STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE – AFRYKA
Afryka zdumiewa. Ogromną różnorodnością, niesamowitą wielością poglądów, przestrzenią, historią, możliwościami i nadziejami, jakie mają – pomimo tak wielu niepowodzeń – jej mieszkańcy. Nadziejami często trudnymi do wyobrażenia sobie przez przeciętnego Europejczyka. Trzeba jednak zauważyć, że bez stałego zaangażowania się krajów Zachodu w pomoc krajom afrykańskim nie można mówić o rozwoju tego regionu. Na dzisiejszą pozycję poszczególnych państw Afryki znaczący wpływ miała historia Afryki, która przebiegała w trzech etapach:
Pierwszy etap to okres przedkolonialny, trwający do lat 70. XIX wieku. Charakterystyczną cechą jest znikomy udział kontynentu afrykańskiego w stosunkach międzynarodowych oraz duża niezależność państw (tylko ok. 15% obszaru było skolonializowane);
Drugi z etapów to okres kolonialny, trwający od początku XX wieku do lat 70., który wywarł znaczące piętno na losach państw afrykańskich. Nazywany bywa także „wyścigiem o Afrykę”. Ostatnim państwem, które utraciło niepodległość była podbita w 1936 roku przez Włochy Etiopia;
Ostatni okres to okres pokolonialny, w którym poszczególne państwa bądź to odzyskiwały niepodległość, bądź tworzyły państwowość. Nie wszystkie państwa, które wyłoniły się po II wojnie światowej istniały przed okresem kolonializmu. Część wykształciła swą państwowość właśnie w okresie kolonializmu, pod wpływem mocarstw kolonialnych.1
Okres kolonializmu zupełnie zmienił obraz ówczesnej Afryki. Kontynent zorganizowany przez mocarstwa, do których w ówczesnym czasie zaliczano Wielką Brytanię, Francję, Niemcy, Włochy, Portugalię, Hiszpanię czy Belgię, stał się zapleczem gospodarczym państw europejskich. Rozwinięte gospodarka, infrastruktura i przemysł wydobywczy surowców mineralnych zorientowane były na zwiększenie zamożności krajów Zachodu. Granice, wyznaczane arbitralnie przez mocarstwa nie uwzględniały kulturowego czy historycznego dysonansu pomiędzy poszczególnymi plemionami, co w późniejszym okresie stało się przyczyną wielu krwawych konfliktów etnicznych czy wojen domowych.
Należy jednak zaznaczyć, iż to właśnie działanie kolonizatorów pozwoliło Afryce włączyć się w międzynarodowy podział pracy i uczestnictwo w gospodarce światowej. Wraz z eksploatacją bogactw Afryki państwa kolonizatorskie wprowadzały na zajętych obszarach europejskie standardy cywilizacyjne – prawo, oświatę, język… W tych warunkach na kontynencie afrykańskim zaczęły się tworzyć zalążki przyszłej państwowości.
Okres dekolonizacji Afryki, rozpoczęty w latach 20. XX wieku, został znacznie przyspieszony po II wojnie światowej. Duże znaczenie w tym procesie odegrała Organizacja Narodów Zjednoczonych oraz Rada Powiernicza jako organ ONZ powołany w celu nadzorowania procesu dekolonizacji kontynentu afrykańskiego.
Jak wskazuje A. Nowak, w 1945 roku w Afryce istniały jedynie cztery niepodległe państwa: Egipt, Etiopia, Liberia i Republika Południowej Afryki. Do roku 1960 niepodległość przyznano 5 krajom: Libii (1951), Maroko (1956), Tunezja (1956), Ghanie (1958)i Gwinei (1958). Spektakularny pod względem odradzania niepodległości był rok 1960, kiedy to niepodległość uzyskało 18 kolonii. Do końca lat 60. niepodległość uzyskało kolejnych 5 państw. Ostatnim państwem, jakie ogłosiło niepodległość była Republika Południowej Afryki (1989).
Specyfika problemów, z jakimi boryka się większość państw afrykańskich sprawia, że tamtejsze władze nie są w stanie samodzielnie uporać się z sytuacją wewnętrzną. Mimo prężnie rozwijającej się organizacji ponadpaństwowej w postaci Unii Afrykańskiej (powstałej w procesie ewolucji Organizacji Jedności Afrykańskiej) konieczne jest wprowadzenie działań podejmowanych przez aktorów pozapaństwowych.
W proces rozwoju gospodarczego Afryki, a zwłaszcza jej części północnej aktywnie włącza się Unia Europejska. Jak zaznacza Bernard Guetta „zaczynamy zdawać sobie sprawę, że Morze Śródziemne jest tylko wewnętrznym jeziorem między dwoma kontynentami. Przez następne 50 lat naszym wielkim zadaniem powinno być budowanie partnerstwa między Europą a Afryką. Powinniśmy tworzyć teraz podstawy czegoś, co kiedyś okaże się bardzo owocne, a co będzie się nazywać Euroafryką.”2
Wspólnota Europejska już w latach 70. XX wieku uznała kraje północno-afrykańskie za główny filar swojej polityki zagranicznej. Polityka śródziemnomorska została podzielona na trzy kategorie, obejmujące następujące obszary:
Kraje Maghrebu – Afryka Północno-Zachodnia, w skład, której zaliczono Algierię, Maroko i Tunezję;
Kraje Mashreku – Bliski Wschód – Egipt, Izrael, Jordania, Liban oraz Syria;
Kraje kandydujące do WE.
Już w 1972 roku Wspólnoty Europejskie podczas szczytu w Paryżu przyjęły Globalną Politykę Śródziemnomorską. Znaczącym impulsem do zwiększenia aktywności Wspólnot w regionie Afryki Północnej było przyjęcie w 1986 roku Hiszpanii i Portugalii.
W Strasburgu, w 1989 roku, na szczycie Rady Europejskiej przyjęto raport o kierunkach polityki śródziemnomorskiej.
W 1992 roku w Lizbonie, podczas szczytu Rady Europejskiej podjęto szereg ważnych decyzji wpływających na pozycję państw śródziemnomorskich w polityce Unii Europejskiej. Najważniejszą kwestią było pozostawienie swobody decyzyjności w sprawach wewnętrznych przedstawicielom władz państwowych. Ustalono, że nie powstanie żadna nowa organizacja, reprezentujące interesy regionu. Miało to służyć zapewnieniu stabilnego rozwoju politycznego. Ustalono również, że kraje Maghrebu stanowią obszar, który tylko i wyłącznie dzięki wspólnym wysiłkom może stać zagwarantować bezpieczeństwo w rejonie Basenu Morza Śródziemnego.
Współpracę zacieśniono w 1995 roku podczas Konferencji Śródziemnomorskiej w Barcelonie. Zaakceptowano wówczas obszary współpracy takie jak: polityka imigracyjna, zwalczanie terroryzmu, sprawa autonomii Palestyny czy konflikt o Cypr.3 W późniejszym czasie powstały tzw. układy stowarzyszeniowe nowej generacji, które miały na celu wspieranie gospodarcze i dostosowanie zmian w krajach afrykańskich do standardów Unii, udzielanie pomocy w rozwiązywaniu problemów, ujednolicenie rynków oraz nawiązanie dialogu politycznego i ekonomicznego. Programem objęto 4 państwa: Tunezję (1995), Izrael (1995), Maroko (1996) i Algierię (2000). Umowy nie rozwiązywały jednak rzeczywistych problemów państw, takich jak zadłużenie czy regulacja cen i wydobycia ropy i gazu. Układy pokazały jednak, że Unia chce zaangażować się w dłuższym okresie czasu w budowanie pokoju i stabilności w krajach Mashreku i Maghrebu.
Nowa strategia dla regionu Morza Śródziemnego powstała w 2000 roku i została przyjęta przez Radę UE podczas spotkania w Santa Maria de Feira.
Od 2002 roku polityka UE względem omawianego regionu polegała na tworzeniu mechanizmów partnerstwa między Europą a krajami arabskimi”.4 Polityka ta wciąż jest ważnym elementem w budowaniu Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Członkowie UE zwracają uwagę na bliskość obydwu obszarów. W budowaniu tejże dużą rolę odgrywają kwestie ekonomiczne. W latach 2000-2006 na realizacje Programu Partnerstwa Śródziemnomorskiego (MEDA) - wydano 5,35 mld euro.5
W 2004 roku, w wyniku największego rozszerzenia Unii Europejskiej w historii organizacja stanęła przed koniecznością zredefiniowania swej polityki względem sąsiadów. W tym celu wprowadzono Europejską Politykę Sąsiedztwa, którą objęto większość krajów arabskich. UE proponowała państwom afrykańskim premię w zamian za pomyślne wprowadzenie reform gospodarczych i politycznych. Propozycja taka spotkała się z wrogim przyjęciem przez partnerów, zwłaszcza przez Egipt. Izrael, Palestyna, Jordania, Maroko i Tunezja zdecydowały się jednak na realizację kolejnych postanowień. Polityka Sąsiedztwa obejmuje m. in. współpracę w zakresie bezpieczeństwa, dialog polityczny i zacieśnianie wzajemnych relacji gospodarczych oraz reformy rynkowe. W 2007 roku program MEDA zastąpiono Europejskim Instrumentem Sąsiedztwa i Partnerstwa. Poza celami zawartymi we wcześniejszej strategii nowy Instrument o wiele większy nacisk kładzie na współpracę instytucjonalną.6
Jednym w ważniejszych przedsięwzięć jest zainicjowana w 2008 roku dzięki pomysłowi francuskiemu Unia dla Śródziemnomorza. Unia jest rozwinięciem i kontynuacje Procesu Barcelońskiego. Rotacyjne przewodnictwo jest sprawowane przez dwa państwa śródziemnomorskie – północne – europejskie i południowe – afrykańskie. Unia dla Śródziemnomorza stawia przed sobą szereg zadań – m. in. utrzymanie bezpieczeństwa, rozwój żeglugi morskiej czy rozwój gospodarczy i współpraca w dziedzinie polityki.7
Na podstawie tych rozważań można wysnuć wniosek, że aspekt śródziemnomorski był stale obecny w polityce Wspólnot Europejskich. Od 1970 roku WE starały się włączyć region Afryki Północnej do swojej polityki bezpieczeństwa.
Zaangażowanie w proces stabilizacji na kontynencie afrykańskim wymaga znacznych nakładów finansowych – Afryka boryka się, bowiem z ogromny zadłużeniem – sięgającym 180 mld USD.8 Współczesne problemy kontynentu niewątpliwie wynikają z tzw. „wyścigu o Afrykę”, kiedy to starano się skolonizować kontynent w celu powiększania zasobów finansowych poszczególnych mocarstw.
Współczesna sytuacja międzynarodowa oraz „demokratyczne” aspiracje krajów północnoafrykańskich są wyrazem tego, iż Afryka jest poważnym partnerem UE i to właśnie od relacji euro afrykańskich zależy w dużym stopniu bezpieczeństwo Unii. Rozwój dalszej współpracy jest obiektywną koniecznością. W perspektywie zbliżającej się prezydencji Polski w Radzie UE naszym celem powinno być rozwijanie przyjaznych stosunków z tymi właśnie krajami oraz wspieranie arabskiej wiosny ludów. Należy, więc żywić nadzieję, że Polska, zgodnie z powziętą deklaracją rozpocznie "prace nad wdrażaniem poszerzonej oferty dla sąsiedztwa, zgodnie z wynikami przeglądu Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, które celem jest dzielenie się korzyściami z sąsiednimi krajami i w ten sposób wzmacnianie stabilności, bezpieczeństwa i dobrobytu wszystkich partnerów.”9
Nowak A., Afryka we współczesnych stosunkach międzynarodowych, W: Łoś-Nowak T., Współczesne stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010↩
Wywiad Dominiki Pszczółkowskiej Most między Europą a Afryką, Gazeta Wyborcza, 25.03.2011↩
Łoś- Nowak T., Polityka zagraniczna Unii Europejskiej, W: Wojtaszczyk K. A., Integracja europejska, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006↩
Nowak A., Afryka we współczesnych stosunkach międzynarodowych, W: Łoś-Nowak T., Współczesne stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010↩
Kołakowska A., 10 lat partnerstwa śródziemnomorskiego – bilans i perspektywy, materiały studialne PISM, 2006 ↩
Abdalla B., Polityka UE wobec Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, na stronie: http://www.biuletyn.polskawue.gov.pl↩