Idea integracji społecznej osób niepełnosprawnych
Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności przedstawiona przez Światową Organizację Zdrowia w 2002 roku przyjmuje, że niepełnosprawność jest wynikiem złożonych relacji między indywidualnymi predyspozycjami a właściwościami środowiska społecznego i fizycznego. Są one zasadniczym źródłem trudności doświadczanych przez osoby niepełnosprawne. W odniesieniu do jednostki hamują jej aktywność i działanie, na poziomie biologicznym zaburzają przebieg funkcji organizmu, a w ujęciu społecznym ograniczają jej uczestnictwo w życiu społecznym.
Tak zdefiniowana istota niepełnosprawności skłania do nowego podejścia w kreowaniu rehabilitacji, które powinno koncentrować się zarówno na oddziaływaniu na otoczenie niepełnosprawnego jak i na samą jego osobowość.
Holistyczna wizja rehabilitacji zakłada, że jej przedmiotem nie może być sama niepełnosprawność, ale cały człowiek wraz z jego środowiskiem. Jej podstawowym zadaniem jest włączenie jednostki w nurt życia społecznego na równych zasadach z pełnosprawnymi. Ostatecznym celem tych działań staje się obustronna maksymalna integracja osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem.
Realizacji tego celu ma służyć planowanie działań polegających na przystosowywaniu osoby niepełnosprawnej do wymogów życia społecznego, a społeczeństwo ma stwarzać warunki dla integracji w znoszeniu barier tkwiących w środowisku fizycznym.
Na płaszczyźnie integracji problem ten może być rozwiązany przez:
normalizację techniczną polegającą na zastosowaniu odpowiednich urządzeń i ułatwień organizacyjnych zapewniających osobom niepełnosprawnym jak najlepsze funkcjonowanie fizyczne (Miron G., Katoda H., 1990);
normalizację funkcjonalną polegającą na tym, że człowiek niepełnosprawny utrzymuje stałe kontakty ze sprawnymi, bierze aktywny udział w życiu danej grupy w takiej częstotliwości, jakiej wymaga sytuacja i zaspokojenie jego potrzeb społecznych (Hulek A. 1987).
Slajd 2
Termin „integracja” pochodzi z łaciny (integratio, czyli odnowienie, uzupełnienie oraz integrare - odnawiać, odtwarzać, integer – nietknięty, cały) i oznacza scalenie, proces tworzenia całości z części albo włączania jakiegoś elementu do całości.
Slajd 3
Według „Słownika wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych” W. Kopalińskiego „integracja” to scalanie, proces tworzenia całości z części, włączanie jakiegoś elementu w całość; zespolenie i zharmonizowanie składników zbiorowości społecznej.
Slajd 4
W ujęciu encyklopedycznym integracja społeczna to: „zespolenie i zharmonizowanie elementów zbiorowości społecznej rozumiane jako intensywność i częstotliwość kontaktów między członkami danej zbiorowości oraz akceptacja w jej obrębie wspólnych systemów wartości, norm, ocen. Ważnym czynnikiem integracji społecznej jest wspólność interesów i podobieństwo sytuacji życiowej członków danej grupy.” (Wielka Encyklopedia Powszechna, 1985, s.291).
Slajd 5
Termin „integracja” pojawia się w wielu obszarach życia, gdzie jest różnie interpretowany. W naukach humanistycznych, takich jak socjologia, psychologia i pedagogika integracja definiowana jest w różnych aspektach. Socjologia za integrację uznaje się pewien stan lub proces, zachodzący w społeczeństwie, którego elementy (zbiorowości społeczne) mają tendencję do scalania się w harmonijną, skoordynowaną i funkcjonalną całość, gdzie przyjęte są wspólne systemy wartości, normy i oceny. Integracja oznacza też zwartość społeczną, zharmonizowanie się wszystkich elementów układu społecznego.
Psycholodzy integrację traktują jako dynamiczny proces scalania, jak również jako pewien osiągnięty stan psychiczny, który dzięki harmonijnemu przebiegowi pozytywnie wpływa na osobowość i rozwój jednostki. W tym kontekście integrację można rozpatrywać z punktu widzenia jej uwarunkowań psychospołecznych i skutków, jakie wywiera na osobowość, działanie i rozwój ludzi, których ten proces dotyczy.
Bardzo podobne ujęcie integracji prezentuje pedagogika, uwzględniając przy tym wspólne interesy, równe uczestnictwo w życiu społecznym i dostępność do wszystkich instytucji. Integracja jest procesem psychospołecznym, który wymaga wspierania, eliminowania czynników i sytuacji dezintegrujących i zapewnia dla wszystkich członków grupy równe możliwości maksymalnego, wszechstronnego rozwoju.
Integracja społeczna osób niepełnosprawnych
Samo pojęcie integracji jest pojęciem niejednoznacznym, trudnym do zinterpretowania, o nie do końca rozwiniętej strukturze, ujmowanym w różny sposób w zależności od przyjętej filozofii, interpretacji prawnej czy też sposobu organizacji i zakresu pomocy, udzielanej osobom niepełnosprawnym. Generalnie przyjmuje się jednak, że integracja to proces scalania, łączenia w całość, spontaniczny, stymulowany lub sterowany proces tworzenia się więzi pomiędzy jednostkami.
Specjaliści zajmujący się rehabilitacją oraz niektórzy pedagodzy specjalni, wyznają zasadę, że jednostka mimo upośledzenia jest jednostką normalną, że nawet znaczne odchylenie od normy ma w stosunku do całokształtu struktury bio-psycho-społecznej charakter raczej cząstkowy i wycinkowy. Jednostki zwłaszcza z upośledzeniem fizycznym i somatycznym mogą po leczeniu i usprawnieniu prowadzić normalne życie, tylko w nieco zmodyfikowany sposób. Niepełnosprawne dziecko ma wprawdzie trudności z wykonywaniem określonych czynności, ale nie jest upośledzone w każdej sytuacji rodzinnej, szkolnej innej. Nie ma zatem potrzeby i podstaw do wydzielania ze społeczeństwa osób z odchyleniami od normy, wręcz przeciwnie, dostrzeganie u nich pozytywnych wartości ma umożliwić im uczestniczenie w normalnym życiu i integrowanie ich z innymi ludźmi.
Slajd 6
Profesor A. Krauze (Integracyjne złudzenia ponowoczesności, 2000, s. 26) twierdzi, iż integracja jest procesem wielowymiarowym, co pozwala na interpretowanie go na co najmniej czterech płaszczyznach:
Integracja może być rozpatrywana jako proces. Jest wówczas stanem psychospołecznego zbliżenia pomiędzy społeczeństwem jako integratorem a integrantem, czyli podmiotem integrowanym. Proces ten uwarunkowany jest wieloma czynnikami, które nie poddają się kontroli, jak choćby w obszarze administracyjno-prawnym.
Integracja może być też rozumiana jako cel lub metoda osiągania celu. W tym kontekście następuje poszukiwanie metod, które sprzyjają integracji – takich, które ułatwiają osiąganie stanu tolerancji, empatii i normalizacji poprzez kształtowanie kompetencji pro integracyjnych w różnych obszarach społeczeństwa.
Integracja może też być ujmowana jako problem społeczny lub indywidualny, bowiem postrzega się ją z jednej strony z punktu widzenia gotowości osób integrowanych, z drugiej zaś – uwzględniając problem odbioru ich przez grupę społeczną, w której przebywają. Ujęcie to pozwala na promowanie w społeczeństwie i instytucjach takich zmian, które pozytywnie wpływają na akceptację osób integrowanych.
Integracja może też być traktowana jako warunek i zadanie, co oznacza konieczność stworzenia warunków integracji poprzez likwidację separacji i podejmowanie takich działań pro integracyjnych, które pozwalają osiągać coraz wyższe poziomy integracji i realizować zadanie ewaluacyjne tego procesu.
Zdaniem A. Hulka integracja „wyraża się w takim wzajemnym stosunku pełno- i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa (…) i w których stwarzane są te same prawa maksymalnego, wszechstronnego rozwoju. Integracja pozwala więc osobie niepełnosprawnej być sobą wśród innych. Tak więc integracja może mieć zastosowania we wszystkich sferach życia, życia rodzinnego, kształcenia ogólnego i zawodowego, pracy, czasu wolnego, aktywności społecznej”.
Pogląd ten rozwija m.in. O. Speck, który uważa, że „integracja społeczna to nie próba dopasowania jednostek upośledzonych do warunków życia osób nieupośledzonych, lecz proces wzajemnego oddziaływania, w którym obie strony będą się otwierały na siebie, tak by w efekcie wytworzyć poczucie wspólnoty i przynależności”.
Profesor J. Bałachowicz traktuje integrację jako wieloczynnikowy proces, wymagający ciągłej i planowej interakcji z rówieśnikami oraz swobody łączenia się w różne grupy. Prof. A. Krauze definiuje integrację jako proces połączenia świata upośledzonych ze światem nieupośledzonych w jedną całość (…) umiejscowiony na kontinuum pomiędzy wyobcowaniem a akceptacją, dokonujących się w wielu strukturach społecznych i przy obustronnych zależnościach.
A. Maciarz (1987) wyjaśnia pojęcie integracji społecznej (osób niepełnosprawnych ) jako ideę , kierunek przemian oraz sposób organizowania zajęć i rehabilitacji osób niepełnosprawnych wyrażające się w dążeniu do stworzenia tym osobom możliwości uczestniczenia w normalnym życiu, dostępu do tych wszystkich instytucji i sytuacji społecznych , w których uczestniczą pełnosprawni oraz do kształcenia pozytywnych ustosunkowań i więzi psychospołecznych między pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi . „Integrując społecznie dzieci niepełnosprawne, stwarzamy im warunki, aby mogły one wychowywać się w swojej rodzinie, uczyć się w szkole powszechnej i wzrastać w naturalnym środowisku wśród pełnosprawnych rówieśników.”
Slajd 7
Istota społecznej integracji stanowi więc psychospołeczny proces tworzenia wspólnoty ideowej, wspólnoty warunków życia oraz wspólnoty interesów, dążeń i działań ludzkich. Proces ten obejmuje relacje między osobami pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi, prowadzi do coraz wyższego stopnia włączenia osób niepełnosprawnych w społeczność osób pełnosprawnych, upodmiotowienia ich w tej społeczności i znormalizowania ich sytuacji społecznej. Społeczna integracja nie jest stanem ale procesem zmian psychospołecznych, które dokonują się w naturalnym środowisku życia osób niepełnosprawnych, szczególnie w ich wzajemnych ustosunkowaniach i zachowaniach z osobami pełnosprawnymi oraz we współuczestnictwie z nimi w różnych sytuacjach życia, w podejmowanych decyzjach i działaniach (Maciarz A., 1999).
W Polsce problemem integracji zaczęto interesować się na początku lat 90-tych. Na przestrzeni tych dziesięciu lat mamy dosyć duży dorobek w tej dziedzinie nauki i wysokiej klasy specjalistów. Integracja stanowi jeden z ważniejszych celów edukacji na przełomie XX i XXI wieku, ponieważ łączy dwa różne światy, które w rzeczywistości nie mogą istnieć osobno, "integracja wyraża się w takim wzajemnym stosunku pełno- i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa (...)i w których stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego, wszechstronnego rozwoju. Integracja pozwala więc osobie niepełnosprawnej być sobą wśród innych. Integracja w takim znaczeniu może mieć zastosowanie do wszystkich sfer życia jednostki niepełnosprawnej - życia rodzinnego, kształcenia ogólnego i zawodowego, pracy, czasu wolnego, aktywności społecznej i politycznej, itp." ( Hulek,1992,s.13)
"Aby życie osób upośledzonych uczynić bardziej podobnym do życia ludzi normalnych, zdrowych, sprawnych, należy jeszcze szerzej i szczegółowiej wyartykułować wzrastające humanistyczno - moralne znaczenie wzajemnych więzi, kontaktów oraz działań podejmowanych na rzecz wspólnej wiedzy, rozumienia i odczuwania ich życiowych problemów. Idee te zawiera "Rządowy program działań na rzecz osób niepełnosprawnych i ich integracji ze społeczeństwem" (1993) i choć stanowi on wykaz deklaracji, postulatów lub pobożnych życzeń, nie może w gospodarce rynkowej doczekać się pełnej realizacji ze względu na wzrastające koszty społeczne założonych zmian"(Dykcik,1997,s.44).
slajd 8
PŁASZCZYZNY INTEGRACJI SPOŁECZNEJ (M. Chodkowska, 1997)
Integracja rodzinna
Integracja lokalna (jednostki i rodziny)
Integracja edukacyjna (przedszkolna, szkolna)
Integracja zawodowa
Integracja na płaszczyźnie wspólnot religijnych
Integracja na płaszczyźnie wspólnoty narodowej
Slajd 9
Inny podział płaszczyzn integracji :
integracja w płaszczyźnie emocjonalnej
integracja w płaszczyźnie behawioralnej
integracja w płaszczyźnie poznawczej.
Płaszczyzna emocjonalna pełni w kontaktach społecznych rolę często dominującą. To emocje decydują niejednokrotnie o podjęciu czy podtrzymywaniu określonych kontaktów. Autorzy podejmujący problem życia i rozwoju osób z niepełnosprawnościami zgodnie podkreślają, że ich funkcjonowanie emocjonalne jest szczególnie narażone na niepowodzenia .Jednym z poważnych i częstych zaniedbań wychowawczych jest fakt niedoceniania tzw. pielęgnacji uczuć, wspierania rozwoju emocjonalnego. Stąd osoby z niepełnosprawnościami często przejawiają zaburzenia zachowania na tle niezaspokojonych potrzeb, zwłaszcza potrzeby miłości, poczucia własnej wartości, akceptacji ze strony innych pełnosprawnych osób ( Kościelska ,1987).
Oczywiście etiologia niepowodzeń rozwojowych i wspomnianych zaburzeń jest bardzo zróżnicowana i zależy od wielu innych jeszcze czynników:
od rodzaju niepełnosprawności
okresu jej pojawienia się w życiu osoby
wyznawanych przez jednostkę ( dotychczas ) wartości
od odporności na stres
od środowiska
i wielu innych. Problemy te przedstawia szerzej w literaturze wielu autorów (Obuchowska,1999; Larkowa, 1987; Kowalik, 1999; Pisula,1998 ).
Integracja emocjonalna osób z niepełnosprawnościami z osobami pełnosprawnymi jest trudna z wielu powodów. Czynnikami wyraźnie negatywnie wpływającymi na nawiązanie więzi emocjonalnej z osobą z niepełnosprawnością są m.in.:
rodzaj i natężenie niepełnosprawności
jej widoczność
utrudniony kontakt werbalny lub jego brak
niemożność realizowania wspólnych zainteresowań
niska tolerancja dla niepełnosprawności.
Wydaje się więc, że największe szanse na dobre kontakty emocjonalne posiadają osoby o najsłabszym nasileniu niepełnosprawności, osoby z dobrym kontaktem, zwłaszcza werbalnym i dobrym funkcjonowaniem intelektualnym, Wśród osób z niepełnosprawnościami można wyróżnić osoby, które z uwagi na właściwości osobowe zaliczyć można do atrakcyjnych społecznie. Są to jednak sytuacje należące do rzadkości. Środowiskiem, które daje największe szanse na taką emocjonalną integrację jest najbliższa rodzina, stowarzyszenia działające na rzecz określonej grupy niepełnosprawnych, grupy wolontariatu.
Integracja w płaszczyźnie behawioralnej dotyczy kontaktów osób z niepełnosprawnościami z pełnosprawnymi w aspekcie wspólnego działania, kooperacji. W tym względzie integracja ma zdecydowanie większe szanse, zwłaszcza w ramach różnego rodzaju instytucji. Placówki przedszkolne i szkolne mogą znacznie pomagać w tym zakresie, organizując tak zajęcia, aby wszystkie uczestniczące w nich dzieci mogły podejmować wspólnie określone zadania. Zadania te są zróżnicowane i integracja w tej płaszczyźnie na ogół nie jest pełna. Podobnie sprawa przedstawia się w życiu dorosłym, osoby z niepełnosprawnościami i pełnosprawne niejednokrotnie pracują w jednym zakładzie pracy, wykonując w zależności od możliwości, te same bądź odmienne zadania. Można tu jednak mówić o współpracy i wspólnej odpowiedzialności. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się znowu osoby z poważnymi niepełnosprawnościami, unieruchomione, z głębszą i głęboką niepełnosprawnością intelektualną, niesłyszące, niewidome, z niepełnosprawnościami sprzężonymi, z poważnie utrudnionym kontaktem .
Trzecią wymienioną przez nas płaszczyzną integracji jest płaszczyzna poznawcza. Stwarza ona największe szanse osobom z niepełnosprawnością fizyczną lub sensoryczną ( zwłaszcza niewidomym) o normalnym rozwoju intelektualnym. Rozwój intelektualny nabiera szczególnego znaczenia w okresie kształcenia. Właściwością kształcenia w szkole powszechnej jest fakt pracy grupowej. Programy szkolne, organizacja zajęć i wreszcie metody nauczania (sprzężone ściśle z wychowaniem) nakierowane są na grupy uczniów. Stąd też im bardziej wyrównane są możliwości uczniów danej grupy – klasy, tym bardziej tempo nauczania jest jednolite, równomierne. Taka sytuacja pozwala sprawnie osiągać zamierzone cele, a dostosowanie wymagań do grupy ułatwia też ich egzekwowanie, ocenianie.
Integracja traktowana jest jako niezbędny warunek pomyślnego przebiegu rehabilitacji osób niepełnosprawnych oraz jako metoda działań rehabilitacyjnych, kiedy niepełnosprawni podejmują równorzędne partnerstwo z otoczeniem w zakresie realizacji spraw ich dotyczących (Niemczyk, Sieradzki 1986), aktywnie kształtują proces własnej rehabilitacji przez określanie swoich potrzeb i znajdowanie sposobów ich zaspokojenia oraz przekazują własne doświadczenia innym niepełnosprawnym. Integracja stanowi tu istotną wartość i dla osób niepełnosprawnych, i dla społeczeństwa, gdyż pozwala niepełnosprawnym na optymalny rozwój w naturalnym środowisku społecznym, w warunkach umożliwiających zaspokajanie ich różnorodnych potrzeb, przygotowuje osoby niepełnosprawne do pracy zawodowej, pełnienia ról społecznych i samodzielnego podejmowania odpowiedzialnych zadań, a także do radzenia sobie w świecie osób sprawnych.
Cel i istota integracji
Głównym celem społecznej integracji jest tworzenie w naturalnym środowisku społecznym warunków dla rozwoju, nauki, pracy i spędzania czasu wolnego osób niepełnosprawnych. A. Hulek ujmuje ten cel jako umożliwienie tym osobom prowadzenia normalnego życia, korzystania ze wszystkich stopni szkolnictwa, zdobyczy kultury i powszechnie dostępnych form czynnego wypoczynku (Hulek A., 1980).
Według W. Dykcika celem społecznej integracji jest przeciwdziałanie tendencjom segregacyjnym, izolacyjnym, nietolerancji i dyskryminacji osób niepełnosprawnych. W. Dykcik, podobnie jak A. Hulek uważa, że społeczna integracja osób niepełnosprawnych wyraża się w dążeniu do stwarzania tym osobom możliwości pełnego lub częściowego włączenia się do normalnego życia, dostępu do wszystkich instytucji i usług, z których korzystają pełnosprawni (Dykcik W., 1997).
Celem społecznej integracji jest również normalizacja sytuacji osób niepełnosprawnych w naturalnym środowisku społecznym. Jej istotą jest „unormalnienie” warunków życia oraz rozwoju osób z niepełnosprawnościami i zbliżenie ich do istniejących norm standardów życia i rozwoju osób pełnosprawnych ( Krauze, 1998).
Do najważniejszych elementów normalizacji A. Krauze zalicza:
mieszkanie w swoim domu, chodzenie, dojeżdżanie lub bycie dowożonym do pracy, spędzanie czasu wolnego poza domem,
normalizacja rytmu dnia – czyli przeżywanie dnia w rytmie typowym dla osób sprawnych,
normalizacja rytmu tygodnia, brak bowiem zajęć lub zanik rytmu tygodnia prowadzi do zaniku motywacji i aktywności
normalizacja rytmu roku (coroczny urlop, święta w gronie najbliższych
normalizacja życiorysu – czyli życie w dostosowanych do wieku : atmosferze i środowisku,
normalizacja autonomii oznacza respektowanie w miarę możliwości samostanowienia o swojej codzienności, głównie uwzględnienie woli, życzeń osób niepełnosprawnych, tak samo jak pełnosprawnych,
normalizacja kontaktów z płcią przeciwną, dotyczy przerwania praktyk segregacji płci oraz umożliwienie realizacji potrzeb seksualnych,
normalizacja warunków materialnej egzystencji, posiadanie własnych pieniędzy i dysponowanie nimi,
normalizacja warunków życia, zbliżenie warunków życia do standardów społecznych,
normalizacja standardów socjalnych w środowisku lokalnym, kontakty naturalne, niewymuszone i spontaniczne (Krauze, 2000)
Koncepcje społecznej integracji
Slajd 10
W systemach oświatowych różnych krajów, również w Polsce, występują dwa kierunki działania, dwie koncepcje wyznaczające rozwój integracyjnych form kształcenia specjalnego: integracji pełnej i niepełnej.
Koncepcja integracji pełnej stworzona i upowszechniona została przez profesora A. Hulka. Tutaj pełność integracji wyraża się w dążeniach do umożliwienia niepełnosprawnym prowadzenia normalnego życia, udostępnienia im wszystkich instytucji kształcenia, pracy, kultury i rekreacji, z których korzystają pełnosprawni oraz udzielania im różnych rodzajów pomocy specjalnej w ich środowisku (Hulek A., 1980). Integracja pełna polega więc na łączeniu ludzi sprawnych i niepełnosprawnych w jedno społeczeństwo, czyli tworzeniu nowego modelu współżycia. W odniesieniu do szkolnictwa oznacza to tworzenie placówek edukacyjnych, w których każde dziecko znajdzie warunki sprzyjające jego indywidualnemu rozwojowi (Bogucka J., Kościelska M., 1996). Koncepcja ta wiąże się z organizowaniem dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej różnych form pomocy specjalnej zarówno w nauce jak i społecznym przystosowaniu w przedszkolach, szkołach, internatach, ośrodkach wychowawczych, powszechnie dostępnych (Maciarz A., 1987).
Druga to koncepcja integracji niepełnej, określana też jako koncepcja integracji częściowej. Polega ona na dopełnieniu społeczeństwa osobami niepełnosprawnymi. W szkolnictwie oznacza włączenie do istniejących struktur tylko dzieci z zaburzeniami rozwojowymi o mniejszym ograniczeniu sprawności lub częściowo zrewalidowanych. Ponadto wiąże się z modyfikowaniem procesu usprawniania dzieci i młodzieży w placówkach segregacyjnych poprzez wprowadzanie sytuacji, w których uczniowie mają możliwość przebywania w środowisku osób pełnosprawnych, nawiązywania z nimi kontaktów oraz odbywania wspólnych zajęć, zabawy i pracy. Zwolennicy integracji częściowej: O. Lipkowski, M. Doroszewska, Z. Sękowska uznają, że ta koncepcja integracji wychodzi naprzeciw możliwościom i potrzebom dzieci niepełnosprawnych.
W opinii M. Kościelskiej koncepcja integracji częściowej, w porównaniu z pełną, jest łatwiejsza w realizacji pod względem organizacyjnym i finansowym. Integracja ta wprowadzona została w dużym zakresie do tradycyjnego szkolnictwa specjalnego. W tym szkolnictwie, idea społecznej integracji, spowodowała duże przemiany. Wyrażają się one w:
otwarciu się szkół i ośrodków specjalnych do środowiska społecznego, nawiązywaniu bliskich kontaktów z rodzicami dzieci i włączanie rodziców w proces rewalidacji dzieci;
umożliwieniu dzieciom przebywającym w ośrodkach specjalnych jak najczęstszych powrotów do domu rodzinnego w celu zmniejszania ich społecznej izolacji;
włączaniu grup dzieci – uczniów szkół specjalnych – w różne formy działalności w środowisku lokalnym i na rzecz tego środowiska, by pozytywnie zaznaczyć ich obecność (Bogucka J., 1996).
O integracji częściowej można mówić wówczas, gdy w przedszkolach lub szkołach powszechnie dostępnych organizuje się, dla dzieci dotkniętych danym rodzajem niepełnosprawności, klasy specjalne lub tzw. terapeutyczne.
Obie koncepcje społecznej integracji przyzwalają na różnorodność jej form. Nawet A. Hulek uznawany za zwolennika integracji pełnej uważał, że stopień integracji dziecka zależy od poziomu jego sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej, od jego przygotowania i gotowości do kontaktu i współdziałania z innymi oraz od przygotowania personelu i warunków, jakie można mu zapewnić w określonych formach integracji (Hulek A., 1980).
Slajd 11
OECD (Organizacja Współpracy i Rozwoju) opisuje cztery modele oddziaływań integracyjnych:
Model medyczny poprzez wskazywanie na przyczyny organiczne i funkcjonale prowadzi do ustanowienia i rozwinięcia opieki medycznej. Celem działań jest zwalczanie skutków niepełnosprawności oraz opieka. Biorąc pod uwagę punkt widzenia pedagogiki specjalnej istotne dla osiągnięcia tego celu staje się tzw. nauczanie ułatwiające oraz stosowane w zakładach specjalnych różnego rodzaju oddziaływania terapeutyczne. Integracja w tym modelu oznacza powtórną integrację w zwykłej szkole, po uprzednim włączeniu do szkoły specjalnej. Ta koncepcja nie wymaga żadnych zmian w systemie szkolnym, bazuje bowiem na przystosowaniu dziecka do obecnych struktur.
Model społeczno-patologiczny przyjmuje, że punkt ciężkości integracji opiera się zarówno na społecznych, jak i biologicznych przyczynach niepełnosprawności. Zainteresowania tego podejścia ogniskują się zarówno na socjalizacji, jaki i dyskryminacji, wywołanej przez upośledzenie. Z tego punktu widzenia, upośledzone jednostki nie są przystosowane społecznie i muszą podlegać procesowi adaptacji i normalizacji przy pomocy określonej terapii.
Model środowiskowy łączy się z pytaniem – jak zmienić szkołę, by lepiej służyła niepełnosprawnym uczniowi? Gdy dzieci są integrowane w zwykłej szkole, szkoła dostosowuje się do potrzeb tych dzieci. Podstaw tego zjawiska można szukać w związanych z formą szkolnictwa ramowych programach nauczania, które pozwalają na dostarczenie uczniom różnorodnych propozycji edukacyjnych. Wymaga optymalnego wyposażenia materialnego, odpowiedniego doboru kadr oraz zaangażowania, zarówno w szkole specjalnej, jak i masowej. Zaletą tego modelu jest to, że składa się on głównie z zajęć pozaszkolnych, realizuje się na tzw. społecznym polu. Rozważana tutaj elastyczna, częściowa integracja stanowi dobry kompromis.
Model antropologiczny – jego głównym założeniem nie jest poprawienie środowiska i wyposażenia, lecz interakcji międzyludzkich. Nie zakłada uczenia się przez osoby niepełnosprawne życia z niepełnosprawnością tak efektywnie, jak tylko jest to możliwe, lecz bazuje przede wszystkim na respektowaniu ich odrębności, tożsamości oraz niepełnosprawności. Duże znaczenie w tym modelu ma realistyczna ocena sytuacji niepełnosprawnych ludzi. W odniesieniu od tradycyjnych metod nauczania, ten rodzaj wsparcia oznacza odkrywanie osobowości ze szczególnym zaakcentowaniem interakcji międzyludzkich. Zgodnie z tym podejściem zreformowana szkoła ma wzgląd na wszystkich uczniów, oferując im zróżnicowane, oparte na indywidualnych potrzebach propozycje. Rola pełniona przez uczniów niepełnosprawnych zależy od podejścia nauczycieli i rówieśników.
„Warunkiem integracji społecznej niepełnosprawnych są te wszystkie czynniki społeczne, organizacyjne, diagnostyczne i usprawniające, które w swoich podstawowych działaniach będą koncentrować się:
na ich maksymalnym usprawnianiu, rozwoju i usamodzielnianiu,
na przygotowaniu nauczycieli i instruktorów zawodu, pracodawców i innych do rozumienia swoistości procesów psychicznych i fizycznych u osób niepełnosprawnych,
na odpowiednim przygotowaniu programów nauczania i wychowania,
na tworzeniu rozwiązań prawnych i organizacyjnych noszących znamiona wyrównywania szans rozwoju społecznego dla osób niepełnosprawnych.
Mówiąc o możliwych formach integracji , należy zbadać , czy i o ile zwykła szkoła jest w stanie zrealizować stawiane przed nią wymogi socjalizacyjne . Występujące trudności , które istnieją i których nie należy unikać kształtują się w formie zwięzłej i są następujące :
Kontakt z niepełnosprawnymi wobec charakterologicznych cech jednostkowych oraz innych czynników (takich jak pochodzenie społeczne , mniejszość etniczna , konstytucja ) nie zawsze prowadzi do postaw pozytywnych .
Koedukacyjne przeciążenie pełnosprawnych dzieci przez dzieci niepełnosprawne może spowodować reakcję wręcz przeciwną .
Należy liczyć się wyczuwalnymi postawami negatywnymi ( integracja socjalna natrafia tu na swoje realne granice )
Same przedsięwzięcia na płaszczyźnie poznawczej, a więc przedsięwzięcia informacyjne wyjaśniające i wychowawcze są relatywnie bezskuteczne , podobnie jak próby ,,odstygmatyzowania” poprzez ustawodawstwo
Ograniczenie przedsięwzięć integracyjnych jedynie do sektora szkolnego jeszcze długo nie będzie integracja społeczną , a program integracyjny , wykluczający pewne części rzeczywistości socjalnej , może wywołać skutki odwrotne .
Niejednokrotnie dochodzi do fizycznego współżycia w określonych grupach , ale brak jest prawdziwego społecznego uczestnictwa w życiu społeczności .
Powinna istnieć jasność co do tego , że integracji socjalnej nigdy nie należy rozumieć jako wielkości obiektywnej , lecz jako wielkość subiektywną . Każdy człowiek bowiem ma różne potrzeby zależnie od przynależności socjalnej , zdeterminowanej przez najróżniejsze źródła i przyczyny ( sympatie , zainteresowania , stawianie celów ) i to tym bardziej , im większa jest zależność od społeczeństwa , które przede wszystkim zainteresowane jest osiągnięciami i korzyściami .
Niezależnie od elementu kulturowego należy stale liczyć się z podstawowymi postawami pozytywnymi i negatywnymi , co w specyfice kulturowej wzmocnione zostaje przez wagę określonych wartości ( wydajność , zdrowie , piękno , wygląd zewnętrzny ) .
Wszystkie obecne wysiłki w kierunku socjalnej integracji , niezależnie od wszelkich możliwych sukcesów częściowych względnie niepowodzeń w zakresie szkoły , są konieczne . Przesłanką powinno być to , by w każdym wypadku podejmować próbę wychowania jako taką .
Bariery społecznej integracji .
Społeczna integracja osób niepełnosprawnych napotyka na różnego rodzaju bariery tkwiące w otoczeniu cywilizacyjnym , w środowisku społecznym , w sferze kulturowych wartości i sposobów zachowania się ludzi oraz w procesie edukacji dzieci i młodzieży . Ze względu na charakter tych barier można je podzielić na :
fizyczne
społeczne
kulturowe
edukacyjne.
Otoczenie cywilizacyjne człowieka kształtowane jest według standardu potrzeb i możliwości ludzi pełnosprawnych i zwykle nie jest dostosowane do ograniczeń oraz potrzeb osób niepełnosprawnych . Swobodne bytowanie tych osób w zurbanizowanym otoczeniu jest ograniczone przez wiele przeszkód natury fizycznej . Nazywane są one barierami architektonicznymi .
Bariery społeczne , przez które rozumiemy negatywne postawy oraz przesądy w stosunku do osób niepełnosprawnych – powodują ograniczenie ich uczestników w życiu społecznym , aktywności i pełnienia różnych ról oraz wyznaczanie dla nich wąskiego wachlarza zawodów i stanowisk pracy .Upowszechnienie idei społecznej integracji złagodziło bariery społeczne tkwiące w różnych środowiskach. Jednak spotkać je można jeszcze nadal dość często w indywidualnych przypadkach. Występują one w postaci niechęci niektórych pracodawców i decydentów do udostępniania osobom niepełnosprawnym miejsc pracy, pewnych ról i stanowisk, a także w postaci uprzedzeń emocjonalnych niektórych osób i unikania kontaktów towarzyskich i zawodowych z osobami niepełnosprawnymi, a nawet niekiedy – niechęci nauczycieli do pracy integracyjnych formach edukacji.
Bariery kulturowe tkwią w oddziaływaniach kulturowych, którym od wczesnych lat życia podlegają dzieci w swoim środowisku. Rodzice wielokrotnie wyrażają pragnienie, by dziecko było zdrowe i sprawne. Dziecko od wczesnego dzieciństwa styka się z negacją choroby i kalectwa. Nic więc dziwnego, że dzieci w pierwszych kontaktach z rówieśnikiem dotkniętym widocznym kalectwem – zniekształceniem ciała i niesprawnością, przejawia wobec niego negatywne reakcje emocjonalne i niewłaściwe zachowanie. Potrzeba akceptacji przez rówieśników pełnosprawnych jest u dzieci niepełnosprawnych tak silna, że mimo doświadczanej i ich strony izolacji i odrzucenia, rówieśnicy pełnosprawni są dla nich bardziej atrakcyjni i częściej przez nich akceptowani , niż rówieśnicy niepełnosprawni . Tu ważne są wpajane dzieciom zasady grzecznego i kulturalnego zachowania się wobec innych ludzi .
Bariery edukacyjne tkwią w procesie dydaktycznym tradycyjnej szkoły oraz w stosowanych przez nauczycieli zabiegach organizacyjno-wychowawczych .W szkole należy kształtować przekonanie, że każde dziecko, niezależnie od stanu swego zdrowia i sprawności ma prawo do wspólnej nauki oraz uczestnictwa we wszystkich sytuacjach społeczności uczniowskiej, że nie należy nikogo wykluczać z tej społeczności.
Erikson uważa, że rozpatrywanie rozwoju człowieka w próżni społecznej jest pozbawione sensu. Logika rozwoju człowieka jest powiązana z jego rozwojem fizycznym i psychicznym usposobieniem oraz społecznym funkcjonowaniem ( psyche, soma i polis ) . Człowiek podlega naciskom społeczno-kulturowym, które powodują, że musi on jako rozwijająca się jednostka opanować bardziej złożone kompetencje, aby poradzić sobie z zadaniami pojawiającymi się w kolejnych fazach życia.
Człowiek niepełnosprawny w ciągu swojego życia jest narażony na różnego rodzaju zagrożenia rozwojowe . Jedne odnoszą się do ograniczeń związanych z niepełnosprawnością, inne do zaburzonych relacji z otoczeniem społecznym . Osoby niepełnosprawne mogą je pokonać i przezwyciężyć , bez utraty poczucia wewnętrznej spójności i integralności. Wymaga to jednak woli walki , a także wsparcia innych ludzi bądź pomocy terapeutycznej.
Erikson dzieli na osiem okresów rozwojowych czas od narodzin człowieka aż do jego śmierci. W każdym okresie życia człowieka ma miejsce pewien rodzaj kryzysu psychospołecznego związanego z pojawieniem się u niego nowych potrzeb, umiejętności, a także nowych wymagań stawianych jednostce przez otoczenie. Podkreśla, on że doświadczenia negatywne mogą również sprzyjać rozwojowi. Negatywne doświadczenia związane z niepełnosprawnością mogą wzmagać aktywność jednostki w celu ich przezwyciężenia. Pewien stopień braku poczucia zaufania do ludzi sprzyjać może ostrożności, refleksji w relacjach z innymi, itp.
Przez aktywność społeczną będziemy rozumieli włączenie jednostki w rozmaite interakcje społeczne- oczywiście na miarę jej możliwości. Pozwoli to osobie upośledzonej ,,zaistnieć” w społeczeństwie i nabrać przekonania, że jest ona jego integralną częścią. Ze strony zaś społeczeństwa budzą świadomość istnienia w strukturze społecznej takich osób. Negatywnie odbieraną przez osoby upośledzone i ich najbliższych postawą społeczną jest potocznie rozumiana litość.
Naturalną konsekwencją rozwoju i rozprzestrzeniania się idei społecznej integracji osób niepełnosprawnych było wdrożenie jej w system edukacji powszechnej oraz stworzenie integracyjnego systemu edukacji dla wszystkich dzieci, a tym samym danie uczniom o specjalnych potrzebach perspektywy wzięcia – na miarę ich możliwości – udziału w społeczeństwie i kulturze, zminimalizowanie – dzięki szkole- upośledzających skutków niepełnosprawności.
Obok tradycyjnego systemu szkół i ośrodków specjalnych zaczęły więc rozwijać się w strukturze szkolnictwa powszechnie dostępnego tzw. integracyjne formy kształcenia specjalnego. Szczególnie popularne w latach dziewięćdziesiątych XX wieku stało się powoływanie do życia integracyjnych przedszkoli i szkół oraz integracyjnych oddziałów przedszkolnych i integracyjnych klas szkolnych . W klasie integracyjnej uczą się i wychowują razem dzieci zdrowe i niepełnosprawne (upośledzone umysłowo , zaburzone emocjonalnie i ruchowo, z deficytami psychoruchowymi, zaburzeniami zmysłów wzroku i słuchu), a każde z nich jest równoprawnym członkiem społeczności klasowej. Wspólna zabawa i nauka dzieci o zróżnicowanych możliwościach rozwojowych umożliwia im wzajemne poznanie, akceptację oraz zdobycie istotnych we wspólnym obcowaniu kompetencji społecznych.
Integracja jest tendencją słuszną i uzasadnioną i niewątpliwie jej formy organizacyjne będą się nadal rozwijały i pogłębiały. W realizacji dążeń do integracji trzeba jednak uwzględnić szereg kryteriów, które powinny być spełnione, aby możliwa była autentyczna integracja.
Integracja jest wyrazem demokratyzacji sposobu życia społecznego, kierunkiem przemian, w których na każdym etapie życia jednostka ludzka, bez względu na rodzaj i stopień zaistniałych zaburzeń i ograniczeń rozwojowych, ma zagwarantowane naturalne środowisko integracyjne. Integracja wyraża dążenie do stworzenia tym osobom możliwości pełnego lub częściowego włączenia się do normalnego życia, dostępu do wszystkich instytucji i usług, z których korzystają pełnosprawni.