z umowy sprzedaży, kontraktacji, umowy o dzieło. Zob. J. Pietrzvkowski, Sądownictwo gospodarcze. Komentarz, Warszawa 1990, s. 28.

Nb. 936

Indeks rzeczowy

a liczby jasne - numery brzegowe marginesie

Bezpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków 11 325

Bląd

- przy ugodzie 45 932

- przy poręczeniu 30 642

Casus mbctus

- przy użyczeniu 11 319

- przy zleceniu 14 358

- przy przechowaniu 17 412

Cena

- przy komisie 21 466, 475

- przy kontraktacji 7 208, 210, 216

- przy leasingu 12 330, 334

- przy sprzedaży 4 36, 38, 46, 48, 65-79 Czek 39 822; 41 833; 42 867-876

- aval 42 875

- imienny, na okaziciela, na zlecenie 42 870

- odpowiedzialność 42 876

- pojęcie 42 867-874

- postdatowany 42 871

- rozrachunkowy 42 872

- zakreślony 42 872

Czynsz

- przy umowie dzierżawy 10 292, 299,

300, 306

- przy umowie najmu 9 226, 231, 238,

266-270

Darowizna 3 31; 6 177-206

- umowa darowizny 6 177

- - forma 6 183-186

- - przedmiot 6 177

- - strony 6 180-182

325

324

- nieruchomości rolnej 10 308-3in

- milczące przedłużenie 10 302

- poddzierżawa, bezpłatne używani* ,
298 ¹⁰

- prawa i obowiązki stron 10 295_->ni

- przedmiot 10 292, 293 '

- ustawowe prawo pierwokupu nieructa
mości rolnej 10 309 °"

- wypowiedzenie 10 294, 297, 298 3on
303, 304, 310 ' '

- zakończenie 10 302-306, 310

- zastaw ustawowy wydzierżawiającego 10 301

- zbycie rzeczy w czasie trwania dzierżawy 10 307

- p. też umowa o bezczynszowe oddanie nieruchomości rolnej do używania i pobierania pożytków 10 311, 312

Energia

- sprzedaż energii 4 35, 86

₆₇₅a 31 66°

I uprawnienia *££„„** 4147,148 H

^Ho*di»«i*»'"''^śfr'""ⁱ'^ic'^ch'"^>" "*¹rSS-S?»>*»⁴¹''

_popo

tele i podobne zakłady ^
_tzw. _umowa hotelowa 13 *»

421, 433

Facultas alternativa

- p. upoważnienie przemienne Franszyza

- integralna, redukcyjna 36 763

Indos 41 MU « 859, 860

K Kapitalizacja renty 33 700

Snucia . i.

Gra 44 909-923

- umowa gry 44 909, 910

- nierzetelna 44 923

- niezupełne zobowiązanie 44 922

- zakazana 44 920, 921

- ustawa o grach losowych, zakładach wzajemnych i grach na automatach 44 912-919

- - monopol państwowy 44 913

- - przedawnienie 44 917

- - realizacja uprawnień 44 918

- - regulaminy 44 916, 917

- - wykaz gier losowych 44 912

- - zezwolenie 44 914, 915 Gwarancja bankowa 31 655-677

- umowa gwarancyjna 31 655-659, 661-664

- - abstrakcyjny charakter 31 668-673

-r

_ umowa kom.su

- kupna 21 463, 473

_ sprzedaży 21 463 4 / i

_ obowiązki komisan a 2 40 ^

_ obowiązki kometa

_ - prowizja 21 469

_ przedawnienie 21 4 u

Indeks rzeczowy

- niedostatek darczyńcy 6 200, 204

- obowiązki darczyńcy 6 187-190

- odwołanie darowizny 6 195-202

- - z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego 6 195-199

- - z powodu niedostatku darczyńcy 6 200

- polecenie 6 191-194

- - wypełnienie 6 193

- - zwolnienie z wypełnienia 6 194

- przebaczenie 6 196, 197

- rękojmia za wady 6 190

- rozwiązanie przez sąd 6 206

- utrzymanie darczyńcy 6 204

- zgodna z zasadami współżycia społecznego 6 203 Depozyt nieprawidłowy

- umowa 24 493, 494; 26 517-522

- stosowanie przepisów o pożyczce 26 523, 524

- stosowanie przepisów o przechowaniu

26 525-527 Dostawa 3 31; 37 784 Dożywocie 32 678; 34 702-716

- prawo dożywocia 34 706-713

- - ochrona 34 709, 710

- - zamiana na rentę 34 711-713, 715

- umowa dożywocia 32 678; 34 702-705

- - forma 34 705

- - przedmiot 34 704, 717

- - strony 34 703

- - bezskuteczność względna 34 716

- - rozwiązanie przez sąd 34 714, 715

- p. też umowa z następcą 34 717, 722 Dzieło 13 344; 16 381- 403

- umowa o dzieło 16 381-384

- pojęcie dzieła 16 382

- prawa i obowiązki stron 16 385-399

- przedawnienie 16 403

- rękojmia za wady dzieła 16 393, 394

- wydanie i odebranie 16 392

- wynagrodzenie 16 381, 384, 395-399

- - kosztorysowe 16 396, 398

- - ryczałtowe 16 396, 397

- zakończenie 16 400^02

- - odstąpienie 16 388, 391, 399, 401

- - rozwiązanie umowy 16 402 Dzierżawa 8 225; 10 292-310

- umowa dzierżawy 10 292

- czas trwania 10 294

- czynsz 10 292, 299, 300, 306

Indeks rzeczowy

•ZUny

- rękojmia za wady 21 474, 475

- ustawowe prawo zastawu 21 470

- zakończenie 21 471 Konkurencja

- ograniczenie działalności konkurencyjnej agenta 20 459

- p. ograniczenia przy sprzedaży 4 55

Konkurs

- p. przyrzeczenie publiczne 43 903-908

Konosament 22 487; 41 839 Kontraktacja 3 31; 7 207-224

- umowa kontraktacji 7 207-210

- - forma 7 211

- - strony 7 207, 223

- obowiązki kontraktującego 7 216, 217

- obowiązki producenta 7 212-215

- odpowiedzialność kontraktującego 7 222

- odpowiedzialność producenta 7 218-221

- przedawnienie 7 224

- rękojmia za wady przedmiotu kontraktacji 7 210, 220

- rękojmia za wady środków produkcji 7

210, 222

- świadczenia dodatkowe kontraktującego 7 209, 217

Kredyt

- p. kredyt bankowy, pożyczka, sprzedaż

na raty, leasing Kredyt bankowy

- umowa kredytu 24 493-495; 27 528-535

- - forma 27 532

- - strony 27 530

- prawa i obowiązki banku 27 536-542

- - tajemnica bankowa 27 541, 542

- prawa i obowiązki kredytobiorcy 27

543-546

- - odsetki 27 544

- - prowizja 27 545

. « ?95- 12 326-343 Leasing 8 225, , u

_ forma 12 329 ,90.334

_ wady

- ubezpieczenie kredytu 31 677

Indeks rzeczowy

326 Indeks rzeczowy

Papiery wartościowe 39 821, 822; 41 830-887

- abstrakcyjność 41 846, 861, 876

- a znaki legitymacyjne 41 848-850

- imienne 41 840

- indos 41 841

- na okaziciela 41 842

- na prawa inne niż wierzytelności 41 837,

839

- na wierzytelności 41 836, 838

- na zlecenie 41 841

- pojęcie 41 830, 831

- powstanie zobowiązań z papierów wartościowych 41 832-834

- publiczny obrót 41 831

- umarzanie 41 847

- wykonanie zobowiązań z papierów wartościowych 41 844-846

- zarzuty 41 846

- p. czek, obligacje, weksel Polecenie (modus)

- p. darowizna 6 191-194 Polisa ubezpieczeniowa - p. umowa ubezpieczenia, dokument ubezpieczenia 36 746, 747

- własność rzeczy 12 339

- wygaśnięcie umowy 12 343

- wynagrodzenie pieniężne 12 334

- wypowiedzenie 12 338, 341, 342 List przewozowy 22 487 Lokale

- p. najem lokali

Majątek

- wspólny wspólników 38 795

- p. odpowiedzialność osobista 29 588

Nagroda

- p. przyrzeczenie publiczne Najem 8 225; 9 226-291

- urnowa najmu 9 226-231

- - forma 9 232

- - przedmiot 9 227

- czas trwania 9 229, 261

- czynsz 9231,238

- obowiązki najemcy 9 238-242

- obowiązki wynajmującego 9 233-237

- podnajem, bezpłatne używanie 9 241, 279

- przedawnienie 9 253

- przedłużenie milczące 9 250

- rękojmia za wady 9 237, 278

- ulepszenia 9 252, 273, 291

- ustawowe prawo zastawu wynajmującego 9 239

- wypowiedzenie 9 229, 237, 238, 242, 243, 248, 249, 278

- zakończenie 9 246-249, 251

- - rozliczenia 9 252

- zbycie rzeczy najętej 9 243-245, 281

- p. też leasing 12 326

Najem lokali mieszkalnych 9 254-291

- czynsz 9 266-270

- - regulowany 9 268

- - wolny 9 269

- - w budynkach spółdzielni mieszkaniowych 9 270

- dodatek mieszkaniowy 9 272

- kaucja 9 262

- lokale socjalne 9 260, 261, 288

- lokale zamienne 9 288

- mieszkaniowy zasób gminy 9 260

- ochrona bezwzględna 9 280

- opłaty inne niż czynsz 9 271

- prawa i obowiązki stron 9 273-279

- reżim prawny 9 254, 255

- samodzielny lokal 9 256

- umowa 9 259-262

- śmierć najemcy 9 263, 265

- współnajem małżonków 9 264

- zakończenie 9 282-291

- - wypowiedzenie 9 283, 284

- - rozwiązanie przez sąd 9 285, 286

- - rozliczenia 9 291

Najem lokali użytkowych 9 229, 254, 280

Następca

- umowa z następcą 32 678; 34 717-725

- - treść 34 719-724

- - rozwiązanie przez sąd 34 725 Naturalne (niezupełne) zobowiązania

- p. gra, zakład Negotlorum gestio

- p. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia Negotium mixtum cum donatione

- p. darowizna 6 179 Nieodpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków 11 325

Obligacje 42 851, 877-887

- definicja 42 877

- emisja 42 883

- emitenci 42 881

- funkcje 42 887

- imienne, na okaziciela 42 879

- obrót 42 884

- odpowiedzialność 42 880

- świadczenie pieniężne i niepieniężne 42 878

- umarzanie 42 886

- umowa o reprezentację obligatariuszy 42 882

- wykup 42 885

- zabezpieczenia 42 880 Odkup

- prawo odkupu przy sprzedaży 4 149,160 Odpowiedzialność

- czekowa 42 876

- osobista 29 577, 588

- rzeczowa 29 577, 579-581

- solidarna 7 221; 9 267; 11 320; 14 358, 360, 363; 17 411, 415; 38 797; 42 863, 876

- p. też poręczenie 30 599, 633, 652

- wekslowa 42 863

- za produkt 4 126, 148

- p. też casus mixtus Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady 13 344; 18 419^30

- podmioty odpowiedzialne 18 420

- przedawnienie 18 431, 432

- rozszerzenie na zakłady kąpielowe 18 430

- rzecz wniesiona 18 422, 423

- zasady odpowiedzialności 18 424^29

- - cenne przedmioty 18 429

- - ustawowe prawo zastawu 18 433 Odwołanie

- darowizny 6 195-202

- poręczenia za dług przyszły 30 618

- przekazu 40 826

- przyrzeczenia publicznego 43 899-902

- renty 33 690

Ogólne warunki ubezpieczeń

- dobrowolnych 35 728, 730 - obowiązkowych 35 730

327

Poręczenie 29 589; 30 596-654

- umowa poręczenia 30 596-603,612-618

- - akcesoryjność 30 597, 619-625

- - forma 30 610, 611

- - strony 30 606-609

- odpowiedzialność poręczyciela 30 630-636

- podporęczenie 30 604

- roszczenia między poręczycielami 30 652-654

- wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela 30 646-650

- za dług przyszły 30 618

- zarzuty poręczyciela 30 637-645

- zwrotne 30 651

- a przejęcie długu 30 625

- a przelew wierzytelności 30 624 Pożyczka 24 493, 494; 25 496-516

- umowa pożyczki 25 496-501

- - forma 25 497

- obowiązki biorącego pożyczkę 25 506-509

- obowiązki dającego pożyczkę 25 502-505

- odsetki 25 499, 509

- odstąpienie 25 503

- pożyczka bankowa 25 512-516

- przedawnienie

- - roszczenia o wydanie przedmiotu pożyczki 25 504, 511

- - roszczenia o zwrot pożyczki 25 510

- rękojmia za wady 25 505 Producent rolny

- p. kontraktacja Protest

- p. weksel 42 862

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia 13 344; 15 369-380

- cechy działania 15 370-373

- obowiązki stron 15 374-377

- potwierdzenie 15 378-380

Prowizja

- przy umowie agencyjnej 20 448, 452

- przy umowie gwarancji bankowej 31 665

- przy umowie komisu 21 469

- przy umowie kredytu bankowego 27 545

- przy umowie rachunku bankowego 28

552, 561 Prowizja del credere 20 449, 454

Przebaczenie

- przy umowie darowizny 6 196, 197 Przechowanie 13 344; 17 404-418

329

•'•»'•? Rękojmia przy sprzedaży 4 83-128

- cechy odpowiedzialności 4 89-93

- modyfikacje umowne 4 128

- naprawienie szkody 4 124-126

- obrót konsumencki 4 118, 119

- przejście uprawnień 4 123

- reżim prawny 4 83

- uprawnienia z tytułu rękojmi 4 99-117,

120-122

- - dostarczenie rzeczy wolnych od wad

4 101, 110-115

- - obniżenie ceny 4 100, 109

- - odstąpienie od umowy 4 99,104-108

- - usunięcie wady 4 102, 116, 117

- - terminy (zawite) realizacji 4 120-122

- wady fizyczne 4 84-86

- - wady główne zwierząt 4 127

- wady prawne 4 87, 88, 103

- zawiadomienie o wadzie 4 94-98 Rękojmia za wady rzeczy

- przy darowiźnie 6 190

- przy komisie 21 474, 475

- przy kontraktacji 7 210, 220, 222

- przy najmie 9 237, 278

- przy pożyczce 25 505

- przy rencie 33 687, 688

- przy sprzedaży 4 83-128

- przy umowie o dzieło 16 393, 394

- przy użyczeniu 11 316

- przy zamianie 5 176 Rozwiązanie umowy przez sąd

- p. darowizna 6 206; dożywocie 34 714, 715; najem 9 285, 286; umowa z następcą 34 725; umowa spółki cywilnej 38 815

328

- zarzuty przekazanego 40 828 Przeniesienie własności

- przy darowiźnie 6 177, 185, 187, 202

- przy depozycie nieprawidłowym 26 519 520

- przy dożywociu 34 702, 704

- przy komisie 21 463

- przy kontraktacji 7 210, 214

- przy leasingu 12 339

- przy pożyczce 25 496, 500, 502

- przy rencie 33 682

- przy sprzedaży 4 35, 56, 155, 160

- przy umowie o dzieło 16 392

- przy umowie z następcą 34 719, 720

- przy zamianie 5 175 Przepadek

- p. gra, zakład 44 921 Przewóz

- umowa przewozu 13 344; 22 476-487

- reżim prawny 22 477

- przewóz osób 22 478^85

- przewóz rzeczy 22 486, 487

- - konosament 22 487

- - list przewozowy 22 487 Przyrzeczenie publiczne 43 888-908

- nagroda 43 893, 894

- ogłoszenie publiczne 43 888, 889, 892

- odwołanie 43 899-902

- powstanie stosunku zobowiązaniowego 43 890

- teoria policytacyjna, teoria oferty 43 889

- wielość wykonawców 43 895-898

- przyrzeczenie nagrody konkursowej 43 903-908

- - przedmiot konkursu 43 903, 904, 908

- - rozstrzygnięcie 43 907

- - termin 43 906

Samobójstwo

- p, umowa ubezpieczenia 36 772 Skład 13 344; 19 434-446

- umowa składu 19 434-438

- - czynność prawna realna 19 434, 438

- - dowód składowy 19 438

- prawa i obowiązki stron 19 439-444

- przedawnienie 19 445, 446

- przedsiębiorstwo składowe 19 437

- ustawowe prawo zastawu 19 443

- wygaśnięcie roszczeń 19 446 Składka ubezpieczeniowa 35 726, 36 731, 758

Rachunek bankowy 24 493-495; 28

548-575

- umowa rachunku bankowego 28 548-553

- - forma 28 550

- - strony 28 549

- blokada 29 586, 587

- oprocentowanie 28 552, 561

- prawa i obowiązki banku 28 555-563

- obowiązki posiadacza rachunku 28 564-565

Indeks rzeczowy

- umowa przechowania 17 404-408

- - czynność prawna realna 17 405, 407

- - przedmiot 17 404

- obowiązki przechowawcy 17 409-412

- obowiązki składającego 17 413-415

- przedawnienie 17 418

- zakończenie 17 416, 417

- p. też depozyt nieprawidłowy Przedawnienie roszczeń

- przy gwarancji bankowej 31 676

- przy odpowiedzialności utrzymujących hotele i podobne zakłady 18 431, 432

- przy obligacjach 42 885

- przy przekazie 40 829

- przy rencie ze źródeł pozaumownych 33 701

- przy umowie agencyjnej 20 459

- przy umowie komisu 21 472

- przy umowie kontraktacji 7 224

- przy umowie kredytu bankowego 27 547

- przy umowie najmu 9 253

- przy umowie o dzieło 16 403

- przy umowie poręczenia 30 643

- przy umowie pożyczki 25 504, 510, 511

- przy umowie przechowania 17 418

- przy umowie przewozu osób 22 484

- przy umowie rachunku bankowego 28 568

- - przy rachunku oszczędnościowym 26 575

- przy umowie renty 33 681, 692

- przy umowie składu 19 445, 446

- przy umowie sprzedaży 4 80-82

- przy umowie ubezpieczenia 36 781-783

- przy umowie użyczenia 11 324

- przy umowie zlecenia 14 368

- z gier i zakładów prowadzonych na podstawie zezwolenia 44 917

Przejęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych przy sprzedaży (umowa serwisowa) 4 142-146

Przekaz 39 821, 822; 40 823-829

- pojęcie 40 823

- odwołanie 40 826

- przedawnienie 40 29

- przekaz w dług, w kredyt 40 824

- przyjęcie przekazu 40 827, 828

- - abstrakcyjność 40 828

- stosunek pokrycia 40 823

- stosunek waluty 40 823

Indeks rzeczowy

_ prowizja 28 552, 561 przedawnienie 28 575

- rodzaje rachunków bankowych 28 554 _ zakończenie 28 566, 567 _ _ wypowiedzenie 28 567 _ umowa rachunku oszczędnościowego 28 549, 569-575

- - dowody zawarcia 28 570, 571 _ - przedawnienie 28 575

- - przywileje egzekucyjne 28 572 _ - rachunek wspólny 28 549, 573

- - rozwiązanie umowy 28 574

- - system gwarantowania 28 554

- - wypłata po śmierci posiadacza 28 573

Raty

- p. leasing 12 330, 334, 337

- p. renta 33 681, 684

- p. sprzedaż na raty 3 149, 151-154 Rażąca niewdzięczność

- p. odwołanie darowizny 6 195-199

Regres

- przy gwarancji bankowej 31 674

- przy odpowiedzialności czekowej 42 876

- przy odpowiedzialności wekslowej 42

863

- przy poręczeniu 30 646-650, 652-654

- przy umowie ubezpieczenia 36 766

Regwarancja

- p. gwarancja bankowa 31 660

Reklamacja

- przy grach i zakładach 44 917

- przy rękojmi za wady rzeczy sprzedanej 495, 118 Remitent 42 854, 856 Renta 32 678; 33 679-701

- umowa renty 33 679-685

- - forma 33 686

- - przedmiot 33 679

- prawa i obowiązki stron 33 680-682,

687, 688

- przedawnienie 33 692

- rękojmia za wady 33 687, 688

- wygaśnięcie prawa do renty 33 689-691

- źródła pozaumowne renty 33 693-696

- - modyfikacja świadczeń 33 697-699

- - kapitalizacja 33 700

- - przedawnienie 33 701

- - p. też renta przy darowiźnie 6 204; dożywociu 33 696, 711-713; renta ubezpieczeniowa 33 696; 36 744

Indet&frzeczowy

- - wypowiedzenie 36 777 '•••..

- wypadek ubezpieczeniowy 36 740

- zakład ubezpieczeń (ubezpieczyciel} 36

736 Ugoda 45 924-936

- umowa ugody 45 924-929

- - forma 45 929

- - skuteczność 45 930-933

- wady oświadczenia woli (błąd) 45 932

- ugoda sądowa 45 934-936

- zakres zastosowania 45 927 Umorzenie papierów wartościowych 41

847 Umowa

- adhezyjna 22 479; 24 495; 35 728; 36

734; 44 916

- darma (nieodpłatna) 6 177,178; 11 313; 14 353; 17 406; 25 499; 26 522; 28 552; 30 601; 31 666; 33 682

- dwustronnie zobowiązująca 4 38; 5 175; 7 210; 9 226; 10 292; 11 315, 317; 12 329; 14 354; 16 385; 17 406; 19 439-443; 20 447; 21 460; 22 476; 23 489; 25 498; 27 528; 28 555-565, 33 682; 34 702, 719; 36 731, 732

- grupy umów l 14-19

- jednostronnie zobowiązująca 6 177; 30 596; 31 655; 33 682

- klasyfikacja umów l 7, 8

- konsensualna 4 40; 5 175; 6 177; 7 208-211; 9 232; 10 292; 14 354; 16 383; 20 447; 21 460; 22 476; 23 491; 25 497; 27 528; 28 550; 30 610; 31 661, 662; 33 686; 34 702,704; 36 731; 38 787; 45 929

- losowa 32 678; 33 685; 34 702, 724; 36 733; 44 910,911

- łańcuch umów 2 28, 29

- mieszana 2 25

- nazwana 2 20-22

- nienazwana 2 23,24; 4 142-146; 11 325; 12 326; 13 346; 29 581, 583

- odpłatna 4 38; 5 175; 7 210; 9 226; 10 292; 12 329; 14 353; 16 381; 17 406; 19 436; 20 447; 21 462; 22 476; 23 489; 25 499, 513; 26 522; 27 528; 28 561; 30 601, 602; 33 682; 34 702; 36 732;

38 789

- o podwójnym skutku (zobowiązująco--rozporządzająca) 3 31; 4 39; 5 175; 6 177; 34 704

- - prawo odkupu 4 149, 160

- - prawo pierwokupu 4 149, 161-167

- - według wzoru 4 149, 169

- - wysyłkowa 4 171

- - z zastrzeżeniem własności 4 149,155
156 " '

- p. też leasing 12 337

Śmierć

- dającego i przyjmującego zlecenie 14 366

- najemcy lokalu mieszkalnego 9 263, 265

- posiadacza rachunku oszczędnościowego 28 573

- przyjmującego zamówienie przy umowie o dzieło 16 402

- ubezpieczonego 36 739, 771, 772

- wspólnika 38 811

- p. też darowizna 6 196, 197; dożywocie 34 708; prawo odkupu 4 160; prawo pierwokupu 4 167; renta 33 685; umowa z następcą 34 720

Świadczenie usług polegających na czynnościach faktycznych 13 346, 348; 14 368

Tajemnica

- bankowa 27 541, 542; 28 559

- umów ubezpieczenia 36 774 Terminy zawite

- do odwołania darowizny 6 197;

- do rozwiązania umowy darowizny przez sąd 6 206

- do uznania umowy dożywocia za bezskuteczną 34 716

- do zawiadomienia o szkodzie utrzymujących hotele i podobne zakłady 18 425

- do zgłoszenia roszczenia o świadczenie wyrównawcze przez agenta 20 458

- przy rękojmi za wady rzeczy sprzedanej 4 120-122, 127 Trasat 42 856, 868

Ubezpieczenia gospodarcze 35 726-730;

36 731-783

- umowa ubezpieczenia 35 729, 730; 36 731-735

a330

tridij®'rzeczowy

Spedycja 13 344; 23 488^192 ••*

- umowa spedycji 23 488^91

- - przedmiot 23 489, 490

- - strony 23 488

- reżim prawny 23 492

Spółka 37 784, 785; 38 786-820

- umowa spółki cywilnej 38 786-789

- - forma 38 787

- - podmioty 38 790-792

- majątek wspólny wspólników 38 795

- odpowiedzialność za zobowiązania spółki 38 796, 797

- prowadzenie spraw spółki 38 800-803

- przystąpienie wspólnika 38 806

- reprezentacja 38 804, 805

- rozwiązanie spółki 38 812-815

- - rozliczenia 38 816-820

- spółki prawa handlowego 37 785

- śmierć wspólnika 38 811

- wkłady 38 793, 794

- wypowiedzenie udziału 38 807-810

- - przez wspólnika 38 807-809

- - przez wierzyciela osobistego 38 810

- zyski i straty 38 798, 799 Sprzedaż 3 31; 4 32-174

- umowa sprzedaży 4 32, 35^10

- - cena 4 36, 46, 48, 65-79

- - forma 4 41

- - przedmiot 4 35, 46, 47

- - tryb zawarcia 4 42-45

- gwarancja jakości 4 129-148

- obowiązki kupującego 4 36-38, 64-79

- obowiązki sprzedawcy 4 35, 37, 38, 56-63

- ograniczenia 4 49-55

- przejście korzyści i ciężarów 4 63

- przejście niebezpieczeństwa przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy 4 63

- reżim prawny 4 32-34

- rękojmia za wady rzeczy 4 83-128

- szczególne rodzaje sprzedaży 4 149-174

- - licytacyjna 4 93, 173

- - na odległość 4 150, 171

- - na próbę, z zastrzeżeniem zbadania 4 149, 157-159

- - na przedpłatę 4 172

- - na raty l 13; 4 150-154

- - na zamówienie 4 170

- - poza lokalem przedsiębiorstwa 4 150 - - prenumeracyjna 4 168

- forma 36 750

- na rzecz osoby trzeciej 36 738

- - podmioty 36 736-739

- - przedmiot 36 741-744

- - zawarcie 36 745-749

- actio directa 36 768

- dokument ubezpieczenia 36 746, 747

- formalny i materialny początek ubezpieczenia 36 754

- franszyza integralna, redukcyjna 36 763

- majątkowe 36 741, 742, 761-768, 774

- niedoubezpieczenie, ponadubezpieczenie

36 764

- obowiązki ubezpieczającego 36 755-759

- - składka 36 758

- obowiązki zakładu ubezpieczeń 36 755,

760-774

- odszkodowanie ubezpieczeniowe 36

761-768

- ogólne warunki ubezpieczeń

- - dobrowolnych 35 728, 730

- - obowiązkowych 35 729, 730

- osobowe 36 743, 744, 769-774

- powstanie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń 36 751-754

- przedawnienie 36 781-783

- regres ubezpieczeniowy 36 766

- suma ubezpieczenia 36 764

- tajemnica umów ubezpieczenia 36 774

- ubezpieczający 36 737

- ubezpieczenie mienia 36 741

- ubezpieczenie następstw nieszczęśliwych wypadków 36 743

- ubezpieczenie na życie 36 743,748,772,

773

- ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej 36 741

- Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny

35 729

- ubezpieczony 36 737, 738

- udział własny 36 763

- umówiona suma pieniężna, renta 36 769

- uposażony 36 739

- wygaśniecie stosunku ubezpieczenia 36

;• 775-780

- - odstąpienie przez ubezpieczającego 36

779, 780

odstąpienie przez zakład ubezpieczeń

36 779 - upływ czasu 36 775

> 779, 780

Indeks rzeczowy

332

- podtypy l 13

- realna 11 314; 17405; 19 438; 26 521, 29 584, 585; 41 843

- typologia umów l 7, 9-12

- ustalająca 45 926

- wzajemna 4 38; 5 175; 7 210; 9 226; 10 292; 12 329; 16 381; 19 436; 20 447; 21 462; 22 476; 23 491; 33 691; 34 705; 36 732; 45 924

- zespół (kompleks) umów 2 28, 30

- z następcą 32 678, 717-725

- związki umów 2 26-30 Upoważnienie przemienne

- p. darowizna 6 193, 204 Usługi

- umowy o świadczenie usług 13 344-346 Użyczenie 8 225; 11 313-324

- umowa użyczenia 11 313

- - czynność prawna realna 11 314

- - strony 11 313

- obowiązki biorącego w używanie 11 317-320

- obowiązki użyczającego 11 315, 316

- przedawnienie 11 324

- rękojmia za wady 11 316

- ustanie 11 321-323

- p. też umowa o nieodpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków 11 325

Weksel 42 851-866

- akcept 42 857

- funkcje 42 866

- in blanco 42 864, 865

- indos 42 859, 860

- odpowiedzialność 42 863

- poręczenie wekslowe (aval) 42 858

- protest 42 862

- remitent 42 854, 856

- roszczenia zwrotne 42 862, 863

- trasowany 42 856, 857

- własny 42 854, 855

- zobowiązanie abstrakcyjne 42 861 Wkład

- p. spółka 38 793, 794 Wspólnik

- p. spółka 38 786 Wypowiedzenie

- p. agencja, dzierżawa, komis, leasing, najem, rachunek bankowy, spółka, umo-

wa kredytu, umowa ubezpieczenia, umowa zlecenia, użyczenie

Zabezpieczenia wierzytelności 29 576-677

- osobiste 29 577, 588-595

- - gwarancja bankowa 29 592; 31 655-677

- - poręczenie 29 589; 30 596-654

- - poręczenie wekslowe (aval) 29 590; 42 858

- - przelew wierzytelności na zabezpieczenie 29 594

- - przystąpienie do długu 29 595

- - ubezpieczenie kredytu 29 593; 31 677

- - weksel 29 591; 42 865, 866

- rzeczowe 29 576-587

- - blokada rachunku bankowego 29 583, 586, 587

- - hipoteka i zastaw 29 580

- - kaucja 29 583-585

- - przewłaszczenie na zabezpieczenie 29

581 Zakład 44 909-923

- umowa zakładu 44 909, 911

- nierzetelny 44 923

- niezupełne zobowiązanie 44 922

- zakazany 44 920, 921

- ustawa o grach losowych, zakładach wzajemnych i grach na automatach 44 912-919

- - przedawnienie 44 917

- - realizacja uprawnień 44 918

- - regulaminy 44 916, 917

- - wykaz zakładów wzajemnych 44 912

- - zezwolenie 44 914, 915 Zamiana 3 31; 5 175, 176

- umowa zamiany 5 175

- reżim prawny 5 176 Zastaw ustawowy

- p. agencja, dzierżawa, komis, leasing, najem, odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady, skład

Zlecenie 13 344, 346; 14 347-368

- umowa zlecenia 14 347, 355

- - forma 14 356

- - przedmiot 14 347, 349-352

- obowiązki dającego zlecenie 14 361-363

- obowiązki przyjmującego zlecenie 14 357-360

- przedawnienie 14 368

- zakończenie 14 364-367

- p. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia 13 344; 15 369-380

- p. umowy o świadczenie usług polegających na czynnościach faktycznych 13 346; 14 348, 368

- p. zlecenie przy gwarancji 31 655, 662,

663 Znaki legitymacyjne 41 848-850

333

Zobowiązania

- część ogólna i część szczegółowa l 1-3

- niezupełne 44 922

- przemienne 4 137; 9 252

- realne 7 223; 9 245; 34 709; 36 767

- stosowanie prawa l 4

- trwałe 9 229; 20 451; 33 679; 36 735

- umowne l 2

- z jednostronnych czynności prawnych l 2

- z zachowań nie będących czynnością prawną l 2

Wyszukiwarka