Teoria i praktyka pedagogiczna w XIX i XX wieku – studnia niestacjonarne
Ćwiczenia 1.
TEORIA
czyjakolwiek koncepcja na określony temat;
system pojęć, definicji, aksjomatów i twierdzeń ustalających relacje między nimi, opisujący jakąś wybraną fizyczną lub abstrakcyjną dziedzinę;
w naukach humanistycznych teorie systematyzują i racjonalizują fakty, poprzez:
wyjaśnienie powodów ich występowania,
przewidywanie przyszłych zdarzeń,
budowanie nowych systemów, metod, narzędzi,
dlatego też pedagogika posługuje się głównie teoriami empirycznymi.
Teorie empiryczne (wg. Wójcika) składają się z:
zakresu (dziedziny wiedzy) – wszystko, co ma jakikolwiek związek z procedurą wychowania;
aksjomatów – przyjętych a priori tez uniwersalnie uznawanych za pewnik, nie poddawanych weryfikacji;
języka – zespołu pojęć charakterystycznych dla wychowania i terminów z zakresu matematyki;
rodzaju wnioskowań: dedukcyjne („od ogółu do szczegółu”), indukcyjne („od szczegółu do ogółu”), redukcyjne („od następstwa do reakcji”);
pomiaru – metody badań służącej do stworzenia teorii, np. obserwacja, wywiad, analiza dokumentów, eksperyment.
TEORIA PEDAGOGICZNA
systematyczny zespół twierdzeń dotyczących poszczególnych dziedzin pedagogiki, którego główną rolą jest objaśnianie (opis, wyjaśnienie, rozumienie).
struktura teorii pedagogicznej (wg. Palki):
Teorie szerokiego zasięgu: zespół twierdzeń dotyczących poszczególnych dziedzin pedagogiki, którego główną rolą jest objaśnianie;
Teorie średniego zasięgu:
Człowiek jest wychowywany i kształci się całożyciowo, zarówno w formie bezpośredniej, jak
i pośredniej.
Samowychowanie i samokształcenie a także autokreacja (budowanie własnego wizerunku)
w ciągu całego życia.
Teorie wąskie (najniższego szczebla) – odnoszą się do działań wychowawczych:
Intencjonalnych i świadomych – podejmowanych celowo, świadomie w instytucjach wychowawczych.
Incydentalnych i nieświadomych – podejmowanych przypadkowo, nieświadomie.
PARADYGMAT
zbiór podstawowych pojęć i twierdzeń teorii danej nauki;
powszechnie uznane za zgodne z prawdą, sprawdzone empirycznie teorie naukowe;
zdarza się, że jesteśmy świadkami rewolucji naukowych, które prowadzą do zniesienia paradygmatów.
PRAKTYKA
świadome, celowe działanie wykonywane regularnie;
doświadczenie, umiejętności zdobyte dzięki takiemu działaniu;
przyjęty w codziennym życiu sposób robienia czegoś;
okres odbywania stażu w jakiejś instytucji (praktyka pedagogiczna).
Ogólna charakterystyka sytuacji społeczno-politycznej w XIX i XX wieku
Wiek XIX
Ze względu na przemiany w różnych dziedzinach życia za datę graniczną uznaje się częściej
1791 rok (początek rewolucji we Francji, zaś w odniesieniu do Polski 1795 (III rozbiór Polski).
Za koniec XIX wieku w pracach naukowych najczęściej uznaje się 1914 lub 1918 rok.
Wielu literatów, filozofów zwykło nazywać wiek XIX mianem Belle Epoque - pięknej epoki. Cesarz Wilhelm II, z kolei wspomniane stulecie określał mianem wspaniałych czasów.
Nowe środki komunikacji
Motorem zmian stał się przemysł, a jego ekspansję przyspieszyły techniczne wynalazki. Prawdziwym symbolem XIX wieku stał się rozwój wszelkich form komunikacji, który zapoczątkowała rozbudowa sieci dróg i ich szybkie unowocześnienie. Pierwszy silnik parowy uruchomiono już w XVIII wieku, jednak prawdziwa rewolucja w tej dziedzinie była możliwa dopiero wówczas, gdy w Anglii kolej żelazna (początkowo wykorzystywana w kopalniach do transportu węgla) znalazła zastosowanie do zapewnienia szybkich i regularnych połączeń pomiędzy miastami. W 1825 roku w Anglii ruszyły pierwsze pociągi pasażerskie, a w 35 lat później wynalezienie wagonu restauracyjnego i sypialnego umożliwiło tym pociągom pokonywanie ogromnych odległości. Budowane na wszystkich kontynentach linie kolejowe coraz szybciej i coraz taniej przewoziły coraz więcej pasażerów i towarów. Pociągi zastąpiły używane dotychczas dyliżanse (np. podróż z Paryża do Sankt Petersburga w 1800 r. trwała
20 dni, a w 1900 skrócona została do 30 godzin.)
W Ameryce już w pierwszej połowie wieku statki parowe opuściły rzeki i rozpoczęły żeglugę po oceanie. Wynalezienie parowego automobilu, a następnie wynalezienie silnika benzynowego sprawiło, że Carl Benz w 1885 roku skonstruował samochód. Gdy w 1888 roku powstała pneumatyczna opona, lawinowo zaczęło przybywać samochodów, motocykli, autobusów, ciężarówek. W 1863 roku uruchomiono londyńskie metro, które stało się wzorcem dla wielu europejskich i amerykańskich miast. W powietrzu wciąż królowały balony, chociaż w Niemczech w ostatniej dekadzie wieku podjęto pierwsze próby testowe szybowców.
Telegraf i telefon
Na rozwój komunikacji między ludźmi znacząco wpłynął proces ujednolicenia usług pocztowych –
w 1840 roku wprowadzono do obiegu pierwszy znaczek pocztowy. W 1831 roku Michael Faraday skonstruował pierwszą prądnicę, co umożliwiło powstanie telegrafu. W 1851 roku podwodny kabel połączył Anglię i Francję, a w 1856 roku Europę i Amerykę. Pod koniec wieku odkrycie fal elektromagnetycznych zapoczątkowało radiotelegrafię i pozwoliło zrezygnować z budowy naziemnych
i podmorskich linii przesyłowych. Prawdziwy przełom w komunikowaniu się na odległość sprawiło wynalezienie 1876 roku telefonu, a w pod koniec wieku radia.
Rozwój miast
Do miast stopniowo doprowadzono wodę i następnie odprowadzano ścieki. W końcu wieku w domach prywatnych pojawiły się ubikacje, a spływające do rzek nieczystości poddawano procesowi oczyszczania. Wynalezienie żelbetu umożliwiało budowanie ogromnych gmachów. Wynaleziono windy. Elektryczne oświetlenie wyparło lampy gazowe, a dorożki zostały zastąpione przez elektryczne tramwaje – pierwsze w Berlinie (1881r.).
Monotonię ulic ożywiła szybko rozwijająca się reklama. W 1816 roku wykonano pierwsze fotografie, wkrótce utrwalono dźwięk konstruując fonograf i gramofon. W 1895 roku otworzono pierwsze kino.
Od połowy wieku w powszechnym użyciu znalazły się stalówki, a od tal 70. ruszyła seryjna produkcja maszyn do pisania. W tym okresie rozwijała się intensywnie prasa, powstawały muzea i galerie, produkcja tanich książek osiągnęła ogromne rozmiary.
Coraz większą popularność zdobywała rywalizacja sportowa (zwłaszcza piłka nożna; 1896r. Ateny – pierwsza olimpiada w epoce nowożytnej). Ze względu na stopniowy rozwój turystyki przemysłem stało się organizowanie rozrywki i spędzania czasu wolnego. Wszystkie te działa zmierzały do umasowienia kultury.
Równocześnie w wielkich miastach rosła dysproporcja pomiędzy bogactwem, a skrajną nędzą
i upowszechniały się społeczne patologie: bezdomność, zorganizowana przestępczość, prostytucja, hazard, alkoholizm.
Nowe zawody
Cywilizacyjne zmiany rodziły potrzebę upowszechnienia oświaty. Praktycznie zastosowanie wynalazków nie mogło się obyć bez kadry techników i wykwalifikowanych robotników. Rozwój komunikacji przyczynił się do poszerzenia kręgu odbiorców informacji, produkcja i przekazywanie informacji wymagało zaangażowania tysięcy przedstawicieli nowych zawodów: pocztowców, dziennikarzy, drukarzy, fotoreporterów, radiowców. Postęp w zakresie medycyny i rozbudowa służby zdrowia spowodowały konieczność zatrudnienia wysoko wykwalifikowanych specjalistów, podobnie jak zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom miast zmusiło do kształcenia prawników, policjantów
i strażaków. Rozbudowana administracja, także w koloniach, potrzebowała sprawnych urzędników,
a dysponująca coraz nowocześniejszym uzbrojeniem armia nie mogła już ograniczać się do elementarnego wykształcenia swoich rekrutów.
Powstające partie, organizacje społeczne i związki zawodowe przygotowywały swoich członków do korzystania z pierwszych zdobyczy demokracji: wyborów, strajków, petycji, demonstracji.
W interesie tych organizacji było przygotowanie swoich członków i sympatyków do posługiwania się materiałami propagandowymi (czytanie ulotek, gazet).
W czasie, gdy powstawał rozbudowany system ubezpieczeń społecznych, emerytur, rent i zasiłków, wykształcenie umożliwiało nie tylko awans społeczny, karierę polityczną czy zawodową, ale stanowiło wręcz nieodzowny warunek funkcjonowania w życiu społecznym. W Europie i Ameryce także kobiety stopniowo uzyskiwały coraz szerszy dostęp do edukacji, co jednak nadal nie stanowiło o pełnym równouprawnieniu w zakresie praw obywatelskich.
Życie religijne
Osiągnęło nowy stopień intensyfikacji. Parafie coraz częściej przekształcały się w ośrodki działalności społecznej, charytatywnej, oświatowej i wychowawczej. Działalność duszpasterska
w dzielnicach robotniczych wymagała nowych rozwiązań. Wydana w 1891 r. Encyklika papieża Leona XIII Rerum novarum (O kwestii robotniczej) po raz pierwszy formułowała naukę społeczną Kościoła. Omówiono w niej zmiany społeczno-gospodarcze zachodzące w świecie, polemizowano z programami ruchów socjalistycznych, brano w obronę zasadę własności prywatnej. Encyklika wskazywała możliwości rozwiązywania współczesnych problemów ekonomicznych i socjalnych na płaszczyźnie etycznej, wg założeń solidaryzmu społecznego (postulat troski świeckiego państwa o dobro wszystkich obywateli). Zarówno w krajach katolickich, jak i protestanckich standardem stawała się tolerancja religijna.
Rozwój nauki
W XIX wieku obserwujemy intensywny rozwój nauk przyrodniczych, w coraz większym stopniu opartych na obserwacji i eksperymencie. Już w pierwszej połowie wieku astronomowie zlokalizowali nową planetę – Neptun, chemicy odkryli, że materia zbudowana jest z atomów, a biolodzy udowodnili, że każdy organizm żywy składa się z komórek. Dla postępu w chirurgii bezcenne okazało się odkrycie znieczulających właściwości eteru i chloroformu. W fizyce ustalono, że ciepło jest formą energii,
a energia cieplna może być przetworzona w energię mechaniczną, co otworzyło drogę dla rozwoju termodynamiki.
Prawdziwa rewolucja naukowa nastąpiła dopiero w drugiej połowie wieku. W 1859 roku Karol Darwin opublikował rozprawę „O pochodzeniu gatunków”, czym zapoczątkował teorię ewolucji. W 1867 roku Ludwik Pasteur odkrył, że sprawcą chorób są bakterie, a wkrótce wynalazł szczepionki, zapobiegające niektórym chorobom. Rozwój higieny stopniowo zahamował wędrówkę epidemii, przede wszystkim cholery, w czym znaczne były zasługi bakteriologa Roberta Kocha.
W ostatnich latach XIX wieku fabryka Bayer wprowadziła na rynek pierwszy lek syntetyczny,
a w 1898r. rozpoczęła produkcję aspiryny.
Dla poprawy warunków życia w miastach duże znaczenie miały odkrycia związane
z przechowywaniem żywności: najpierw wynalezienie procesów chemicznych, umożliwiających uzyskanie niskiej temperatury, a następnie skonstruowanie chłodni, potem zastosowanie tanich, blaszanych opakowań – puszek.
Rozwojowi nauk przyrodniczy towarzyszył wzrost znaczenia nauk społecznych.
Na uniwersytetach pojawiały się nowe kierunki kształcenia: ekonomia, socjologia, etnografia, antropologia, językoznawstwo, nauki polityczne. Wiedzę o psychicznej konstrukcji człowieka skutecznie poszerzały psychologia i psychiatria. Wielkie sukcesy osiągała archeologia, a dzięki odnalezieniu
i badaniu skamieniałych szczątków wymarłych już gatunków zwierząt i roślin rozwinęła się paleontologia.
Prądy kulturowe
Najważniejszym środkiem artystycznego wyrazu stała się literatura, a obok niej prawdziwy rozkwit przeżywały także twórczość plastyczna, muzyczna i architektura.
Romantyzm, zwycięski na początku wieku, a w następnych dziesięcioleciach rywalizował
z neoklasycyzmem, by ostatecznie ustąpić modernizmowi i przeobrazić się w dekadentyzm.
Podstawową cechą postawy romantycznej był wszechstronny bunt wobec zastanej rzeczywistości.
Nie akceptowali feudalnej struktury społecznej i rządów absolutystycznych. Główne założenia romantyzmu kształtowały się w opozycji do oświeceniowego klasycyzmu, racjonalizmu, empiryzmu – były to niewystarczające formy myślenia o świecie i sposoby jego wyrażania. Romantycy zakwestionowali możliwości poznawcze rozumu, szczególną rolę przypisując irracjonalizmowi, mistycyzmowi, uczuciu i intuicji. Traktowali świat jako jedność, ale jedność opartą na autonomiach, sprzecznościach, opozycjach „widzialnego” i „niewidzialnego”, materii i ducha. Przekonanie to, budowane na różnych odmianach filozofii spirytualistycznej, w tym także na wierzeniach ludowcy, zakładało istnienie świata „duchowego”, który realizował się we wszystkim co materialne. Ponadto uważano, że między światem ducha i światem ludzkim zachodzą tzw. korespondencje-wzajemności – to, co dzieje się w sferze ducha natychmiast realizuje się w świecie ziemskim.
Przedmiotem szczególnych zainteresowań stało się zwłaszcza to, co indywidualne, wyjątkowe, niepowtarzalne, a więc przede wszystkim ludzka osobowość. Odrzucając oświeceniowe poglądy, traktujące jednostkę jako ograniczoną cząstkę zbiorowości społecznej, romantycy wyodrębnili jednostkę jako autonomiczną całość i rozwinęli kult indywidualizmu. Był to indywidualizm elitarny, dotyczył bowiem jednostek wybitnych. Taka koncepcja człowieka narzuciła romantykom konieczność zgłębienia psychiki człowieka – odkrycie nieznanych dotąd regionów ludzkiej świadomości i podświadomości.
Naczelne autonomie romantyzmu to: duch-materia, dobro-zło, uczucie-rozum, młodzi-starzy,
to, co wewnętrzne i to, co zewnętrzne, prawdy żywe i prawdy martwe, wolność – despotyzm, pokrzywdzeni i krzywdziciele. Na tej zasadzie budowane było poczucie tragizmu.
W filozofii zaczęły dominować problemy społeczeństwa i zmian zachodzących w związku z rewolucją przemysłową i naukową. Początkowo liczne były projekty reform, przebudowy struktur społecznych, odnowy moralnej, zapewnienia powszechnego szczęścia i dobrobytu. Rozwój poszczególnych nauk spowodował jednak konieczność zawężenie pola zainteresowań filozofii i konieczność ograniczenia jej twierdzeń do tych, które można objaśnić za pomocą sprawdzalnych doświadczalnie danych naukowych. Doprowadziło to do pojawienia się antymetafizycznej koncepcji tzw. filozofii pozytywnej, która następnie rozwinęła się w jeden z głównych nurtów filozofii XIX i XX wieku – POZYTYWIZM.
Zdaniem A. Comte „pozytywny” to realny, zaprzeczający wszystkiemu co cudowne, użyteczny, służący konkretnym działaniom, pewny i ścisły, wreszcie względny (relatywny) – przeciwstawienie się wszystkiemu co absolutne. Ponadto pozytywizm cechuje nastawienie socjologiczne, skupiające uwagę badacza i filozofa na jednostce jako cząstce społeczeństwa i ludzkości. Pozytywistów łączyła niechęć do metafizyki oraz przekonanie, że rozwój społeczeństw jest zdeterminowany przez prawa ewolucji
i postępu. Ze względu na to, iż zasady te wiązały się z szybko zachodzącymi zmianami cywilizacyjnymi, będącymi wynikiem rozwoju kapitalizmu europejskiego, podstawowe założenia pozytywizmu były więc zdecydowanie antyfeudalne.
Przekonanie, że człowiek potrafi zarówno zrozumieć, jak i przetworzyć otaczający świat, opierało się na uznaniu nieograniczonych możliwości nauki, szczególnie nauk ścisłych. Tak zrodził się SCJENTYZM, często uzupełniony progresywizmem - wiarą w nieustanny postęp. Scjentyzm rozwinął się w drugiej połowie XIX wieku z empiryzmu i pozytywizmu. Według tego poglądu nauki przyrodnicze dostarczają wiedzy pewnej, polegającej przede wszystkim na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw, stanowią więc podstawę do całości ludzkiej wiedzy. Nauka wg scjentystów powinna stać się narzędziem człowieka
w jego walce o byt, a także orężem w walce o wolność myśli. Pogląd ten znalazł wyraz w książce
K. Pearsona Ethics of Freethought (1888). Scjentyzm zdecydowanie wystąpił przeciwko spekulacjom religijnym, teologicznym i metafizycznym, uznając, że są one całkowicie nieuzasadnione. Moralne wg scjentystów jest życie w zgodzie z przyrodą, rozwijające możliwości każdego człowieka. Idea scjentyzmu jako postawy myślowej wyraża się w haśle: "Nauka zamiast religii".
Ideologie społeczne i polityczne
Liberalizm – promujący praworządność, swobody obywatelskie, powszechne prawa człowieka
i tolerancję religijną, a w gospodarce domagający się zniesienia ograniczeń w wolnej działalności handlowej i przemysłowej. Posługuje się takimi hasłami jak WOLNOŚĆ, TOLERANCJA, HUMANIZM.
Konserwatyzm – dążący do nadania zachodzącym zmianom kierunku, który nie zagrażałby instytucjom państwowy i społecznym, takim jak: monarchia, Kościół, hierarchia społeczna, rodzina, własność.
Pojawiły się również ideologie odwołujące się do zmian społecznych i usiłujące nadać im własny punkt widzenia: Nacjonalizm – interes narodu celem wszelkiej działalności publicznej; Socjalizm – nawołujący do sprawiedliwości społecznej; Anarchizm – w imię jednostki zwalczający instytucje państwa. Politykę europejskich mocarstw zdominowały tendencje imperialne, których rezultatem stał się kolonialny podział świata. Doktryny XIX w. obowiązywały również w XX w., zwłaszcza zaś w jego pierwszej połowie.
Eksplozja demograficzna
Wszystkie kontynenty przeżywały eksplozję demograficzną, ale szczególnie zjawisko to dotyczyło Europy, której ludność z 180 milionów w 1800 roku wzrosła do 423 milionów w 1900 roku. Ogromne rzesze jej mieszkańców przenosiły się ze wsi do miast. W poszukiwaniu lepszych warunków życia ludzie przemieszczali się także z kraju do kraju, a nawet z kontynentu na kontynent.
W szczególny sposób na życie społeczne wpłynęło uwłaszczenie pańszczyźnianych chłopów,
a następnie modernizacja i mechanizacja rolnictwa, zapewniające odpowiedni do potrzeb wzrost produkcji żywności.
Rozwój przemysłu i przyrost ludności przyczyniły się do ekspansji na zewnątrz oraz politycznych
i ekonomicznych podbojów. Ostatecznie rywalizacja państw, dokonujących tych podbojów, doprowadziła do kresu „złotego wieku” Europy, a jego definitywny koniec wyznaczył wybuch I wojny światowej w 1914 roku.
Podsumowanie
W XIX wieku coraz widoczniej dochodzi do głosu tzw. stan trzeci – mieszczaństwo (zwłaszcza Anglii
i Francji), powstają ideologie antyfeudalne, a wraz z wynalezieniem pierwszej maszyny parowej oraz jej zastosowaniem w przemyśle i komunikacji rozpoczyna się „rewolucja przemysłowa”.
Próby zahamowania tych procesów przez Kongres Wiedeński, zwołany w czerwcu 1814 roku, dają rezultaty tylko na jakiś czas. W połowie wieku Europę ogarnia nowy zryw, zwany Wiosną Ludów,
i mimo to, że radykalne tendencje przegrywają z siłami „starego porządku ”, to jednak sprzyjają one umacnianiu się nowych form społeczno-ustrojowych. Z reguły formy te mają charakter kapitalistyczny.
W połowie wieku stabilizuje się nowy układ sił społecznych, a zwycięskie na polu ekonomicznym mieszczaństwo coraz częściej sięga po władzę polityczną. Jego obyczaje, sposób myślenia, potrzeby
i dążenia zaczynają odgrywać istotną rolę w życiu społecznym. Procesom tym towarzyszą doniosłe zmiany cywilizacyjne. Rewolucja przemysłowa powoduje masowe migracje, powstanie wielkich skupisk miejskich wokół fabryk, zwielokrotnienie klasy robotniczej i pojawienie się nowych zawodów (inżynier, technik), ważnych ze względu na rozwój przemysłu. Zmienia się również sytuacja inteligencji skupionej teraz głównie w miastach. Wynalazki i rozwijająca się technika przekształcają charakter oświaty, podporządkowując ją zasadą użyteczności. „Daleko pożyteczniejsze w oczach Anglików, nad wychowanie przy stoliku szkolnym, jest wychowanie przy kantorku kupieckim i warsztacie rzemieślniczym, przy przędzalni, za pługiem, w wirze ulicznego handlu, słowem, we wszystkich zawodach, gdzie jest bezpośrednie zetknięcie się z rzeczywistym życiem.” Poglądy te nie stoją w sprzeczności z powszechnym w drugiej połowie stulecia dążeniem do edukacji „klasy niższej”, ponieważ wymagał tego interes ekonomiczny. Także zmiana trybu życia z wiejskiego na miejski tworzyła nowe potrzeby kulturowe. Odmienny stał się również charakter kontaktów międzyludzkich.
Wiek XX
Według periodyzacji stosowanej w pracach historycznych XX wiek niekoniecznie rozpoczął się
w 1901 roku. Ze względu na przemiany w różnych dziedzinach życia za datę graniczną uznaje się częściej 1914 lub 1918 rok. Data końcowa dotąd nie została ustalona, ale w coraz liczniejszych opracowaniach uznaje się za nią 1989 lub 1991 rok. Z tego powodu XX wiek jest niekiedy nazywany "najkrótszym stuleciem”.
Wiek XX okazał się epoką największych w historii kataklizmów wojennych, ale zarazem okresem najbardziej dynamicznego rozwoju. O ile w poprzednim stuleciu największe sukcesy stały się udziałem Europy (głównie Anglii), to w XX wieku z pewnością należy uznać triumf Północnej Ameryki (Stany Zjednoczone).
Doktryny polityczne i społeczne
W XX w. myśl polityczna rozwijała się słabiej niż w wieku poprzednim. Ten stan rzeczy powodował fakt, iż w wieku XIX przemiany społeczne były głębokie, ale wolniejsze niż w wieku XX. Stąd też teorie podejmowano ostrożniej, z uwagi na tempo zmian. Najważniejsze elementy kształtujące myśl polityczną XX wieku to:
l i II wojna światowa
spadek demograficzny
brutalizacja życia
kryzys gospodarczy z lat 30. XX w. po „czarnym czwartku", który podważył wiarę w gospodarkę rynkową i demokrację
jednoczenie się Europy, postęp naukowo - techniczny, postępująca dysproporcja w rozwoju gospodarczym świata
rywalizacja ideologiczna pomiędzy światem demokratycznym a blokiem komunistycznym (na polu
ideowym Zachód przegrał jaz blokiem komunistycznym).
Rozwój nauki i jej wpływ na przemysł
Wiek XX rozpoczął się od kolejnego wynalazku w dziedzinie komunikacji: w 1903 roku Północnej Karolinie bracia Wright skonstruowali i wypróbowali w powietrzu pierwszy samolot. Gwałtowny rozwój lotnictwa nastąpi w czasie I wojny światowej, a po jej zakończeniu powstały pierwsze regularne linie pasażerskie. W 1931 roku Europa miała już połączenia lotnicze z wszystkimi kontynentami.
W 1903 roku Henryk Ford założył w Detroit fabrykę samochodową. Dzięki zastosowaniu systemu taśmy montażowej zwiększono wydajność pracy, co wpłynęło na obniżanie się cen i ich większą dostępność dla ogółu społeczeństwa.
Dla rozwoju przemysłu istotnym momentem było wynalezienie syntetycznych tworzyw i paliwa. Ponadto dokonanie w 1919 roku rozbicia jądra atomu azotu i przeprowadzenie pierwszej sztucznej reakcji jądrowej otworzyło nowe możliwości rozwoju fizyki i chemii. Jeszcze ważniejszym wydarzeniem, zwłaszcza dla rozwoju techniki i przemysłu zbrojeniowego, było przeprowadzone w 1938 roku rozszczepienie jądra uranu.
Podczas I wojny światowej chemicy, fizycy, biolodzy i inni naukowcy nawiązali ścisłą współpracę
z przemysłem, ulepszając broń, wynajdując rozmaite materiały zastępcze i medykamenty. Od tej pory wiele poważnych firm przemysłowych zaczęło wydatkować znaczne sumy na badania naukowe. Rezultatem tych badań było m.in. wynalezienie materiałów zastępujących surowce naturalne. Pierwsze „tworzywa sztuczne" powstały jeszcze w XIX wieku, ale użyteczne „włókna sztuczne" udało się wyprodukować dopiero w latach dwudziestych XX wieku. Pewna brytyjska firma wypuściła wówczas na rynek „rayon". Zaczynała się epoka taniej i atrakcyjnej odzieży. W 1938 r. amerykańska firma Dupont wyprodukowała nylon, pod wieloma względami górujący nad rayonem. Nowe włókna posłużyły nie tylko do produkcji odzieży, ale i sieci, dywanów tkanin technicznych i mnóstwa innych rzeczy. Niektóre materiały powstawały z myślą o celach przede wszystkim wojennych. W latach trzydziestych, gdy państwa europejskie przystąpiły do przebudowy swoich sił zbrojnych, zaczęto poszukiwać nowych stopów metali - tańszych, łatwiej dostępnych bądź bardziej użytecznych niż tradycyjne. Wśród nich znalazły się aluminium i lekkie stopy lotnicze, zawierające magnez. Później potrzeby lotnictwa
i astronautyki postawiły przed chemikami nowe zadania w tej dziedzinie.
Cele militarne ukierunkowały też w dużym stopniu rozwój radio- i telekomunikacji. W roku 1935 przeprowadzono w pobliżu Daventry pierwszą udaną próbę określenia pozycji samolotu za pomocą fal radiowych, odbijających się od lecącego obiektu. Tak powstał radar - system radiolokacyjny, umożliwiający wczesne wykrywanie zbliżających się samolotów. Dzięki radarowi Królewskie Siły Powietrzne (RAF) mogły w 1940 roku wygrać „bitwę o Anglię", wpływając tym samym na bieg dziejów. W czasie wojny systemy radiolokacyjne pojawiły się też w innych państwach, a zaraz po wojnie radar przyjął się w komunikacji cywilnej - powietrznej oraz morskiej. Przyczynił się do zwiększenia bezpieczeństwa podróży i umożliwił kierowanie ogromnym ruchem lotniczym.
Z potrzebami wojny łączyło się też wynalezienie w 1940 roku magnetronu - silnej lampy mikrofalowej. Było to ważne wydarzenie w dziejach innej gałęzi przemysłu, mianowicie elektroniki. Miniaturyzacja źródeł mocy pozwoliła na produkcję coraz wymyślniejszych urządzeń elektrotechnicznych. Lampę elektronową zastąpił w funkcji wzmacniacza przebiegów elektrycznych tranzystor, wynaleziony w 1948 roku. Kolejne postępy miniaturyzacji wiązały się z układami scalonymi i mikroprocesorami. Miniaturyzacja urządzeń elektronicznych otworzyła drogę do komercyjnego sukcesu komputera (Pierwszy komputer zbudowali uczeni brytyjscy w 1943 roku. Używano go do łamania szyfrów – dlatego o jego istnieniu nie informowano opinii publicznej aż do roku 1977). Dzięki elektronicznej technice obliczeniowej szybko dokonano w nauce takich postępów, które w innych warunkach wymagałyby wieloletniej pracy tysięcy ludzi.
Nauka przyczyniła się do poprawy stanu zdrowia ludzkości w dwojaki sposób: przez rozwój medycyny
i farmacji oraz przez postęp w produkcji żywności. Medycyna odnosi coraz większe sukcesy na wszystkich frontach. Jeszcze w roku 1900 istniały tylko dwa leki działające selektywnie na choroby zakaźne – chinina (stosowana przeciw malarii) i rtęć (którą leczono syfilis). Do roku 1920 odkryto jeszcze trzy takie leki, a dziś mamy ich setki - i niemal wszystkie są efektami zorganizowanego wysiłku naukowców.
Brytyjski uczony Aleksander Fleming, pracując w czasie I wojny światowej w polowym szpitalu wojskowym na terenie Francji, poświęcał wolne chwile poszukiwaniom metody zwalczania bakterii infekujących rany. Dwadzieścia lat później, w Londynie, zwrócił uwagę na pleśń, porastającą starą hodowlę bakterii, pozostawioną po jakimś eksperymencie. Okazało się, że pleśń zniszczyła bakterie. Eksperyment powtórzono w Oxfordzie, z tym samym skutkiem. Tam też uzyskano pierwsze dawki „penicyliny" - antybiotyku wytwarzanego przez pędzlaki (drobniutkie grzyby tworzące pleśń). Efekty były znakomite i natychmiastowe. W roku 1944 penicylinę produkowano już masowo, co miało ogromne znaczenie w warunkach wojennych. W arsenale współczesnej medycyny znalazła się jedna
z najsilniejszych broni.
Prace nad wyprodukowaniem środków antyinfekcyjnych pogłębiły wiedzę na temat chorób zakaźnych. Szczególne znaczenie miało zidentyfikowanie drobnoustrojów, wywołujących poszczególne choroby. Dzięki temu można było zastosować skuteczne szczepienia ochronne. Niemal całkowitym sukcesem zakończyła się kampania przeciw ospie. Konkretne rezultaty przyniosło też zwalczanie nosicieli zarazków. Jednym z ważniejszych kroków w tej dziedzinie było wyprodukowanie w 1944 r. proszku DDT. Użyto go po raz pierwszy przeciw wszom, roznoszącym tyfus, podczas epidemii tej choroby w Neapolu. Jednak najlepsze efekty dało użycie DDT w walce z malarią, chorobą od której w samym tylko roku 1939 ucierpiało 700 milionów ludzi. Rozpylenie DDT nad obszarami lęgowymi moskitów - roznosicieli malarii - pozwoliło na uwolnienie od tej zarazy wielkich obszarów Ziemi.
Przemiany społeczne
Rozwojowi technicznej cywilizacji towarzyszyły wielkie zmiany społeczne. Powstała nowa „klasa średnia” pracowników umysłowych, coraz większą rolę odgrywająca zarówno w gospodarce, jak i w polityce. Towarzyszył temu również awans robotników, którzy uzyskiwali coraz wyższe kwalifikacje
i zarobki, podczas gdy równocześnie malał ich odsetek wśród mieszkańców aglomeracji miejskich.
Pod naciskiem rosnących wymagań państwo zaczęło spełniać coraz więcej funkcji opiekuńczych, stopniowo przejmowało też odpowiedzialność za system edukacji na różnych poziomach kształcenia. Zarówno w Europie, jak i Ameryce Północnej, ale również w wielu innych regionach doświadczających intensywnego rozwoju, nastąpiło niespotykane nigdy wcześniej upowszechnienie oświaty, a także postęp w zakresie równości praw, w rozwoju higieny, medycyny, sportu, turystyki i kultury masowej. Znacznymi osiągnięciami mogły się poszczycić ruchy społeczne działające na rzecz emancypacji kobiet.
Wiek XX to z pewnością stulecie oświaty. Główne idee i kierunki rozwoju oświaty tego okresu to:
demokratyzacja oświaty przejawiająca się głównie w wyrównywaniu szans edukacyjnych,
co odbywało się dzięki tworzeniu odpowiedniej sieci szkół, bezpłatności nauki, tworzeniu systemu stypendiów i bezpłatnych internatów;
tworzenie instytucji kształcenia dla dorosłych, które umożliwiały uzupełnianie wykształcenia, zmianę kwalifikacji czy też rozwijanie swoich indywidualnych zainteresowań;
tworzenie jednolitych systemów edukacyjnych;
zachowanie idei humanizmu, wyrażającej się na przykład w przezwyciężeniu rasizmu, dyskryminacji;
zapobieganie selekcji poprzez takie działania jak stosunkowo późne odłączanie szkół średnich
od podstawowych oraz zachowanie drożności pomiędzy różnymi typami szkół.
Powstanie kultury masowej związane jest z rewolucją przemysłową oraz procesami urbanizacji, unifikacji i umasowienia społeczeństw.
Istotnym warunkiem powstania kultury masowej był też rozwój środków masowego przekazu, umożliwiających szybką dyfuzję wzorów i treści kulturowych. Powstanie prasy drukarskiej, umożliwiającej druk gazet, otwiera pierwszy etap rozwoju kultury masowej. Drugim etapem było pojawienie się radia i telewizji. Trzeci etap łączony jest zaś ze stworzeniem komputerów osobistych
i Internetu oraz telefonii komórkowej.
Pojęcie kultury masowej związane jest nieodłącznie z koncepcją „społeczeństwa masowego”. Termin ten stosowany był głównie przez krytyków zachodniego społeczeństwa przemysłowego. Jego cechy charakterystyczne to: amorficzność, rozkład więzi międzyludzkich, zanik wyższych wartości, brak zakorzenienia w tradycji, materializm, konformizm, upodobnianie się jednostek do siebie, zanik indywidualności, bierność, podatność na manipulację przy użyciu propagandy i reklamy, uniformizacja kultury, rutynizacja i alienacja pracy, rozrastanie się biurokracji.
Motywy te były obecne w myśli społecznej już na początku XIX wieku. Do ich spopularyzowania przyczynił się José Ortega y Gasset, autor Buntu mas (1929), który trafnie scharakteryzował człowieka masowego jako rozpuszczone dziecko, które spełnia wszystkie swoje zachcianki, nie dając nic w zamian, nie odczuwając nawet wdzięczności dla twórców samochodów, urządzeń gospodarstwa domowego czy komputerów. Człowiek masowy jest przekonany, że wszelkie wytwory kultury po prostu mu się należą. Wierzy także w bezwzględny postęp techniczny: samochody będą coraz lepsze i tańsze a komputery coraz szybsze i mniejsze.
W latach 70-tych XX wieku pojęcie kultury masowej zostało częściowo wyparte przez termin „kultura popularna”.
Rozwój nauk społecznych
Od czasu założenia w 18979 roku pierwszego laboratorium psychologicznego na Uniwersytecie
w Lipsku i zapoczątkowania epoki psychologii klasycznej nastąpiły istotne zmiany. Badania nad świadomością doprowadziły do powstania tzw. psychologii postaci (gestaltyzm). Natomiast obserwacja powstawania i przekształcania się nawyków w rezultacie bodźców zewnętrznych stała się podstawą behawioryzmu. Uznanie pierwotnych popędów, ukrytych głęboko w nieświadomości, za główny mechanizm sterujący ludzkimi poczynaniami zaowocowało stworzeniem psychoanalizy.
Ponadto rozkwit psychologii eksperymentalnej doprowadził do zakwestionowania psychologicznej
i pedagogicznej słuszności systemu dydaktycznego Herbarta, wykazując, że procesy poznawcze zależą od indywidualnych własności każdego dziecka, że kształcenie jest bardziej efektywne, jeśli uwzględnia się naturalną dziecięcą aktywność. W konsekwencji podważono przekonanie, że istnieje uniwersalna metoda nauczania, którą można stosować do każdego dziecka i do każdego przedmiotu.
Socjologia stopniowo uwalniała się od poglądów, nadających jej rangę filozofii historii, która odkrywa
i wyjaśnia prawa rozwoju społecznego oraz przewiduje ich kierunek, na rzecz uznania za konieczne podejmowanie badań empirycznych w zakresie elementarnych zjawisk społecznych i ich wzajemnych związków. W rezultacie tych tendencji w XX wieku socjologię historyczną zastąpiono socjologią analityczną.
Rozwój psychologii i socjologii sprawi, iż pedagodzy zaczęli domagać się oparcia wychowania na podstawach naukowcy, przy czym jednak nie zdołano w tej kwestii osiągnąć zadowalającej zbieżności poglądów.
Ideały wychowawcze w XIX i XX wieku. Rola rodziny wobec przemian gospodarczych, społecznych i politycznych.
W EUROPIE
Rodzina – w XIX wieku nadal podstawowym modelem rodziny europejskiej była rodzina patriarchalna, wielopokoleniowa, z wyraźnie wyodrębnionymi zdaniami męża – ojca zapewniającego podstawy materialne i żony – matki organizującej życie codzienne.
Usamodzielnienie się życiowo i ekonomicznie kobiet od końca XIX w powodowało erozję rodziny patriarchalnej na rzecz jej partnerskiego typu. Ojcowie zaczęli się włączać w udział w wychowywaniu
i pielęgnacji potomstwa. W rodzinach chłopskich, a zwłaszcza robotniczych, jeśli matka pracowała zarobkowo poza domem, dzieci bywały powierzane opiece starszego rodzeństwa, lub pozostawiane bez opieki. Rodzina stawała się stopniowo rodziną jednopokoleniową, mała liczba dzieci.
Poważnym i dramatycznym problemem społecznym były dzieci osierocone, zwłaszcza w okresie zamieszek i wojen, a w regionach uprzemysłowionych i w dużych miastach – nawet w okresach pokoju – dzieci bez stałej opieki rodzicielskiej. Wielka skala tego zjawiska pobudzała instytucje charytatywne i grupy wyznaniowe, a w drugiej połowie XIX wieku samorządy lokalne, do organizowania instytucji opiekuńczych – ochronek.
Ideały wychowawcze – były zróżnicowane środowiskowo i stanowiły wypadkową wpływów tradycji, rozwoju ekonomiczno-społecznego, wychowania w rodzinie oraz wartości narzucanych przez Kościół, państwo i ideologie społeczno-polityczne. „Cnoty” kupca, robotnika, arystokraty, społecznika, nauczyciela, uczonego itp. były propagowane w literaturze.
Można wyróżnić pewne typy wzorów wychowawczych:
- romantyczny bojownik o wolność, robotnik walczący o wyzwolenie swojej klasy,
- pozytywistyczny organizator życia społeczno – ekonomicznego,
- arystokrata.
W POLSCE
Rodzina polska w XIX w podlegała podobnym przemianom jak rodzina europejska. Specyficznie polską cechą była większa niż na Zachodzie samodzielność kobiet, które często musiały kierować sprawami rodziny, w tym wychowaniem dzieci z powodu zaangażowania mężczyzn w walki narodowo – wyzwoleńcze (powstania, konspiracja) z wszystkimi tego konsekwencjami (prześladowania, zsyłki, emigracja). Polki wykraczały poza tradycyjne role żon i matek, a ich samodzielność w rzeczywistości była ceniona i akceptowana społecznie.
Wobec obcości szkoły zaborczej rodzina musiała podjąć funkcje kształcące w zakresie nauczania języka, literatury i historii Polski. Obowiązkiem rodziny było też wychowywanie dzieci w tradycji narodowej.
Ideał wychowawczy – w okresie zaborów był zdominowany przez dążenia niepodległościowe.
W okresach nadziei na zwycięstwo zbrojne ideałem był powstaniec, romantyczny bojownik.
W okresach represji – pozytywistyczny wytrwały i rozumny pracownik, społecznik. Najwyżej ceniono
u mężczyzn i kobiet poświęcenie i wierność sprawie narodowej.
Zapoczątkowane w XIX wieku procesy industrializacji i urbanizacji w sposób wszechstronny zmieniły życie społeczeństwa w XX wieku. Wzmożona produkcja podniosła wyraźnie stopę życiową ludności krajów wysoko i średnio rozwiniętych. Coraz liczniej rozrastające się instytucje potrzebowały coraz większej liczby coraz lepiej wykształconych i odpowiednio przygotowanych zawodowo pracowników.
To w konsekwencji wpłynęło na podniesienie poziomu wykształcenia i kultury społeczeństwa. Ponadto na skutek poprawy sytuacji zdrowotnej nastąpiło wydłużenie długości życia. Usprawniono funkcjonowanie gospodarstw domowych dzięki wprowadzeniu techniki materialno-usługowej.
Upowszechnienie się domowych środków przekazu informacji i kultury wpłynęło na tryb i styl życia rodziny. Zaznaczała się coraz bardziej emancypacja rodziny małej w stosunku do rodziny dużej
i szerszej familii. Malały więzi rodzinno-sąsiedzkie, a także modyfikacjom podlegały więzi rodzinno-towarzyskie. W pierwszej połowie XX wieku wzrosła liczba rozwodów, a w drugiej połowie XX wieku proces ten nasilił się. Coraz częściej formułowano tezę, że mamy do czynienie z kryzysem rodziny.
W okresie preindustrialnym praca stanowiąca potrzebę utrzymania – wykonywana była na terenie domu rodzinnego. W okresie industrialnym, mąż „wychodzi” z domu do pracy najemnej w pozarodzinnych instytucjach pracy, w następnej kolejności to żona, nareszcie na skutek umasowienia pozadomowego, dzieci wychodzą z domu rodzinnego do szkoły.
Ojcowie, matki i dzieci wchodzą w odrębne pozadomowe środowiska, które wypełniają znaczną część ich życia. Następują przesunięcia pozycji społecznych wewnątrz rodziny i modyfikacja ról społecznych pełnionych przez jej członków. Poszerza się zakres swobody żon i dzieci. Zwiększają się możliwości decydowania o sobie, o swoich losach.
W drugiej połowie XX w. wyliczone wyżej procesy nasiliły się jeszcze bardziej. Wzrosła liczba pracujących żon, okres szkolny dzieci wydłużył się. Uwidoczniło się zjawisko emancypacji młodzieży w stosunku do rodziców, oraz silnie zaznaczona emancypacja żon w stosunku do mężów.
Kształtuje się nowa hierarchia dóbr rodzinnych. Satysfakcja z życia rodzinnego i małżeńskiego stała się wysoko cenionym dobrem obwarowanym wymaganiami wobec członków rodziny. Brak tej satysfakcji usprawiedliwia w oczach poszkodowanych podjęcie kroków rozwodowych. Za podstawowy warunek satysfakcji małżeńskiej uznano długotrwałą miłość. Jeżeli miłość wygasa, współmałżonkowie poszukują szczęścia w innych związkach, a dobro dzieci uznawane jest za rzecz drugorzędną. Następuje wzrost wymagań nie trwałości, lecz jakości życia rodzinnego.
Dawniej rodzina była przede wszystkim instytucja powołaną do wychowywania i opieki nad dzieckiem. Była też traktowana jako instytucja organizująca i zapewniająca materialne warunki życia jej członków. Obecnie toruje sobie drogę przekonanie, że życie małżeńskie ma wtedy sens, jeśli daje pełną satysfakcję współmałżonkom.
Generalnie możemy zaobserwować:
1) wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów
2) wzrost zatrudnienia kobiet (nie tylko z pobudek ekonomicznych)
3) zmniejszenie wartości dzieci dla rodziców (dobra konkurencyjne)
4) indywidualizacja form aktywności w rodzinie i zainteresowań
Rola rodziny:
prokreacyjna – seksualne (ciągłość biologiczna)
podstawowe potrzeby dziecka np. potrzeba bezpieczeństwa, zależność i miłość. Rodzina kształtuje nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne, społeczne.
materialno – ekonomiczne
kontrolna – maleją możliwości kontroli formalnej
socjalizacyjno – wychowawcza
- rodzina stanowi teren socjalizacji dziecka, przyjmowania przez nie zadań i obowiązków wykraczających poza osobiste potrzeby i interesy
rodzina jest dla dziecka polem doświadczalnym, na którym wypróbowuje swoje siły i możliwości.
rodzina przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa
rodzice i inni członkowie rodziny dostarczają dziecku modeli osobowych i wzorów zachowań
w konkretnych sytuacjach życia codziennego
Rodzina stanowi zarazem podstawową grupę społeczną, elementarną komórkę życia w społeczeństwie.
Rodzina wprowadza dziecko w życie społeczne i w świat kultury.
Funkcja religijna – przekazanie norm i zasad religijnych.
Rola rodziny jako środowiska wychowawczego nie ogranicza się do wczesnych lat życia dziecka, trwa aż do osiągnięcia samodzielności, zdobycia wykształcenia i przysposobienia do zawodu (około do 20 roku życia). Oparcia w rodzinie wymaga okres dojrzewania, w którym kształtuje się stosunek do zagadnień własnego życia i życia społeczeństwa. Szczególne zadania wychowawcze spadają na rodzinę we współczesnym świecie przeciwieństw i niepokojów. Rodzina ma chronić dorastające pokolenie „przed zbyt brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością”, powinna być nosicielem kultury w środowisku w którym dziecko żyje, powinna stanowić bazę i oparcie (wg Walla). W Polsce Ludowej rodzina otoczona jest wszechstronną opieką, uznana jest bowiem za podstawową komórkę życia społecznego, warunkującą rozwój i rozkwit narodu.
W XX wieku bardzo dużą siłę trakcyjności, zwłaszcza w środowiskach młodzieży, miały ideały lansowane przez organizacje społeczne i partie polityczne (od socjalizmu przez komunizm po faszyzm).
Najogólniejszy zespół cech – ideał Europejczyka – daj się wyprowadzić z połączenia cech tradycyjnych związanych z płcią i sytuacją ekonomiczno-społeczną danej osoby ze wskazaniami religii, humanistycznej i pedagogicznej koncepcji człowieka, warunków historycznych.
W XX wieku, w porównaniu z XIX wiekiem, wyraźniej zaznaczają się takie cechy jak: racjonalność, wykształcenie, tolerancja, uspołecznienie, otwartość, niezależność intelektualna, materialna i psychiczna. Nowością jest odniesienie ich też do ideału kobiety, co oznacza jej wyzwalanie się z tradycyjnej roli żony i matki.