Ballada – "ballare" (tańczyć), oznaczało ludową pieśń taneczną, wywodzącą się z Prowansji. XIV/XV w. wykrystalizowanie się literackiego gatunku lirycznego o ściśle określonej formie metrycznej. XVI-XVII w. – balladami nazywano epickie pieśni angielskie i szkockie, opowiadające o niezwykłych, najczęściej tragicznych przygodach.
Od XVIII w. – krótki utwór poetycki o budowie stroficznej, opowiadający niezwykłe zdarzenie, ludową legendę, podanie historyczne. Dla ballady charakterystyczne jest mieszanie elementów:
lirycznych (niezwykłość, nastrojowość, emocjonalność),
epickich (narracyjność, retrospekcja)
dramatycznych (bohaterowie w działaniu).
Fabuła jest ramą, w którą wpisana jest sytuacja jednostki wobec losu i problemów moralnych (wina i kara, wierność i zdrada). Ballada stała się jednym z charakterystycznych gatunków przełomu romantycznego (Goethe, Schiller). Romantycy sięgali programowo po wątki ludowe, ukazując czynniki ograniczające swobodny rozwój jednostek (konwencje społeczne). Punktem zwrotnym w dziejach polskiego romantyzmu były Ballady i romanse Adama Mickiewicza.
Dramat romantyczny – ukształtowany w dobie romantyzmu, wyraz opozycji wobec reguł dramaturgii klasycznej. Nawiązywał do doświadczeń teatru szekspirowskiego i hiszpańskiego oraz różnorodnych form melodramatu.
Adam Mickiewicz ("Dziady"), Zygmunt Krasiński ("Nie-Boska komedia"), odrzucili w swoich dokonaniach regułę trzech jedności (tj. czasu, miejsca i akcji).
Cechy:
luźna kompozycja: w dramacie romantycznym związki przyczynowo-skutkowe mają drugorzędne znaczenie,
fabuła dramatyczna o luźnej kompozycji, dającą znaczną swobodę poszcz. epizodom.
wieloosiowość, wielopoziomowość kompozycji,
zatarcie początkowej i końcowej ramy kompozycyjnej.
Swobodne łączenie elem. dramat. z epickimi i lirycznymi, tzw. synkretyzm rodzajowy
monumentalne sceny zbiorowe z kameralnymi fragmentami,
splatanie wątków realistycznych z fantastycznymi, tragizmu z komizmem, patosu z groteską.
Brak reguły trzech jedności: miejsca (występują duże przestrzenie); akcji (wiele różnorodnych wątków); czasu (poszczególne wydarzenia dzielą miesiące, a nawet lata).
Symbolizm
Otwarta kompozycja
Występuje bohater romantyczny
Dramat niesceniczny
Występują osoby fantastyczne.
Poemat dygresyjny – gatunek poezji narracyjnej łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi.
Rozbudowany utwór wierszowany o charakterze fabularnym
fragmentaryczna i pozbawiona rygorów kompozycja
Składa się z luźnych epizodów spojonych zazwyczaj wątkiem podróży bohatera.
Na plan pierwszy wysuwa się w nim zazwyczaj postać narratora, który traktuje opowiadane wydarzenia w sposób żartobliwy i ironiczny, dając tym samym do zrozumienia, iż są one jedynie pretekstem do wypowiadania rozmaitych refleksji, uwag, lirycznych uogólnień czy satyrycznych docinków.
Ukształtował się w twórczości George’a Byrona, którego "Don Juan" i "Przygody Childe Harolda" stały się wzorem tego typu utworów. W literaturze polskiej arcydziełem tego gatunku jest "Beniowski" Juliusza Słowackiego.
Powieść poetycka – odmiana poematu epickiego, charakteryzująca się wprowadzeniem elementów dramatycznych i lirycznych.
Fragmentaryczność,
zakłócenia chronologii zdarzeń służące wytworzeniu napięcia i tajemniczości.
stworzenie nowego typu bohatera: bohater bajroniczny (obdarzony tajemniczą biografią, skłócony ze światem, owładnięty silnymi namiętnościami);
Narrator ujawnia swoje uczucia w nastrojowych opisach, lirycznych komentarzach i refleksjach.
obecność zwrotów kierowanych wprost do czytelnika
Tło wydarzeń jest często historyczne; rozgrywają się one często w średniowieczu, niekiedy na Wschodzie.
Twórcami powieści poetyckiej byli Walter Scott ("Pieśń ostatniego minstrela", "Pani jeziora") i George Byron ("Giaur", "Korsarz"), który wprowadził motywy orientalne oraz bohatera o tajemniczej przeszłości (bohater bajroniczny). W Polsce gatunek ten uprawiali Adam Mickiewicz ("Konrad Wallenrod", "Grażyna"), Juliusz Słowacki ("Mnich", "Lambro") i Antoni Malczewski ("Maria").