Henryk Markiewicz – O falsyfikowaniu interpretacji literackich
Markiewicz – nie ma uniwersalnego kryterium interpretacji. Nie można wskazać kiedy interpretacja jest dobra, można wskazać tylko kiedy jest zła (nawiązanie do Umberta Eco)
Kryterium jest więc to, kiedy interpretacja na pewno jest zła; przez negację.
Markiewicz: nawiązując do Eco formułuje szczegółowe zasady falsyfikowania interpretacji na trzech poziomach: tekstu, wyższych układów znaczeniowych oraz ich odniesień typizujących i figuratywnych (alegorycznych i symbolicznych).
3 poziomy wyznaczania kryteriów, błędów:
Poziom słów i związków słownych – błędne rozumienie słów lub frazeologizmów, słowa mogły zmienić znaczenie, przesunięcie semantyczne
Poziom świata przedstawionego – postacie, zdarzenia, czas, miejsce, przestrzeń. Np. Wokulski – normalna reakcja, nie psychiczne problemy – błąd na poziomie postaci
Poziom typowości i figuratywności – Chochoł z Wesela – na siłę chcą mu przypisać jedno znaczenie, a to jest postać wieloznaczna.
Błąd redukcji interpretacyjnej – zredukowanie do jednego sensu, a może być wiele sensów. W interpretacji zwykle dąży się do wieloznaczności, a tu robią odwrotnie i to błąd. Interpretacja jest nieskończona.
Trzeci poziom jest najwyższy, pierwszy najbardziej podstawowy.
Żelazne kryterium interpretacji – wierność tekstowi. Jest to sacrum, które należy respektować. Podstawowe kryterium.
Ad. 1. Poziom słów i związków słownych:
Np. Kochanowski
Rząd dusz – stoją w rzędzie lub rządzą; błędna interpretacja: „rząd dusz” w wielkiej Improwizacji rozumiane jako „szereg dusz” (Przybyszewski)
Złe są interpretacje oparte na niedostatecznej znajomości semantyki historycznej – np. u Kochanowskiego „wysokie góry i odziane lasy” rozumiano jako „wysokie góry i odziane lasami”, a okazało się, że „odziane” znaczyło w XVI wieku „strojne”
Interpretacja jest również zła wtedy, gdy jest sprzeczna z kontekstem zewnętrznym (tzn z innymi utworami, z którymi tekst interpretowany jest powiązany)
Ad. 2. Poziom świata przedstawionego – poziom wyższych układów znaczeniowych
Postaci, zdarzenia, sytuacje, czas i przestrzeń – błędy na poziomie tych składników
Wnioskowanie objawowe – wnioskuje się na podstawie powierzchownych treści, jednego zachowania; uogólnianie.
Np. Tomkowski – stara się udowodnić, że bohaterowie Prusa wykazują cechy neurotyczne. Scena w piwnicy u Hopfera – Wokulski zachowuje się normalnie, adekwatnie do sytuacji, jest wyszydzany i upokarzany, a Tomkowski interpretuje to jako zachowanie neurotyczne.
Badacz nie przyjmuje stanów rzeczy explicite. W treści jest coś dane, a interpretator to odrzuca – to błąd (s. 510); Przykład: Ziejka twierdzi, że w Weselu zgubienie złotego rogu nie jest przyczyną niedojścia do skutku powstania, a tylko Jasiek przyjmuje na siebie tę odpowiedzialność (za stan, którego nie był sprawcą). Ale gdyby zgubienie rogu było bez znaczenia nie zajmowałoby tyle miejsca w utworze
Ocena w sposób ahistoryczny (błąd) – postaci, zdarzenia są osadzone w konkretnych realiach – trzeba je interpretować w tych realiach. Np. utworu XVI-wiecznego nie interpretować jak XX-wiecznego; Wierność historyczna, społeczna i kulturowa – zgodnie z tymi realiami trzeba interpretować dzieło.
Trzeba wziąć pod uwagę zasady przyjęte w określonym kręgu kulturowym, do którego dane postaci należą.
Przykład: odmowa przyjęcia łapówki od Sędziego i Robaka została zinterpretowana jako policzek wymierzony łapówko dawcom. A tymczasem danie łapówki było uważane za umotywowane
Przykład: Maria Januszewicz – ???
Nie bierze się pod uwagę konwencji literackich – np. Balladyny nie traktujemy jako baśni, a powinna być odczytywana w konwencji baśni
Np. Kirkor upokarza Balladynę bo prosi o jej rękę nie starając się o jej serce, zaraz po ślubie wyjeżdża na wojnę. Ale w granicach konwencji baśniowej to nie jest upokorzenie
Hiperbolizacja i absolutyzacja marginalnych szczegółów – rozdmuchuje coś, co jest bez znaczenia.
Za bardzo zwraca się uwagę na szczegóły marginalne. Szczegóły dysonansowe nie powinny być w interpretacji pomijane, jednak trzeba wziąć pod uwagę częstość ich pojawiania się i proporcję do całości utworu (ich ważność).
Błąd nieuzasadnionej ekstrapolacji – ekstrapolacja sensów tylko lokalnych jako globalnej wizji świata
Wielka improwizacja – przyczyną klęski była pycha (hybris), a ktoś zinterpretował to ideologicznie
Ad. 3. Poziom typowości i figuratywności
Figuratywność – uzupełnienie tego, czego nie da się powiedzieć w dosłownym sensie. Błąd polega na tym, że niedointerpretujemy sensu lub przeinterpretujemy (doszukujemy się czegoś, czego nie ma). Należy trzymać się zasady, że jeśli coś jest zrozumiałe w sensie dosłownym to nie ma sensu tłumaczyć tego symbolicznie.
W pierwszej kolejności patrzymy na sens realistyczny, a gdy to nie wystarcza to szukamy głębiej
Interpretacje nadmierne należy uznać za błędne.
Coś może też dotyczyć tylko jednego elementu, a ktoś rozciąga to na cały utwór.
Najpierw patrzymy na sens realistyczny a potem alegoryczny – wywodzi się to z egzegezy biblijnej, 513-514
Nie należy traktować rygorystycznie tej reguły, bo to może doprowadzić do tego, że nie znajdziemy sensu figuratywnego.
Na to, że może istnieć sens figuratywny wskazują: wskazówki metatekstowe, zakłócenia w budowie świata przedstawionego lub homologie (zgodności, odpowiedniości, podobieństwa) między przedstawionymi w utworze stanami rzeczy a fragmentami świata realnego. (Gdy sens literalny jest dziwaczny albo niezrozumiały). Reguły falsyfikacji są trudne do ustalenia, bo pod jakimś względem każdy przedmiot może jakoś się kojarzyć z innym przedmiotem
Nie można powiedzieć, że interpretacja figuratywna jest zła, byle by była dobrze przeprowadzona
Inny rodzaj: jest sens, ale może być źle odczytany – np. w bajce „O Janku, co psom szył buty” nie należy się dopatrywać duchowej autobiografii Słowackiego
Interpretacja jest niedobra jeżeli sens figuratywny jest sprzeczny z sensem realistycznym (s. 515 drugi akapit).
Np. III część Dziadów – zinterpretowano że w Salonie Warszawskim patrioci znajdują się bliżej drzwi, bo drzwi są symbolem przejścia i można przez nie wydostać się do przestrzeni otwartej. Tymczasem miejsce patriotów dlatego jest przy drzwiach, bo na samym środku salonu nie mogliby gniewnie komentować rozmowy prominentów.
Negacja interpretacji gdy dodaje się szczegóły sprzeczne z tekstem lub takie, które nie występują w tekście – np. wieś w Antku Prusa została zinterpretowana jako zamknięta i ciasna, dlatego że znajduje się w dolinie. Tymczasem na wzgórzach bawią się dzieci, tam się wspinają – to na pewno nie oznacza zamknięcia i ciasnoty.
Przykłady s. 515
515-516 – możliwe sytuacje błędów na tym poziomie:
- zbędne poszukiwanie tematu symbolicznego
- interpretowanie symbolu nie dającego się pojęciowo dookreślić
- interpretowanie alegoryzujące, tj. ujednoznaczniające symbol
- interpretowanie polisemantyczne, ale arbitralne lub sprzeczne z konotacją emotywno-waloryzującą nośnika
Chochoł – redukcja interpretacyjna – chcą mu nadać jeden sens, a chochoł jest wieloznaczny (np. symbol poezji, życia które ma się odrodzić (Rachela), zwiastun świata nadprzyrodzonego). Błędem jest sprowadzanie go do jednego znaczenia
Co sprawia że interpretacja jest błędna – s. 519-520
Interpretację należy odrzucić jeśli:
Opiera się na danych sprzecznych z informacjami tekstowymi
Wprowadza dane dopełniające, nie implikowane przez informacje tekstowe
Opiera się błędnym językowo rozumieniu danych tekstowych
Opiera się na rozumieniu danych tekstowych niezgodnych z kontekstem wewnętrznym i/lub relewantnym kontekstem zewnętrznym
Ekstrapoluje na całość utworu jego sensu lokalne
Wnioskuje uogólniająco ze szczegółów marginesowych i irrelewantnych
Ignoruje przy wnioskowaniu konwencje gatunkowe
Stosuje wobec składników świata przedstawionego wnioskowanie objawowe w sposób arbitralny i/lub ahistoryczny
Wyjaśnia stany rzeczy w świecie przedstawionym przez koncepcje wprowadzone z zewnątrz, zwłaszcza obce macierzystemu kręgowi kulturowemu utworu
Bezpodstawnie przypisuje utworowi figuratywność
Bezpodstawnie ujednoznacznia symbol wieloznaczeniowy lub w ogóle nie dający się deszyfrować pojęciowo
Deszyfruje znaki figuratywne, wprowadzając do ich tematów konotacje emocjonalno-waloryzujące rozbieżne z konotacjami nośników
Deszyfruje temat znaku figuratywnego arbitralnie, a zwłaszcza w sprzeczności ze znaczeniem globalnym utworu
Żelazna reguła interpretacji – wierność tekstowi